Қорытынды бөлімде диссертацияның негізгі нәтижелері тұжырымдалды. Қазақ эпосы өткен заманнан келе жатқан өте құнды рухани мұра. Ол қазақ баласының рухын көтеріп, санасын түзейтін ғасырлар үні, еліміздің рухани байлығының көне көзі. Эпикалық туынды өз бойына өнердің бірнеше түрін қамтығандықтан, оны әр саладағы ғалымдар өз кәсібіне байланысты жанжақты зерттейді. Қазақ эпосының болмысын жетік түсіну үшін тек отандас ғалымдардың еңбектерімен шектелмей, басқа да шет елдердің эпикалық өнерін меңгеріп, ғылыми еңбектерін салыстырмалы әрі типологиялық жағынан қарастырған дұрыс. «Қыз Жібек» жырының нақты нұсқалары, ашып айтқанда, М.Өтебаев, Д.Нығыметжанов және орындаушысы белгісіз «Қисса Қыз Жібек» тұңғыш рет нотаға түсіріліп, талданып, ғылыми айналымға енді. «Қыз Жібек» эпосының бірнеше нұсқасын қатар қарастыру өнімді болғандықтан, нұсқалар салыстыра зерттеліп, шығарманың поэтикалық мәтін айырмашылығы, әр жыршының эстетикалық көзқарасы мен жеке дара жыршылық ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алынғанда нәтиже – қазақ эпосын зерттеудің ерекшелігі – музыкалық материалдың сұрыпталуында, орындалатын нұсқалардың жан-жақты әрі салыстырмалы түрде зерделенуінде, әртүрлі әдіс, мамандық әдістемелердің бірігуінде және қағаз бетіне түсіп, нота материалымен жұмыс жасауда жатыр. Демек, жырдың орындалу мәнері мен әуенмен өрнектелуі «эпикалық ортаны» және сол эпикалық ортаның «модусын» тудырады (И.Земцовский). Қорыта айтқанда, қазақ халқының рухани мұрасы – эпикалық жырды және эпикалық дәстүрді тереңінен зерттеу, эпостың музыкасы мен орындалу ерекшеліктерін қоса қарастырып, әр жыршының жеке даралығын ескеру және әуені мен сазын қатар зерделеу – жалпы эпостың негізгі болмысын ашып, жырдың тілін, мәнін, көркемдік идеясы мен мағынасын түсінуге көмек береді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Каракулов Б. О музыкальной форме казахской тирады // Вестник Министерства Науки Академии Наук РК. – Алматы, 1997. – С. 29-32.
Кәрібаева Ж. «Сыр бойындағы жыр мектептері» // «Жырау» журналы, 2005. – Б. 54-55.
Кунанбаева А. Эволюция эпического искусства казахов в современности // Традиции музыкальных культур народов Ближнего, Среднего Востока и современность. ІІ музыковедческий международный симпозиум. – М.: Сов. композитор, 1987. – С. 46-50.
Жирмунский В., Зарифов Х. «Узбекский народный героический эпос». – М.: Гослитиздат, 1947. – 517 с.
Путилов Б. Героический эпос и действительность. – М.: Наука, 1988. – С. 17.
Бекхожина Т. Даламның назды саздары. – Алматы: Өнер, 1996. – 208 б.
Сығай Ә. Сахна саңлақтары. – Алматы, 1998. – Б. 256-263.
Диссертация тақырыбы бойынша
жарияланған еңбектер
Жанровые дубли в эпическом памятнике (на примере эпоса “Кыз Жибек” в исполнении Мухтара Утебаева) // Валихановские чтения-6. Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию Независимости РК. Том 1. – Кокшетау, 2001. – С.337-339.
О музыкальных особенностях казахского эпоса // Приоритеты развития культуры и искусства Казахстана на современном этапе (сборник материалов Международной научно-практической конференции, посвященной 10-летию Независимости РК. – Алматы, 2001. – С.159-163.
Об изучении казахского эпоса // Известия Министерства Образования и Науки Республики Казахстан, Национальной Академии Наук Республики Казахстан. Серия филологическая. – Алматы: Ғылым, 2001. – № 4. – С.69-72.
О проблемах и перспективах изучения казахского эпоса // Валихановские чтения-7. Материалы международной научно-практической конференции. – Кокшетау, 2002. – С. 92-94.
О состоянии изученности музыкально-эпических традиций // Казахская музыкальная культура в контексте мирового художественного процесса. – Алматы: Ғылым, 2002. – С.182-202.
Об исполнительской версии эпоса “Кыз Жибек” М.Утебаева // Исполнительское творчество: история и проблемы развития на современном этапе. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: КНК им. Курмангазы, 2002. – С. 129-132.
