аралық 24 сағатқа тең болса да 24 сагатқа дэл еместігін көрсетеді.
Қателік 15 минуттан аспайды.
Күннің бұрыштық уақыты (Күннің сагаттық бүрышы)
х —
Күннің түстіктен ауытқу бұрышы (1 сағ хс/12 радианға немесе
15° бұрыштық ауытқуға тең). Шығыстан оңтүстікке ауытқу (яғни,
таңертеңғі мәні) оң шамамен есептеледі [9, 19, 25,44].
Күннің сағаттық бұрышы т жергілікті меридиан жазықтықтары
мен күн меридианның арасында өзгереді. Өрбір
24 сагатта
бір рет
Күн меридианды жазықтықгы қиып өтеді.
Жер тэуліктік айналуы себебінен сағаттық бұрыш т тэулік бойы
0-ден 360°-қа немесе 2я рад (радианға) өзгереді, сонымен 24 сағаттың
ішінде Жердің өз орбитасымен қозғалғандағы, оның өз осі бойынша
айналуының бұрыштық жылдамдығы:
2
л
а ) - — = 15°/ ч а с .
(5.1)
Күндік уақытты
І
есептеу нағыз талтүстен басталады (Күннің
жергілікті меридиан жазықтығын қиып өту кезеңі), ол былай
анықталады:
Щ Ш Ш ,
град,
(5.2)
Немесе:
г = ----2яг = 0,252*
рад.
24
и
Күннің 8 иілу бүрышы
- Күнге бағытталған түзумен жэне
экваторлық жазықтығының аралығындағы бұрышты
8
иілу бұры-
шы деп айтады немесе оны маусымдық өзгеріс өлшем бірлігі деп
I
8
экватордан солтүстікке немесе оңтүстікке радианмен
(немесе градуспен) өлшенеді. 0°-ден 90°-ға дейін оның оң мәні - эк-
саналаиды.
солтүстікке, теріс мэні 1 оңтүстіке
аиналып
кеңістіктегі аиналу жазықгығына тұрғызылған перпендикулярдың
арасындағы бұрыш барлық уақытта тұрақты шама
6п=23,5°.
5.8-сурете көрсетілгендей, солтүстік жартьппарда 5 ақырындап
жазғы күн тоқырау мезгілінде
80=+23,5°,
қысқы күн тоқырау
мезгілінде 5
=-23,5°
өзгереді [19,24,41].
65
Аналитикалық түрде
з
=
д0
8іп[360°(284 +
п )/
365І град
(5.3)
мұндағы, п -ж ы л к ү н і
(и = 1 ,1 кантарга сэйкес).
Күн мен түннін тенелуі нүктелерінде
8=0,
ал Күннщ шығыс жэне
батыс нүктелері Ш - Б горизонт сызыктарда орналасады.
Сайып келгенде, күн траекгориясы аспан сферасында түйык
кисык сызык болып келмейді, ол сфера бетш орайтын спираль
тэріздес сызыкпен - & * * * -
шекгерінің аймагында толтыры-
лады.
| Н
-23.5°
і
5.8-сурет. Күннің ишу бұрышының жылдык өзгеруі
Күннің иілу бұрышы жазғы жарты жылдык ішінде 21 наурыз-
Дан 23 қыркүйекке дейін £ > 0, ал қыскы жарты жылдык ішінде
23 қыркүйектен 21 наурызға дейін <5 < 0 аралыктарында өзгереді,
осыған сэйкес Күн аспан сферасының экватор жазыктығынан
жоғары тұрады, солтүстігіндегі жаз мезгілшде, ал қыс мезгілінде эк-
ватор жазықтығынан төмен оңтүстік жағында болады.
Күннің тура шыгуы а -
Жазғы теңелу нүкгелері аркылы өтетін
жазықтық шеңбері мен Күннің ишу жазықтыгының аралығындағы
бұрыш. Оның шамасы Аспан күмбезінің тэуліктік айналуларына
қарсы 0°-ден 360° аралығында өлшенеді.
5.4 Күннің балам а көрінетін орн ы н ы ң есебі
Енді Күннің көрінетін орнын есептеуге болады:
һ биік жэне А
азимут
- көрсетілген ендіктің <р кез келген нүктесінде тэуліктін кез
келген уақытында т бұрышымен сэйкес және жылдың кез келген
мезгілінде 6 бұрышымен сәйкес есептелінеді.
66
Біз нэтижені қарапайым түрде келтіреміз
§ІпҺ = С 08
(р
С 08
8
С 08
Т
+ 8ІП
ф
8ІП
8
(5.4)
және
.
.
С08
8
8ІП Г
8Ш
А
= -------------.
(5.5)
С08Һ
мұндағы, ф - георгафиялық ендік;
8 -
күн иілуі формуламен
анықталады;
т — соі
град-сағаттық бұрыш;
= 2я- / 24 = 1
5°/час
;
І
-сағаттық күндік уақыт, астрономиялық түстіктен есептелінеді.
Анықталғандай түсте күн биіктігі
һ
максималды,
һ
=90°-ф+5.
Жазғы күн тоқырау уақытында біздің түрған жерімізде (Алма-
ты) Күннің кульминация кезеңінде: /?=90°-ф+8ф=
90°-41°+23,5°°,
қысқы күн тоқырау уақытында
һ
=90°-ф+8ф=
90°-41°-23,5°,
ал
күн мен түннің теңелу күндеріне, күн аспан экваторында болғанда
-
8
=
0
.
Күннің батуының (шыгуының) сагаттың бұрышы
Күннің шығуы мен батуында
һ=0
деп алып (5.4) теңдеуінен
Күннің батуының (шыгуының)
т уақытын анықтаймыз. Бүл жерде
т бүрышы екі жағдайда болады:
С 08
(р •
С 08
8 •
С 08
Т =■ —
8ІП
(р •
8ІП
8 ,
(5.6)
Бүдан т тең
соз
т
=
-1%(р ■ 1&8.
(5.7)
Күннің батуының (шығуының) сағаттық бұрышы горизонталдық
бет үшін
т=агссоз(-і£
(рі%8 ),
(
5
.
8
)
5.9-сурет бізге маңызды ерекшеліктерді түсінуге мүмкіндік
береді. Диаграмма
һ
жэне
А
бұрыштық координаттардың жергілікті
талтүстік салыстырмалы уақыттың тэуелділіктерін көрсетеді. Онда
Күн қозғалысының траекториясы келтірілген, олар жылдың эртүрлі
уақытында жер шарының эртүрлі нүктелерінде бақыланады: эква-
т о РД а
(<р=0°),
тропиктарда (
<р=-23,5°),
солтүстікте
((р=52° с.ш.)
жэне
солтүстік полярлы шеңберде
(<р=66,5° с.ш.).
Пунктирлі
сызықтармен
траекториялардың
азимуты
90°
жеткендегі, яғни Күн солтүстіктен Ш - Б сызығында орналасқандағы
67
Достарыңызбен бөлісу: |
