Оспанбеков ербол анарбекович

46 
 
бос кеңістіктің болатындығына қарсы болды, сонымен қатар бӛлінбейтін 
атомдардың болуын да теріске шығарды. 
Сонымен,  ерте  ғасырдың  ӛзінде-ақ  материя  туралы  екі  түрлі  кӛзқарас 
пайда  болды:  бірі  материяның  үздіксіздігі  (бӛлінбейтіндігі),  ал  екіншісі 
материяның  бӛлінетіндігі.  Ғалымдар  арасындағы  бұл  қарама-қарсы  пікірлер 
бірнеше  ғасырға  созылды.  Осылайша,  кӛптеген  жылдар  ӛткеннен  кейін 
ғылымдағы  теріс  пікірлерден  кейін,  физика  ғылымы  қайта  дами  бастады. 
Физика  кӛптеген  қиындықтарды  ӛткеріп,  диалектиканың  табиғи  түсінігінің 
негізіне сүйене отырып, осы қиындықтарды жеңді. Олай болса, материя үздіксіз 
(тұтас) және бӛлінетін (атомдар) болып келеді. 
Кӛп  жылдардан  кейін  атомистикалық  кӛзқарасты  ойшыл  Лукреций  Кар 
(б.д.д.  95-55жж.)  біршама  дамытты.  Ол,  атом  –  материяның  ӛте  ұсақ  бӛлшегі 
екендігі  туралы  ой  тастады.  Осыдан  кейін  барып,  атом  туралы  ғылыми 
кӛзқарастар кӛптеген ғасырларға дейін тоқтап қалды. 
Орта ғасырдағы ойшылдар мен ғалымдарда атомистикалық даму болмады, 
оған  діни  кӛзқарастың  дамуы  кедергі  болды.  Сонымен  қатар,  сол  кездерде: 
алхимия, астрология, магия сияқты т.б. жалған ғылымдар үстемдік жасап, оның 
дамуына жол бермеді. 
ХVII-XVIII  ғасырларда  ғана  атомистика  басқа  ғылымдар  сияқты  біршама 
ғылыми  жетістіктерге  жете  бастады.  Ӛйткені  сол  аралықтарда  экономика, 
техника және ғылымның басқа да салаларының күрт даму процестерінің жалпы 
қозғалыстары  пайда  болды.  Бірақ  бұл  аралықта  атомистикадағы  жаңалықтар 
тәжірибе  жүзінде  (эксперимент  бойынша)  қарастырылмады.  Сол  кездегі 
Галилей,  Декард  сияқты  атақты  ғалымдар  да,  атомистердің  саясатын 
жақтамады.  Бірақ  Декарттың  еңбектері,  ғылыми  кӛзқарастары,  материяның 
шексіздігі,  оның  ұсақ  бӛлшектерден  тұратындығы  жағына  келгенде,  ойлары 
атомистіктерге  қарағанда  басым  екендігін  аңғартады.  Декарт  бос  кеңістіктің 
болатындығына  келіспеді.  Ал,  Декарттың  осы  кӛзқарасына  Ньютон  келіспеді. 
Солай  бола  тұра  Ньютонның  механикадағы  «бүкіләлемдік  тартылыс  заңы» 
атомистиканың  дамуына  әсерін  тигізді.  Оның  кӛзқарасы  бойынша,  денелер 
арасындағы  тартылыс  күші  бос  аралық  арқылы  әсер  етуі  мүмкін  деген  ойға 
келеді. 
Атом  туралы  ғылымның  дамуына  ағылшын  химигі  Р.Бойлю  (1627- 
1691жж.),  ағылшын  физигі  Р.Гук  (1635-1703жж.)  және  голландық  физик 
Х.Гюйгенс (1629-1695 жж.) еңбектерінің үлкен әсері тиді. 
Орыстың  ұлы  ғалымы  Д.И.Менделеевтің  (1834-1907жж.),  зерттеулері 
нәтижесінде  атом  туралы  ӛте  үлкен  жаңалықтар  ашылып,  атомистикалық 
ғылым  саласы  толықтырылды.  Ол  химиялық  элементтерді  аралық  жүйеде 
орналастыру заңдылығын ашты. 
Атомистикалық  ілімнің  үлкен  жетістіктерінің  бірі  –  атомның  электрлік 
құрылымы.  Атомның  электрлік  құрылымы,  корпускулалық  теорияларға 
негізделген. Осыған негізделіп заттың электрлік теориясы дамыды. Англияның 
кӛрнекті  ғалымы  М.Фарадей  (1781-1867жж.)  сұйық  арқылы  электр  тогының 
ӛтуін зерттей келіп, сол сұйықтан ӛткен электр мӛлшеріне, электродтан 