М.О.Ауэзов и музыка: к проблеме изучения казахского эпоса // Ұлы тұлға ұлағаты. Ауэзовские чтения. Материалы международной конференции для молодых ученых. – Алматы, 2002. – С. 109-113.
“Авторское” в исполнении эпоса // Вестник КазНУ. Серия филологическая. – Алматы, 2003. – № 8 (70). – С. 82-84.
Казахский эпос в трудах музыковедов-исследователей // Известия Министерства Образования и Науки Республики Казахстан, Национальной Академии Наук Республики Казахстан. Серия филологическая. – Алматы: Ғылым, 2003. – № 5. – С.93-100.
К вопросу о музыкальном воплощении казахского эпоса // Поиск. – Алматы, 2004. – № 3. – С. 127-130.
Об исполнительской версии эпоса «Кыз Жибек» Дуйсенгазы Ныгыметжанова // Актуальные проблемы музыкальной науки и музыкального образования. Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 60-летию КНК им. Курмангазы. (Алматы, 8-9 декабря 2004 г.). – Алматы: КНК им. Курмангазы, 2005. – С. 192-196.
О приоритетах в изучении музыки казахского эпоса // Международная школа молодых фольклористов. Тезисы. – Санкт-Петербург, 2003. – С. 8.
О становлении эпического певца на современном этапе // Вестник КазНУ. Серия филологическая. – Алматы, 2005. – № 6 (88). – С.136-140.
Қазақ халқының рухани мәдениетіндегі эпикалық жыр // Керуен. Ғылыми және әдеби-көркем журнал. – Алматы, 2006. – №3 (04). – Б. 118-134.
РЕЗЮМЕ
автореферата диссертации Бултбаевой Айзады Зейкеновны на тему «Исполнительские особенности казахского романического эпоса», представленной на соискание ученой степени кандидата искусствоведения по специальности 17.00.02 – Музыкальное искусство
Диссертация посвящена исследованию особенностей музыкального воплощения казахского романического эпоса на примере «Кыз Жибек». Впервые предпринятое сравнительно-сопоставительное изучение нескольких исполнительских версий, нотированных диссертантом, было связано с решением следующих задач: соотнести методологические разработки ученых разных поколений и специальностей по эпическому жанру в целом и конкретно «Кыз Жибек»; выявить музыкальные особенности казахского эпоса в связи с обрядовым фольклором; исследовать эстетические воззрения и исполнительские особенности сказителей-жырши (раскрыв специфику творческого метода «автора»); изучить современные условия бытования и распространения живой эпической традиции, установив степень ее сохранности.
В ряду основных положений, выносимых на защиту:
Изучение различных версий отдельного эпического полотна продуктивно и целесообразно;
Специфика изучения романического эпоса определяется необходимостью максимального охвата музыкального материала, многостороннего сопоставления исполнительских версий, скоординированного сочетания различных подходов, методов (в том числе смежных специальностей), опоры на нотные расшифровки;
Специфика музыки эпоса заключается в форме музицирования и стиле интонирования, что «естественно влечет за собой эпическую среду и модус эпической среды» (И.Земцовский);
В определении многоплановости музыкального материала и поэтического текста значима этика эпического исполнения;
Наличие в эпосе «Кыз Жибек» музыкальных цитат привносит в его содержание дополнительные смысловые оттенки.
Во введении обоснована актуальность исследования, определены основная цель и задачи, объект, научная новизна, теоретическая и практическая значимость работы, основные положения, выносимые на защиту, и аспекты апробации диссертационного материала.
В первой главе, состоящей из трех параграфов, показана степень изученности эпической традиции в разных эпических культурах. Для достижения ее основной цели – определения наиболее эффективных методов и принципов изучения казахского эпоса – привлечены труды ведущих ученых (как музыковедов, так и филологов-фольклористов), где по сути разрешались проблемы методологии, понимаемой как совокупность приемов исследования, применяемых в той или иной отрасли науки.
В теоретической разработке представлены: условия и этапы становления эпического певца как в прошлом, так и в настоящем, характеристики эстетического мировоззрения, понятия «эпической среды» и «эпического языка», а также проблема индивидуальности жырши в конкретном эпическом произведении.
Во второй главе в опоре на труды отечественных фольклористов (и филологов, и музыковедов) предпринята попытка соотнести текстовой материал «Кыз Жибек» разных версий – Мухтара Утебаева, Дюйсенгазы Ныгыметжанова и сохранившейся в фондах ИЛИ имени М.Ауэзова (диск № 144). Музыкальная канва и поэтический текст каждой версии эпического источника детально проанализированы на основе нотных расшифровок, выполненных диссертантом; в отдельном параграфе раскрыта роль инструментального сопровождения.
В заключении сформулированы выводы и результаты исследования, показаны особенности возрождения эпической традиции казахского этноса в новых жанрах и ее функции, определены основные направления в научном изучении эпоса на современном этапе.
