Китчиннің циклдері
деп,
ал 10-жылдық циклдер –
Жугляр циклдері
,
Маркс циклдері
, 15-20
жылға созылатын циклдер –
Кузнец циклдері
, 40-60 жылға созыла-
тын циклдер –
Кондратьевтің «ұзын толқындары»
деп аталады.
Экономикалық циклдердің негізін кезеңділікпен туындап отыра тын
экономикалық дағдарыстар
құрайды. Өндірістің бір экономикалық
дағдарыс-тан екінші бір экономикалық дағдарысқа өту қозғалысын
экономикалық цикл
деп атайды.
232
Экономикалық цикл төрт фазадан тұрады: дағдарыс, тоқырау,
жандану және өрлеу.
1.
Дағдарыс.
Бұл фазада экономикалық дамудың көрсеткіштері
күрт нашарлайды: өндіріс көлемі қысқарады, табыстар төмендейді,
жұмысбастылық қысқарады, инвестициялық белсенділік төмендейді,
бағалар құлайды, өндіргіш күштер біртіндеп істен шыға бастайды,
негізгі капитал құнсызданады, жұмыссыздық өседі, кәсіпорындар
жаппай жабыла бастайды, өндірістік қуаттар төмендейді.
2. Тоқырау.
Бұл фаза экономикалық дағдарыстың ең төменгі
нүктесі болып табылады, яғни жаппай жұмыссыздық орын алады,
жалақы мен пайыз мөлшерлемесі ең төменгі деңгейге жетеді, тауарлы-
материалдық қорлар қысқарады, өндіріс тоқтайды, бағалардың
төмендеуі де тоқтайды.
3. Жандану.
Бұл фазада негізгі капитал жаппай жаңартылады,
жұмыссыздық қысқарады, жалақы, пайыз мөлшерлемесі және бағалар
өсе бастайды, инвестициялық белсенділік пен тұтыну заттарына деген
сұраныс артады.
4. Өрлеу.
Бұл фаза экономикалық дамудың шарықтау шегі болып
табылады. Экономикалық өсу қарқыны жоғарылайды, өндіріс көлемі
айтарлық-тай ұлғаяды, инвестициялар да артады, бағалы қағаздар
бағамы өседі, пайда, жалақы, баға, пайыз сияқты көрсеткіштер ең
жоғары деңгейге жетеді.
Негізінен, экономикалық циклдің негізгі фазасын дағдарыс
құрайды. Себебі мұнда циклдің негізгі белгілері көрініс табады.
Дағдарыссыз цикл болмайды, ал дағдарыстардың үнемі кезеңділікпен
қайталанып отыруы нарықтық экономиканың дамуына циклдік сипат
беріп отырады.
Экономиканың циклдік дамуының графикалық көрінісі төменде-гі
суретте көрсетілген.
12.1-сурет.
Экономиканың циклдік дамуы
233
Экономикалық циклдің әрбір дағдарысы жандану мен өрлеу
фазаларында жетіліп отырады. Бұлар өндірісті тұрақты түрде
кеңейтудің фазалары болып табылады. Бұл кезеңдерде халықтың
табыстары ұлғаяды, жиынтық тұтынушылық сұраныс өседі.
Тұтынушылық сұраныстың өсуі кәсіпкерлерді өндіріс қуаттарын
арттыруға және капитал салымдарын көбейтуге ынталандырады.
Сәйкесінше, өндіріс құрал-жабдықтарына да сұраныс артады. Жалпы
жиынтық сұраныстың өсуі қоғамдық өндірістің өсу қарқынынан
басып озады. Жекелеген капиталдардың ағыны үздіксіз айналымға
түседі, бәсекелік күрес төмендейді. Сондықтан өндірістерді жаңарту,
жаңа еңгізілімдерді енгізу ынталары төмендейді. Ұдайы өндіріс
салыстырмалы экстенсивті негізде жүріп отырады. Мұндай даму
өндірістің өсу қарқыны жиынтық сұраныстың өсу қарқынын басып
озғанға дейін жалғаса береді. Содан кейін барып тауарлардың
артық өндірілуі пайда болып экономикалық дағдарыс туындайды.
Экономикалық дағдарыс капиталдың артық жинақталуына алып
келеді және ол үш формада көрініс табады: тауарлы капиталдың артық
өндірілуі (өткізілмей қалған өнімдердің өсуі), өндіргіш капиталдың
артық жинақталуы (қолданылмай қалған артық өндіріс қуатының
пайда болуы, жұмыссыздықтың өсуі), ақшалай капиталдың артық
жинақталуы (өндіріске тартылмай қалған ақша санының өсуі).
Капиталдың артық жинақталуының жалпы нәтижесі болып өндіріс
шығындарының өсуі, бағалардың құлауы және пайданың төмендеуі
табылады.
Алайда, экономикалық дағдарыс ынталандырушылық («тазарту-
шылық») қызмет атқарып, жаңа экономикалық дамуға тың серпін
береді. Дағдарыс кезінде өндіріс шығындарын қысқартуға және
пайданы көбейтуге ынта туады, бәсекелестік күшейеді. Экономикалық
дағдарыс капиталдың пайдалы түрде жұмыс істеуіне мүмкіндік
бермейтін өндіріс құрал-жабдықтарының моральдік жағынан
тозуына алып келеді. Олай болса, ол жаңа техникалық негізде
капиталды жаңартуға ынта туғызады. Осыған байланысты, дағдарыс
экономиканың салыстырмалы түрде интенсивті дамуын бастап береді.
Онымен дамудың бұрынғы кезеңі аяқталып, жаңа дамуға көшу орын
алады.
Қазіргі нарықтық экономика оған мемлекеттің белсенді түрде
араласуы жағдайында жұмыс істейді. Мемлекеттің экономикаға
әсер етуі дағдарыстардың тереңдігі мен жиілігі, цикл фазаларының
ұзақтылығы және олардың арасындағы қатынастар сияқты эконо-
234
микалық динамиканың сипатын өзгерте отырып, экономикалық
циклдің қадамына маңызды түрде ықпал жасаудан көрінеді.
Мемлекеттік реттеудің салдарынан циклдік қозғалыстың механизмі
өзгереді.
Циклдік толқуларды жұмсартуға бағытталатын мемлекеттік реттеу
антициклдік сипатқа ие болады. Мемлекеттің экономикалық циклге
әсер етуінің аса маңызды әдістеріне ақша-несие және бюджет-салық
саясатының құралдары жатады. Дағдарыс жағдайында мемлекеттің
шаралары өндірісті ынталандыруға, ал өрлеу жағдайында оны
тежеуге бағытталады. Себебі, экономиканың «қызып кетуін» суыту
мақсатында мемлекет өрлеу фазасында несиенің қымбаттауына, жаңа
салықтарды енгізуге және ескі салықтарды көтеруге, жеделдетілген
амортизацияны тоқтатуға және жаңа инвестицияларға салықтық
жеңілдіктерді алып тастауға мүмкіндік жасайды. Ал дағдарыс
жағдайларында керісінше, мемлекеттік шаралар несиені арзандатуға,
салықтарды қысқартуға, амортизацияны жеделдетуге және жаңа
инвестицияларға салықтық жеңілдіктерді қолдануға бағытталады.
Достарыңызбен бөлісу: |
