Оқулық Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 2

54
тасымалдау  арқылы  кірген  жасушалардың  антигеніне – иммундық  жүйе  дереу
жауап  қайтарады, яғни  ол  донорда  бар  болғанымен  реципиентте (бізде) жоқ
болғандықтан – оны  жат  тегі  деп  қабылдайды. Иммундық  жүйе  осындай  жаңа
ұлпаны (антигенді) қабылдамай  қоюға  əрекет  жасайды.  Дереу  жаңа  ұлпаның
антигендерімен байланысқа түсе алатын  антиденелері түзіле  бастайды. Ағзаның
жауап реакциясы нəтижесінде жаңа ұлпа қабылданбай қалады.
Иммундық жүйе ағза дамуының өте ерте кезеңдерінен бастап өз антигендерін
жат текті антигендерінен ажыратуды «үйрене» бастайды. Егерде иммундық жүйе
өз  антигендеріне  шабуылдай  бастаса,
аутоиммунды  ауруы
  дами  бастағаны. Бұл
шабуыл антигендерге қарсы антиденелердің пайда болғанын көрсетеді.
Антиденелер
 – ß-лимфоциттері  синтездейтін  молекулалар  болып  табылады.
Олардың  жалғыз мақсаты – ағзаға  енген  жат затпен  байланысу. Əрбір антидене
өте спецификалық конфигурация түзіп, жекелеген немесе бір топ молекулаларға
ұқсас  болып  келеді. Осы  қасиетімен  антиденелері  антибиотиктен  ерекшеленіп
тұрады. Антибиотиктер  көптеген  организмдерге  улы  болып  келеді. Мысалы,
пенициллин  барлық  граммтеріс  бактерияларына  улы  əсер  етеді. Антиденелер
болса, тек қана қайсі бір бактериялар бетіндегі  немесе үлескісіндегі атигендерге
ғана қарсы əсерленеді.
Ең  алғаш  антиденені  бөліп  алғанда, оны  глобулиндер  деп  атаған. Кейінірек
олардың 
иммундық 
жауапқа 
қатысы 
мəлім 
болғаннан 
кейін –
иммуноглобулиндер деп атай бастаған. Онан кейінгі зерттеулер қан құрамындағы
иммуноглобулиндердің  көбісі  гамма-конфигурациялы (пішіндес) екендігін
көрсеткен. Сондықтан  антиденелер  гамма-глобулиндер  деген  атқа  ие  болды.
Бірақта бұл атау да дəл емес, өйткені барлық гамма-глобулиндер антидене болып
табылмайды.
Əрбір ß-лимфоциттері  тек  қана  бір  спецификалық  антидене  синтездейді.
Қашан ß-лимфоциті өзінің антигенін кездестіргенше, ол басқа да антиденелермен
бірге лимфоциттерінің беткі жағында тыныш күйінде болады. Қалай ғана антиген
беткі  қабатында  тиісті  антиденесі  бар ß-лифоцитпен  кездескен  жағдайда, оның
антиденесімен  байланысқа  түседі. Антиденелер  мен  антигендер арасындағы  бұл
байланысты, салыстырмалы  түрде  кілттің – құлыпқа  немесе  қолғаптың – қолға
дəл  келуімен  теңеуге  болады. Сөйтіп, қалай  антиген-антидене  комплексі  пайда
болысымен ß-лимфоциті  белсенді  қызметке  түседі. ß-лимфоцитін  синтездейтін
антиденелер тек қана жасуша бетінде көрініс бермей, мұнымен қоса, лимфа мен
қан  жүйелерінің  саңлауларына  өтетіндей  майысып, модификацияланады. ß-
лимфоциті белсенді түрде бөлініп-көбеюі арқылы, дəл қажетті типті антиденелер
түзетіндей, клондар  деп  аталатын  біртекті  жасушалар  колониясын  түзеді.
Жаттекті  антиген  жойылған  соң, ß-лимфоциттер  колониясы  өзінің  белсенділігін
төмендеткенімен, ағзадағы  оның  мөлшері  бəрібір  салыстырмалы  түрде  жоғары
қалпында  сақталады. Егер  де, сол  бір  антигенмен  ағза  қайтадан  кездескен
жағдайда, бірнеше есе күшейтілген иммудық жауап пайда болады. Екінші жауап
– антиген  жөнінде  спецификалық  иммундық  мəліметтің  сақталғандығын
білдіреді. Яғни,
иммунитеттің
, немесе дертке төзімділіктің негізінде – ағзаның
антигенге қарсы күшейтілген түрде жауап беру қабілеттілігі жатады.

55
Сіздерге, ағза  қалайша  сан  түрлі  антигендерге  спецификалық  рецепторларын
қалыптастырады  деген  ой  келуі  мүмкін. Шындығында  бұл  кездейсоқ  үдеріс.
Жаттекті  ақуызы (антиген), біздер  дүниеге  келгенде  ағзамызда  кездесетін  жəне
бүкіл иммундық жүйемізге таралған жүздеген немесе мыңдаған рецепторлардың
біреуіне  дəл  келеді. Əрине, мұндай  рецепторлардың  кездейсоқ  ұшырасуы –
эволюциялық  басымдылық  болуы  мүмкін. Мысалы, қандай  да  бір  организмдер
популяциясына  ұдайы  шешек  ауруы  қауіп  төндіріп  тұрды  делік. Көптеген
ұрпақтардан  кейін, бұл  популяция  өкілдерінде  шешек  антигеніне  қарсы
рецепторлары  бар  лимфоциттердің «сақтық  қоры», яғни  иммунитет  қалыптасуы
мүмкін.
Жетілуі  барысында ß-лимфоциттерінің  ішінде  керемет  үдерістер  өтеді.
Олардың  генетикалық  материалдары  өзгерістерге  ұшырайды. Бұл  өзгерістер,
антиденелерінің  антигендерді  танып  байланысатын  үлескілерін  коделеуге
бағытталған  ДНҚ  реттілігіндегі  өзгертулерінен  тұрады. Аталған  молекулалық
қайта құрулары –
соматикалық рекомбинациялар
 деп аталады. Иммунологиялық
жағынан  біздер  ата-аналарымыздан  тұқым  қуалаушылық  арқылы  берілген
қабілеттіліктермен  ғана  шектелмейміз. Антигендерге  арналған  рецепторлар
құрамы, популяция  ішіндегі  əрбір  индивидуум  өкілдерінің  антиденелерінің  əр
түрлілігінің  артуы  арқылы  жүзеге  асады. Денелік (соматикалық) рекомбинация
нəтижесінде  бір  аналық  жұмыртқасынан  дамыған (близнецы) егіздерде  де, ß-
лимфоциттерінің түрлі популяциялары болады.
Көбінесе  антиген  бəз-бір  рецепторға  қарағанда, басқасына  жақсырақ  келуі
мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда – бір рецепторға жақсы сəйкес келсе, басқасына –
нашарлау  ұқсайды. Сөйтіп, белгілі  бір  антиген  бірнеше  антидене  түзгенімен,
біреулері  басқаларына  қарағанда  тиімді  əсерлі  болып  келеді  екен. Сондықтан,
белсенді  лимфоциттер  популяциясы  моноклональді (бір  клоннан  шыққан)
болмайды. Олар
поликлональді
, яғни  көптеген  лимфоциттер  клондарынан
шыққан деп айта аламыз.

жүктеу 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: