Оқытудың инновациялық жəне интерактивтік əдістері

микроклиматтың    көмегімен  автоматты  түрде    жоғалады.  Сонымен  қоса  «    ми  шабуылы»  əдісі  

проблемалардың  шешімін  іздеуге  жаңа  идея,  ой,    пікірлер  шығару  барысында  «ақылсыз  ойлардан» 

қорықпауға,  интенсивті    «ой    кезбелігінде»  күлкілі  жағдайда  қалған  кезде    қысылмай  еркін  сезінуге 

үйрететін бірден-бір əдіс болып келеді. 

         « Дөңгелек үстел » əдісі  саясат жəне ғылым жағынан педагогикаға  

келген  əдіс.  Əдетте,  «дөңгелек  үстел»    саясат  пен  ғылымның  əртүрлі    саласының  өкілдерімен  белгілі  бір 

проблеманы  талқылап,  шешу    үшін    ұйымдастырылады.  Бұл  əдісте  пікір  алмасу    белгілі  бір  пікірлердің  

сəйкес келуіне мүмкіндік береді, ал ол  болашақ жұмыстануда  жалпы қорытындыны анықтаудың қызметін 

атқарады,  содан келіп қоғамымыздағы саяси тұрақтылыққа қол жеткізуге немесе  ғылыми ақиқатты табуға 

болады. 

        «  Дөңгелек  үстел  -    өз  ойын  еркін  айта  білу.  Жүргізуші  нақты  мəселе  жөнінде  жоспар  жасайды. 

Мақсаты:  таңдап алынған тақырыпты талдауға  қатысушылардың көңілін аудара білу». 

          Қысқаша  айтсам  психологияны  оқытуда  «дөңгелек  үстел»    əдісі    əртүрлі  формалы  болады.    Егер  ең 

маңызды шартты ескерсе  жəне оны мүлтіксіз орындаса. Міндетті түрде жан-жақты саналы түрде сезінсек,  

теориялық  проблемаларды  шешуде  əртүрлі  аспектілі  позиция  мен    көзқарасты  сараманда    жүзеге 

асырылады.  Егер  мұндай  қажеттілік  болып,  я,  болмаса    жəне  ол  барлық  жағынан  саналы  түрде  қаралмаса, 

онда «дөңгелек үстел»  əдісі əдеттегі, əрбіреу тек өзіндік ойын білдіріп,  консенсус туындатпайтын жай ғана 

жиын болып есептеледі.  

         Сонымен «дөңгелек үстел» əдісін мектеп оқушыларына да,  студенттерге де қолдануға болады.  Ол əдіс 

оқушылардың  өз  ойын    əдемі,    реттеліп  жинақталған  түрде  нақты  дəлелдермен    қалыпты  темпте  жеткізіп,  

сөйлеу барысында  белгіленген мəдениет пен  шарттардан аспай,  ресми тұлға ретінде  өздерін сезіне білу,  

ұқсап бағуға үйретеді 

           «Іскерлік  ойын»  əдісі.  Бұл  əдіс  өзінің  жоғары  дəрежелі  бірігіп  жұмыстануда  оқушылардың  

индивидуалдық  үйлесімділігімен ерекшеленеді. 

         Ресей психологтары: «Ойын- бұл  шартты жағдайларда ғылым жəне  мəдениет заттарымен  əлеуметтік 

бекітілген əдістерде қоғамдық  тəжірибені қайта жаңғыртып, меңгеруді жүзеге асыратын формасы», -дейді. 

           Іскерлік  ойын  əдісі  ең  алғашында    біліс  беру  жүйесінде  емес,    тəжірибелік  басқару  саласында 

қалыптасқан.  Бүгін  де  іскерлік  ойын  əдісі    тəжірибенің  əртүрлі  аймақтарында:    зерттеу  жұмыстарында, 

жобалық  өңдеу  процесінде,  шынайы  өндірістік  жағдаяттарда  ұжымдық  шешім  шығаруда,    сонымен  қатар 

əскери салада қолданылады. Айта кетсек,  іскерлік ойынның болашақ үлгісіне негіз болған,  ұрыстың шарты 

мен  əрекеттерін  суреттейтін    əскери  ойындардың    жағдаяттардан  тұратын  əскерлерді  ұрысқа  дайындау 

мақсатымен құралған ерте заманнан келе жатқан «əскери  ойындар»екен. 