SUMMARY
Of the abstract of Dissertation of Bultbayeva Aizada Zeikenovna on the theme «Musical embodiment of Kazakh romantic epos», presented for scientific degree of Candidate of Art History, specialty 17.00.02 - Musical art
Dissertation is devoted to the research of special features of musical embodiment of Kazakh romantic epos based on the example of «Kyz Zhibek». For the first time the undertaken comparative study of several performance versions, noted by the author of Dissertation was connected with the solution of the following issues: correlation of methodological developments of the researchers of different generations and specialties on epic genre in general and particularly «Kyz Zhibek»; revealing of musical features of Kazakh epos in connection with ceremonial folklore; investigation of aesthetic views and musical-performing features of story tellers-jirshi (revealing specific features of creative method of the "author"); investigation of modern conditions of existence and dissemination of live musical epic tradition, having determined the level of its conservation.
Main issues being defended include the following:
1. Study of various musical versions of a certain epic material is productive and expedient;
2. Peculiarity of investigation of romantic epos is determined by the necessity of maximal scope of musical material, multilateral comparison of the performance versions, coordinated combination of various approaches, methods (including adjacent specialties), reference to musical decoding;
3. Specific features of the epos music include the form of playing music and intonation style, that «is naturally followed by epic environment and modus of epic environment» (I.Zemtsovsky);
4. In definition of diversity of musical material and poetic text, the ethics of epic performance is significant;
5. Presence of musical citations in the epos «Kyz Zhibek» introduces additional semantic meanings to its content.
The introduction includes justification of the importance of the research, main aim and objective have been determined, scientific novelty, theoretical and practical importance of the work, main issues presented for defense and the aspects of approbation of Dissertation material.
In the first chapter consisting of three paragraphs, the degree of investigation of epic tradition in different epic cultures is shown. For achievement of its basic purpose – definition of the most effective methods and principles of studying of Kazakh epos – the works of the leading scientific (both musicologists and philologists-specialists in folklore) were used, that highlight the issues of methodology that is understood as a set of research tools, used in a certain branch of a science.
Theoretical development includes: conditions and stages of development of the epic singer both in the past, and in the present period, characteristics of the aesthetic outlook, concept of «the epic environment» and «epic language» and also the matter of individuality of jirshi within concrete epic work.
Second chapter based on the works of domestic folklore studies specialists (both philologists and musicologists) includes an attempt to correlate the text material of «Kyz Zhibek» of different versions - Mukhtar Utebayev’s, Duisengazi Nigimetjanov’s and kept at Foundations of M.Auezov Institute of literature and art ( disk № 144). Musical outline and poetic text of each version of the epic source have been analyzed in details on the basis of musical decoding executed by the author of Dissertation; in separate paragraph the role of instrumental accompaniment has been revealed.
The final part includes conclusions and results of the research, special features of revival of epic tradition of Kazakh ethnos have been shown in new genres its function, basic directions in scientific study of the epos at the present period have been determined.
Кәрібаева Ж. «Сыр бойындағы жыр мектептері» атты мақаласында Сыр өңірінде қалыптасқан эпикалық мектептер туралы баяндайды.
2 2003 жылы Мәскеуде шыққан «Козы-Корпеш и Баян сулу. Кыз-Жибек: Казахский романический эпос» (М.: Вост.лит., 2003. – 439 с.) атты кітаптағы М.Ғұмарова мен Н.Смирнованың «Описание вариантов эпоса «Қыз Жібек» атты мақаласында «Қыз Жібек» жырының 16 варианты бар екендігі айтылады.
Әдебиеттанушы филолог ғалымдар бұл жырда 4 айтысты атайды. Бірақ музыкалық әуендерді талдау жұмысының үстінде жалғыз «Бекежан мен Жібек» екеуінің айтысын «Жалғыз айтыс» деп тұжырымға келдік.
Рақмет Мәзқожаев орындаған үзінділер «Песенная культура казахского народа», «Музыкальное наследие казахского народа» және «Қыз Жібек» атты монографияда жеке мақала ретінде орын алды. Әбіш Оспановтың орындауындағы үзінді «1000 песен казахского народа», Шәкір Әбеновтен жазылып алынған үлгілер жоғарыда аталған «Музыкальное наследие казахского народа», «Қыз Жібек» және «Казахский музыкальный фольклор» деген жинақтарда, Мырзабек Дүйсеновтың орындауындағы «Қыз Жібек» жырынан алынған үзінділер «Казахский музыкальный фольклор», «Музыкальное наследие казахского народа» деген жұмыстарда жарық көрді.