47 
 
бӛлінген  зат  мӛлшері  тығыз  байланысты  екендігін  анықтады.  Неміс  физигі 
Г.Гельмгольц  (1821-1894жж.)  осы  нәтижелерді  талдау  арқылы  мынадай 
қорытындыға келді: егер электролит ертіндісі арқылы электр тогы ӛтетін болса, 
онда ол арқылы тасымалданатын бір валентті зат атомының электр заряды бір 
қалыпта  болып  қалады,  ал  атом  екі  валентті  немесе  үш  валентті  болса,  онда 
тасымалданатын  электр  зарядының  мӛлшері  екі-үш  есе  артады.  Мұндай 
зарядталған  атомдар  немесе  атомдар  тобы  жаңа  термин  бойынша  иондар  деп 
аталады.  Осыған  байланысты  Гельмгольц  электр  зарядының  да  атомдық 
құрылымы  болады  деген  қорытындыға  келді.  Яғни,  теріс  таңбалы  бӛлшегін  – 
электрон деп атады, ол атоммен еркін түрде байланыста болады, ал оң таңбалы 
бӛлігінің атоммен байланысы еркін түрде байқалмайды. 
XІX  ғасырдың  басында  материалдардың  қасиеттерін  нақты  түсінуге 
алғашқы  қадамдар  жасалды.  Мұндай  қадамды  алғаш  химия  жасап,  содан  соң 
физика  жалғастырды.  Теориялық  химия  материалдарды  ӛңдеудің  тиімдірек 
әдістерін жасауға үлесін қосып қана қоймай, практикалық мәселелерді шешуге 
де, ӛте кӛп пайдасын тигізді. Белгілі физик (1791 - 1867) Майкл Фарадей алмас 
болаттың қасиеттерін зерттеуде химиялық талдау әдісін қолданды. Содан кейін 
атақты орыс металлургы (1799 - 1851) Аносов Павел Петрович алмас болаттың 
құрылымын  зерттеуде  (1831  жылы)  микроскопты  қолданушылардың  алғашқы 
қатарында  болды.  Ол  алмас  әшекейлерінің  болат  құрылымына  және  оның 
механикалық  қасиеттеріне  байланысты  екендігін  байқады.  Кейіннен  ағылшын 
геологы  Генри  Сорбидің  (1908  –  1826)  еңбектерінде  әр  түрлі  минералдар  мен 
металдар  құрылымын  оптикалық  микроскоптың  кӛмегімен  талдау  кеңінен 
қолданылды [72]. 
Электронның  тәжірибе  жүзінде  дәлелденуінен  электрондық  теорияның 
негізі құрылды. Ағылшын физигі Д.Д. Томсон электрон массасын, ал Милликен 
оның  зарядын  анықтады.  Электрондық  теорияның  одан  әрі  дамуы  ӛте  тиімді 
болды.  Одан  әрі  атомның  молекулалық  құрылымының  электрондық  теориясы 
жасалды. 
Д.Д.Томсон  атом  құрылымының  моделін  ұсынды.  Оның  ұсынысы 
бойынша  атом  оң  зарядты  біртұтас  шар,  оның  ішкі  жағында  теріс  зарядты 
электрон  орналасқан.  Электрон  –  оң  зарядты  шармен  электр  күші  арқылы 
байланысып тұрады деп түсіндірді. Шын мәнінде бұл модель тәжірибе жүзінде 
зерттелмеген  еді.  Томсон  электронның  тыныштық  массасын  ғана  анықтады. 
Негізінде, электрон массасы қозғалыс жылдамдығына байланысты ӛзгереді. 
1886 жылы француз физигі Анри Беккерель (1852-1905жж.) радиоактивтік 
құбылысты ашты, бірақ ол кӛп жылдар бойы оның түсінігін таппады Алғаш бұл 
еш  мәні  жоқ  құбылыс  сияқты  болып  кӛрінді,  ал  шын  мәнінде  ол  атом 
ғасырының  жаңа  дәуірлеу  кезеңі  екенін  ешкім  байқамады.  Ғалымдар 
радиоактивтілікті зерттей келіп, атом қыртысының терең қабаттарына дейін ӛте 
алды.  Осы  құбылысты  француз  физигі  П.Кюри  (1859-1906жж.)  және  Мария 
Складовская-Кюри  (1867-1934жж.),  сонымен  қатар  кӛрнекті  ағылшын  ғалымы 
Э.Резерфорд 
(1871-1937жж.) 
сияқты 
ғалымдар 
зерттей 
келіп,  
радиоактивтіліктің себептерін және оның негізгі қасиеттерін анықтады.