         Интерактивті оқыту  жүйесіндегі салыстырмалы жаңадан енген əдіс бұл- тренинг. Осы  аталған əдістің  

жа  адан  қолдануға  енуі  ,  біріншіден,  Батыс  Еуропа  елдерінде  кіші  топ,    яғни  тренинг  топтарында 

психологиялық  түзету  жұмысын    жүргізуге  арнайы  қарым-қатынас  ұйымдастырылуына  қарамастан,    бізде 

ол туралы ұзақ уақыт бойы көп нəрсе белгісіз болды. Екіншіден, ол  психологияны оқытудағы студенттерді 

массалық  оқытуда    пайдаланылды.  Бірақ  кейін  шынайы  жағдаяттардағыдай  сияқты  əрекет    жасауда  сол 

əрекеттің  нəтижелігі  үшін    жауапкершілікпен  қаралатын,  ойындық  немесе  шартты  түрдегі  тренингтер 

кеңінен қолданылды.  Əрекеттің жүру барысында əр қатысушының индивидуалдық жауапкершілігі- топтық 

əрекеттің жемісі, үлкен нəтижелілігі, яғни үйлесімділігі. 

 

№24 дəріс тақырыбы:  Дамыта оқыту. 

1.  Дамыта оқыту мдеясының тарихы 

2.  Дамыта оқытудың ерекшеліктері, негізгі функциялары мен белгілері. 

 

Дамыта  оқыту  идеясының  ұзақ  тарихы  бар.  Ерте  кезден  бастап-ақ  ойшылдар  білім  мен  ақыл-ой 

тəрбиесінің  арақатынасын,  олардың  бала  дамуына  əсерін  зерттей  бастаған.  Бізге  белгілі  алғашқы 

дидактардың  бірі  квинтилиан  мектеп  алдына  баланың  қабілеттеріне,  ақылының  қасиеттеріне,  мінез-құлық 

ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның ойының жəне тілінің дамуын қамтамасыз етуді қойған. 

ХVІІ  ғасырдағы  Я.А.  Коменскийдің  дидактикалық  жүйесінің  негізгі  қағидаларының  бірінде  де 

баланың  ақыл-ой  күшін,  қабілеттерін  дамыту  олардың  білімге  деген  құштарлығын  оятып,  лаулата  түседі 

делінген. 

И.Т.  Песталоцци  баланың  ақыл-ойын,  барлық  қабілет-қасиеттерін  дамыту  идеясымен  арқауланған 

бастауышта оқыту əдістемесін жасауға əрекет етеді. 

Дамыта  оқыту  ұлы  неміс  педагогы  А.  Дистервегтің  əйгілі  «Неміс  мұғалімдерінің  білім  беру  үсіне 

басшылық»  (Руководство  в  образованию  немецких  учителей)    атты  еңбегінің  де  негізі  болып  табылады. 

Дамыта оқыту деп ол баланың білім алуға əрекет етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған. 

«Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді» - 

деген. 

Орыстың  ұлы  ағартушысы  К.Д.  Ушинский  де  өз  дидактикалық  еңбектерінде  бастауыш  мектеп 

жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мəселелеріне ерекше тоқталып, арнайы əдістеме жасаған. 

Осылай  бола  тұрғанымен,  «дамыта  оқыту»  деген  терминге    көзқарастар  мен  пікірлер  əртүрлі. 

Себебі,  «дамыта оқыту» ұғымына берілген түсініктер  жəне  «дамытпайтын оқыту  бола ма?» деген сұрақтар 

жиі қойылады. 