Жыршы Семей облысының Ақсуат ауданында 1944 жылы дүниеге келген. Малшы жан-ұясынан шыққан Д.Нығыметжанов орта мектеп бітіріп, 20 жасқа келгенде көз жанарынан айырылып, I топтағы мүгедек болады. Тағдырының қиыншылықтарына қарамастан, Д.Нығыметжанов бүгінгі күнде Соқырлар қоғамындағы арнайы клубтың директорының орынбасары болып қызмет істей жүріп, кішкентай балалар үйірмесін басқаруда. Д.Нығыметжанов бала кезінен жақын жерде тұратын ақын, жыршы, термешілерді тыңдап жүрген екен. Олар – Жақышұлы Сүлеймен, Ақынсалық Өскенбаев, және кейін өзінің ұстазы болған Қайырбайдың Мұсасы. Жыршының өзінің айтуы бойынша осы үшеуі Д.Нығыметжановтың жыршы болуына себеп болды. Бала кезінің өзінде жыршы мәтінді алып, келесі күні таңертең толық эпикалық шығарманы жатқа айтып береді екен.
Д.Нығыметжанов он төрт айтысқа қатысып, солардың он екісінің жеңімпазы атанып, әр түрлі сыйлық пен жүлдеге ие болған. Бүгінгі таңда жыршы үш оқушы дайындауда. Олар – көркем сөз шебері Айгүл Шыңыраубаева, жыршы Асылбек Бидахметов, ақын-айтыскер Жадыра Бидахметова. Жыршының өзінің айтуы бойынша, оның негізгі мамандығы – ұйымдастырушы-режиссер. Ал эпикалық туындыларды орындау – Д.Нығыметжановтың жүрегіне жақын кәсібі.
Мұхтардың әкесі Өтебай ән айтып, күй тартып ел ішіне танымал болған. Бірақ негізгі кәсібі – Жібек жолы бойында түйемен жүріп, саудамен айналысу. Сондай сапарларында әкесі Өтебай кішкентай Мұхтарды өзімен алып жүрген. Өнерді жақсы көрген бала (3-4 жаста) күндердің күні қырғыздың комузшысын тыңдап, соңынан еріп кете берген. Жоғалған баланы әкесі тек екі күннен кейін қырғыз саудагерлерінің арасынан тапқан. Мұхтардың мұндай құштарлығын көрген Өтебай баласына өз қолымен кішкентай домбыра жасап береді. Ең алғаш қолына алған музыкалық аспабынан Мұхтар ешқашан айырылмаған. Әкесі өмірден өткен соң, анасы М.Өтебаевты ҰХК оқуына түсіріп, оқуын үздік бітірген бала бір жыл өз кәсібі бойынша жұмыс істеген. Бірақ халық алдына көп шығып, ән айтып, күй тартып той-думандарда барша қауымның назарын өзіне тіккен М.Өтебаевқа екі кәсіптің біреуін таңдауға тура келді. Әрине сахна мен қанына сіңген әншілік өнерден бас тарта алмады. Ә.Сығайдың кітабында «Кішкентайынан өнерге бейім, денесі ширақ, қағылез де пысық Мұқтардың ашық-жарқын, жайдары жақсы мінезі бойына біткен ағыл-тегіл табиғи дарынымен әдемі жымдасып, өнер атты сиқырлы да кінәмшіл әлемге біржола бет қойған-ды» делінген [7]. Кейінгі жылдары Жетісай қаласындағы драмалық театр мен Алматы қаласындағы Жасөспірімдер театрының жетекші әртісі болған М.Өтебаев өз халқының өнерін жоғары бағалап, мұрасын жоғалтпай, келесі ұрпаққа қалдыруға тырысты. Осындай еңбегінің нәтижесінде, М.Өтебаевтың орындауында кейінгі жылдары күйтабаққа жазылған «Қыз Жібек», «Қобыланды батыр», «Мұңлық-Зарлық» эпостары ел арасына кеңінен танылып, биік белестерден көріне берді. М.Өтебаевтың орындаушылық репертуарына Жаяу Мұсаның «Ақ сиса», «Баян ауыл», «Хаулау», Біржанның – «Айтбай», «Телқоңыр», «Қанапия» әндері кірді. Дарынды әнші тек қазақтың ғана емес, қарақалпақ, өзбек және қырғыз әндерін де нәшіне келтіріп орындай білген. Кейін машықтанған бұл өнері «Қыз Жібек» жырының музыкалық әндерін ойластырғанда өз әсерін тигізді (Бекежанның мақамын қарастырғанда түркімен интонациясы кездеседі). Сонымен қатар, актерлік шеберліктің арқасында «Еңлік Кебек», «Қарақыпшақ Қобыланды», «Қарагөз» спектакльдерінде бас рөлдерді ойнап, гастрольдік сапарында Ресей сахналарында көрермен қауымды қуантқан.
Достарыңызбен бөлісу: |