480
болып ауыр атлетикалық жаттығулар (жұлқу мен серпу) табылады.
Лақтыру орындалу түрлеріне қарай бастан асыра найза, гранат, доп
лақтыру енсе, айналдыра лақтыруға балға, табақша лақтыру, ал ите-
руге ядроны итеру жатады.
Лақтыру адамнан жылдамдықпен күшті қажет етеді, басты
мақсат қолдағы затты неғұрлым алысқа лақтыру болып табылады.
Лақтыру кезінде адамнан аз уақыт аралығында қол, аяқ, дененің өте
көп мөлшерде күш жұмсауы арқылы жылдамдық, координациялық
қабілеттердің үйлесімді жұмыс жасауын қажет етеді.
Көпсайыс түріне жүгіру, секіру, лақтыру, т.б. түрлері қосындысы
енеді. Олар үшсайыс, бессайыс, т.б. деп жарысу түрлерінің санын
көрсетеді. Жарыс қорытындысы əр сынақ бойынша жинақталған
бағалар қосындысы бойынша анықталады. Жеңіл атлетиканың
функциялық негіздері Д. Оңғарбаева, Г. Мадиева, Е. Алимханов
(2013) еңбегінде толығымен баяндалған.
Шаңғы спорты денсаулықты, функциялық күй мен жаттығу
дəрежесін сақтау мен жақсартудағы таптырмайтын маңызды спорт
түрі болып табылады. Шаңғы спортымен ерте балалық шақтан ба-
стап тіптен, қартайған шаққа дейін шұғылдануға болады. Əсіресе,
шаңғы жарыстары кең тараған. Ол қол жұмысын жұмылдыра оты-
рып, шұғыл ұзарған жалғыз тіректі жүріс түрінің локомоциясы бо-
лып табылады.
Сонымен қатар шаңғы спорты əртүрлі рельефті жерлерде, əртүрлі
сырғанау арқылы жүргізіледі. Шаңғы спортында арақашықтық
əйелдерде 5, 10, 15 жəне 30 км, ал ерлерде – 15, 30, 50 км құрайды.
Білікті шаңғышының жарыс темпі (жылдамдығы) жүгіріп өткен
арақашықтықтың ұзындығына айтарлықтай тəуелді болмайды. Де-
генмен, арақашықтықты жүгіріп өту жылдамдығы осы арақашықтық
профиліне, ауа температурасына, қарға, шаңғының майлануына
жəне шаңғышы-жарыскердің жаттығу дəрежесіне, яғни функциялық
күйіне байланысты болып келеді.
Жоғары қарқындылықты шаңғышы-жарыскердің жұмысын
арақашықтық профиліне байланысты ауыспалы қарқындылықты
жұмыстарға жатқызуға болады.
Шаңғы спорты жалпы жəне жылдамдықты төзімділікті дамыта-
ды, алайда, жарыстарға дайындалу кезінде күштік жаттығулар, мы-
салы, дөңгелекті шаңғы (шаңғы роллер), салмақты белдіктер мен
шаңғы таяқтарымен тауға жүгіру жəне т.б. кезінде қолданылады.
481
Біліктілігі жоғары шаңғышы-жарыскерлер арақашықтықтарды
бағындыруда өздерінен біліктіліктері төменірек спортшыларға
қарағанда оттегіні 15-20%-ға азырақ пайдаланатынын Ю. Х. Кальюс-
то көрсетіп өткен.
Жарысушы-шаңғышының жаттығу немесе жарыс кезінде
бұлшық еттерінің басым бөлігінің қатысуына орай энергиялық
шығындар да көбірек болады. Шаңғышы-жарыскердің жұмыс типі
трасса профилі мен климаттық жағдайларға (ауа температурасы,
қар, шаңғының майлануына) байланысты аэробты-анаэробты, ал
егер жаттығу, əсіресе жарыс, орта биіктікте өтсе, онда жұмыс режимі
анаэробты болады.
Жоғары жылдамдықпен таудан сырғанаған жəне көтерілген
кезде оттегі пайдаланудың артқанына қарамастан энергияның бір
бөлігі анаэробты реакциялар арқылы шығарылады. Бұған қандағы
сүт қышқылы концентрациясының айтарлықтай жоғарылауы дəлел
болады.
Энергияның жалпы шығыны 4200-ден 6000 ккал-ға дейін
мөлшерді құрайды. 50 км жəне одан ұзақ шаңғы марафондарында
энергия шығыны бұл шамадан едəуір асып түседі. ОМП ерлерде 83
мл/кг/мин, ал əйелдерде 63 мл/кг/мин болады. Тыныс алу алма ке-
зек аздап екі адымдап жүру кезінде ырғақты 1:1, 1:2 болса, ал бір
мезгілде орындалған жүрістерде тыныс шығару таяқпен серпіле
итерілгенде жəне кеуде еңкейгенде жүзеге асырылады. Тыныс
алу мен қозғалыстың дұрыс үйлесуі əрқашан жұмыс тиімділігін
жоғарылатады. Шаңғышы-жарысушыларда тыныс бұлшық еттері
жақсы дамыған. Осыған орай оларға тыныс қозғалыстарының
жоғары амплитудасы мен ӨТС (ерлерде 5,5-7,5 л-ге дейін, əйелдерде
3,5-4,5 л) жоғары мəні тəн. Оттегіні пайдалану білікті шаңғышыларда
олардың ОМП-ның 85-90%-ын құрайтын 4-5 л/мин-қа жетеді.
Жазықта шаңғы тебуде бұл шама ОМП 80%-нан аспайды, биікке
көтерілгенде ол 100%-ға дейін жоғарыласа, төмен түскенде 50-55%-
ға дейін кемиді.
Коньки тебу спорты. Коньки тебумен айналысу тек жылдамдық,
төзімділік, қозғалыс координациясын ғана дамытып қоймай жəне
организмді шынықтырып, суық тиюден болатын ауруларға қарсы
тұру қабілеттерін арттырады.
Ұзындығына байланысты арақашықтық субмаксималды (500,
1000, 1500 м) жəне жоғары қарқындылықты (5000 жəне 10000 м) бо-
лып бөлінеді.
482
Конькишы қозғалысына, əсіресе, бұрылу кезінде координация-
сы бойынша күрделі циклдік сипат тəн. Коньки тірек бетінің аз бо-
луы, жоғары жылдамдық, сырғанау (таю) мен кеуденің еңкіш кейпі
конькишінің тепе-теңдік сақтауына қиындық туғызады жəне оның
қимыл əрекетін күрделендіре түседі.
Конькимен жүгіру кезінде энергия шығыны арақашықтық
ұзындығына, жүгіру, орын ауыстыру жылдамдығына жəне
метеологиялық жағдайларға байланысты бола келе ерлерде 4400-
4800 ккал, əйел адамдарда 3700-4100 ккал құрайды. Соңғы жылда-
ры барлық үлкен жарыстар жабық спорт сарайларында өткізілетінін
атап өткен жөн. ОМП ерлерде 78 мл/кг/мин, əйелдерде 54 мл/кг/мин-
қа тең.
Конькимен жүгіру кезінде өкпе вентиляциясы 100-160 л/мин,
оттегі пайдалану 4-4,5 л/мин болады. Оттектік қарыздылық, əсіресе,
500-1500 м жүгіру кезінде орын алады. Конькишілерде тыныштық
күйде пульс ерлерде 40-50 екп/мин, ал əйел адамдарда ол бірнеше
төмен келеді.
Жүгіру кезінде ЖЖЖ дереу артып, 190-200 екп/мин-қа дейін
жетіп жəне одан да асып түсуі мүмкін. Қандағы лактат концентрация-
сы 16 ммоль/л-ге дейін жəне одан жоғары болады.
Велосипед спорты. Арақашықтық ұзындығына тəуелді велоси-
педпен жүру максималды, субмаксималды, жоғары жəне қалыпты
қарқындылықты жұмыстарға бөлінеді. Велосипедшілер максимал-
ды қуаттылықты жұмыстар тректе 200 жəне 500 м, субмаксималды
1000 м арақашықтықта, жоғары 5000, 10000, 20000 арақашықтықта
жəне қалыпты – шосседе 100 км жəне одан жоғары орындалады.
Жарыс кезінде тыныс алудың біраз қиындауына қарамастан,
өкпелік вентиляция веложарысушыларда 60-120 л/мин. жəне одан
жоғары, ал оттегінің сіңірілуі 5 л/мин. жəне одан асады. Ерлерде
ОМП 75 л/кг/мин-қа тең болады.
Энергия шығыны ер адамдарда 5400-6000 ккал, ал əйел адам-
дарда 4100-4600ккал-ға тең. Тас жолшы-велосипедшілерде ЖЖЖ
тыныштық күйде орта есеппен 45-50 екп/мин. болса, ал жарыс
кезінде ЖЖЖ жарыс темпіне, рельефіне, климаттық жағдайларға,
функциялық дайындығына байланысты бола келе, 140-190 екп/
мин жəне одан да жоғары мəнге жетіп жығылады. Мəреге жеткенде
ЖЖЖ 200 екп/мин жəне одан да асуы мүмкін. Велошабандоздарда
артериялық қан қысымы төмен, яғни гипотония тəн.
Достарыңызбен бөлісу: | 