Алайда  дəстүрлі  оқыту  бала  дамуына  тек  қондырғы  болып,  дамуға  стихиялы  əсер  етсе,  «дамудың 

соңында  жүрсе»,  ал  екінші  жағдайда  «оқыту  дамуды  өзімен  бірге  ала  жүреді»  деген                                          Л.С. 

Выготскийдің  пікірінен  көп  нəрсе  аңғаруға  болады.  Алғашқыда,  оқытудың  тиімділігі  алынған  білімнің 

тиімділігі қабілеттің деңгейімен, əрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді. 

«Дамыта  оқыту»  деген  термин  психология  ғылымының  қойнауында  туып,  баланың  дамуын 

қарастырған  (Ж.  Пиаже),  ойлаудың  əртүрлі  деңгейін,  типтерін  (Л.В.  Выготский,  А.Н.  Леонтьев,  С.Л. 

Рубинштейн)  жəне  басқа  да  психикалық  функциясын  зерттеген  (Б.Г.  Ананьев,  Г.С.  Костюк,  А.А. 

Люблинская,  Н.А.  Менчинская)  жəне  т.б.  іс-əрекет  теориясының  психологиясын  жасаған  (А.Н.  Леонтьев, 

П.Я.  Гальперин)  еңбектерінде  жан-жақты  талданды.  Нəтижеде  дамыта  оқыту  проблемасына  арналған  екі 

ілгері эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, ал екіншісін Л.В. Занков басқарды. 

Зерттеулердің мақсаты Л.С. Выготскийдің 1930 жылдардың басында жасаған оқыту мен дамытудың 

арақатынасы  жайлы  болжамының  дұрыстығын  тексеру,  нақтылау.  Өткізілген  зерттеу  жұмыстары 

бастауышта  математикалық  білім  ісіне  үлкен  өзгерістер  енгізді.  Мысалы,  1969  жылы  арифметика  курсы 

математикаға  ауыстырылды.  Бірақ  бұл  курста  да  негізгі  –  назар  баланың  ауызша  жəне  жазбаша    есептеу 

дағдыларын  қалыптастыру,  жай  типтік  есептер  шығаруында  болып  қалды.  Оқыту  əдістері,  сабақ 

ұйымдастыру түрлері, білім, білік, дағды қалыптастыруға бағытталғандықтан дамыта оқыту идеясы жүзеге 

аспады. 

Одан  кейін  20  жыл  көлемінде  дамыта  оқыту  психология  мен  педагогика  ғылымдарының  келелі 

мəселесіне  айналды.  Жүйенің  авторлары  «дамыта  оқыту  деп  –  оқыту  мақсаты,  міндеттері,  əдіс-тəсілдері 

баланың  даму  заңдылықтарына  сəйкестендірілген  оқытуды»  атайды.  Оқыту  арқылы  баланың  психикасына 

жаңа  құрылымдар  пайда  болуы,  яғни  жаңа  сапалық  өзгерістер  болуы  тиіс  деп  есептейді.  Жүйенің  басты 

мақсаттарының  бірі  –  баланы  оқыта  отырып  жалпы  дамыту,  оның  еркіндігін  қалыптастыру,  өз  бетінше 

ізденуге,  шешім  қабылдауға  дағдыландыру,  жекелік  қасиеттерін  ескеру,  басшылыққа  алу,  əрі  қарай 

ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.  

Мақсаты  балаларға  дайын  пəндік  білім,  біліктердің  белгілі-бір  жиынтығын  берумен  шектелетін, 

нəтижесінде  догмалық  ойлауы  басым,  дайын  нұсқаулар  мен  бұйрықтарды  орындай  білетін  адамдарды 

тəрбиелейтін  қазіргі  мектептерде  орын  алып  отырған  оқыту  жүйесі  мұндай  адамдарды  дайындауға  негіз 

бола алмайтындығын өмір көрсетті. 

Сондықтан  да  жаңа  сапаға  ие,  шығармашыл,  қабілетті  адамдар  тəрбиелеу  үшін  дамыта  оқыту 

жүйесін  ең  негізгі  басшылыққа  алар  нысана  деп  білеміз.  Оқыта  отырып  дамыту  мəселесіне  арналған 

зерттеулер  дəстүрлі  оқытуға  өзгерістер  енгізуге  ықпал  тигізді.  Оқыту  барысында  баланың  ақыл-ойын, 

қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы əртүрлі əрекеттің субьектісі болып қалыптасуын 

қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды. 

Дамыта оқыту  идеясын алғашқылардың  бірі болып 1959-1960 жылдары қолға алған академик  Л.В. 

Занковтың  басшылығымен  жасалған  бастауышта  оқытудың  жаңа  жүйесін  мұғалімдер  қауымы  үлкен 

ықыласпен  қабылдағанымен,  белгілі  себептерге  байланысты  өрістен  кете  алмады.  Тек  1990  жылдары  ғана 

Ресей  мектептерінде  қайтадан  қолданыла  бастады.  Қазір  бұл  жүйе  дəстүрлі  оқытумен  қатар  қолданылып 

келеді. 

Л.С.Выготскийдің  теориясы  Д.Б.  Эльконин  басқарған  шығармашылық  топ  жұмысында  əрі  қарай 

жалғастырылады.  Баланың  өзін-өзі  өзгетуші  субъект  ретінде  дамуына  арналған  тұжырымдама  жасалып, 

зерттеулер  жүргізілді.  Екі  авторлар  тобы  да  өз  жүйелері  бойынша  оқу  бағдарламаларын,  оқулықтарын,, 

əдістемелік  құралдар  дайындап  шығарды.  Осылайша,  дамыта  оқыту  ғылыми  теориядан  практикалық  іс-

тəжірибеге батыл ене бастады.  

Дамыта  оқыту  –  дəстүрлі  оқытуға  соңғы  уақыттарға  дейін  балама  жүйе  деп  қарастырылды.    Оның 

нəтижесінде  əр  оқушы  өзін-өзі  өзгертуші  субъект  дəрежесіне  көтерілуі  көзделіп,    соған  оқыту  барысында 

лайықты жағдайлар жасау үлкен нəтиже берді.  

Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3 жасында-ақ білдіре бастайды 

екен.  Ол  оның  «Мен»  деген  категориясының  көрінуінен  байқалады  (өзім  ішемін,  өзім  киемін  жəне  т.б. 

түрінде).  Мектепке  дейінгі  балалық  шақтың    соңына  қарай  ол  əртүрлі  əрекетті  өзі  орындауға  деген 

талпыныстарын жасайды. Бұл түрлі ролдік ойындарға қатысуда айқын байқала бастайды. Еркін ойлап, өзін 

еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін əрі қарай дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.  

Ал,  мектеп  табалдырығын  жаңа  аттаған  бала  оқу  бағдарламаларының  талаптарын  орындау, 

мектептің ішкі тəртібін сақтау, үлкендердің айтқандарын екі етпеу сияқты қатаң ережелер шеңберіне түседі. 

Енді  оның  субъектілік  белгілерінің  даму  мүмкіндігі  азая  түседі.  Өйткені,  дəстүрлі  мектептің  мақсаттарын 

шешу  мұғалімнің  айтқандарын  дұрыс  тыңдап,  тура  сол  түрде  қайта  айтып  беру,  тапсырманы  қатесіз 

орындау жеткілікті. Белгілі үлгіден ауытқу, басқа шешім іздеу талап етіле бермейді. 

Дамыта  оқытудың  Д.Б.  Эльконин  –  В.В.  Давыдов  жасаған  жүйесінің  көздеген  мақсаттарына  жету 

тек  баланың  өзінің  белсенділігіне  байланысты.  Осыған  орай,  бұл  жүйенің  əдіс-тəсілдері  де  оқушының  оқу 

белсенділігін  ұйымдастыру,  қолдап,  көмектесіп  отыруды  көздейді.  Бұл  жүйемен  дəстүрлі  оқытуды