Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

семантикалық тұтастығына қайшы келеді. Мысалы, ақбас жусан атауын «ақ» бөліп алып

«бас жусан»,  суаяқ торғай  дегенді «су» сөзінен бөліп «аяқ торғай» деп қолдану мүмкін

емес.   Бұл   –   құрама   сөзінің   алғашқы   екі   сыңарының,   соңғысымен   салыстырғанда,

идиоматизацияланғандығын   көрсетеді.   Алғашқы   екі   сыңардың   біріккен   сөз   екендігін

мынадай   құбылыстан   да   байқауға   болады.   Үш   сыңарлы   құрама   атаудың   кей   жағдайда

үшінші сыңары эллипсиске ұшырап айтылғанмен, қалған екі сыңары бәрібір сол заттың

атауы   болып   жұмсала   береді.   Мысалы:  қарабауыр   торғай>қарабауыр,   қызылқұйрық

торғай>қызылқұйрық,   көкмойын   үйрек>көкмойын,   қодірен   бидай>қодірен,   қосауыз

мылтық>қосауыз, ақиық сұңқар>ақиық, аққұйрық арлан>аққұйрық т.б.

§ 26. Соңғы жылдарда екінші сыңары әр түрлі грамматикалық тұлғада келген құрама

сөздердің бір тобын біріккен сөз деп танып, бірге тұлғалау жазу тәжірибесінде кездесе

бастады:

а)  жатыпатар, алыпсатар, қанішер, батаоқыр, бақанаттар, ұйқыашар, жолашар,

күнқағар, тоқымқағар т.б.;

ә) көріпкел, шауыпкел;

б)   құлақкесті,   көкейкесті,   тұяқтесті,   жүрекжарды,   жұмысбасты,   ерғашты,

қағазбасты, етекбасты, шаруабасты, жолсоқты т.б.;

в) қағаберіс, кіреберіс, тастайберіс, құлайберіс, шығаберіс, жатаберіс т.б.;

г) күншығыс, күнбатыс, бетбұрыс, беталыс т.б. Бұл типтес құрама сөздерді біріккен

күйде жазуға негіз болатын белгі – етістік тұлғалардың деграмматизациялануы.

§ 27. Бір сыңары көптік жалғауымен келген құрама сөздердің бір тобын біріккен сөз

ретінде бірге жазу ғылыми әдебиетте жиі кездесіп отырады. Солардың біралуаны мына

тәрізді:

 бассүйексіздер,   баскөкіректілер,   буынаяқтылар,   түзуқанаттылар,

түзутұмсықтылар,

 

қосмекенділер,

 

ашатұяқтылар,

 

еттұмсықтылар,

мүйізтұмсықтылар,   сүтқоректілер,   тамыратпалылар,   тамыртүйнектілер,

күрделігүлділер, қосжыныстылар, шатыршагүлділер, тамыржемістілер, бүрұялылар т.б.

  Алайда  түзу   тұмсықты   құстар,   ет   тұмсықты   жануарлар   дегенді   бөлек-бөлек

жазып,   түзутұмсықтылар,   еттұмсықтылар  дегенді   бірге   жазуымыз,   сырт   қарағанда

бірізді көрінбейді. Бірақ бұлай жазуды мүлде жүйесіз деуге болмайды. Мысалы, мұндағы

заңдылық – құрама сөз сыңарының эллипске ұшырауы, тіркестің ықшам түрде айтылып,

біріккен   сөзге   айналуы;   бір   ұялы   өсімдіктер>бірұялылар.   Ал   құрама   сөздің   эллипске

ұшырамаған түрі бөлек-бөлек тұлғаланады:  сүт қоректі жануарлар, тамыр түйнекті

өсімдіктер т.б.

 Бұл жерде –лар, -лер қосымшасының грамматикалық мағынасымен бірге, тым айқын

болмаса   да,   сөз   «ұластырушылық»   қасиеті   бар   тәрізді.   Осы   екі   топтағы   (§   26,   §   27)

сөздердің   бірге   жазылуының   шегі   бар.   Оларға   сырттай   ұқсас   тіркестердің   бәрі   бірдей

біріктіріліп   жазыла   бермейді.   Бұл   жерде   олардың   этнографиялық   мазмұнда   жұмсалуы

(батаоқыр,   бақанаттар,   тоқымқағар),   терминдік   немесе   номенклатуралық   мәнде

қолданылуы   (алыпсатар,   бассүйексіздер,   тамыртапалылар  т.б.),   субстанциялануы

(көріпкел, жүрекжарды, жатыпатар  т.б.) тәрізді ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Ал өзге

жағдайда мұндай құрама сөздердің бірге жазылуына регламент қою қажет. 

Осы   күнгі   баспасөз   беттерінде

 батысгерманиялық,   шығысқазақстандық,

ортаазиялық,   оңтүстікқазақстандық,   солтүстікқазақстандық  тәрізді   құрама   сөздерді

бірге жазу дағдысы жиі кездесе бастады. Тегінде, бұлай жазу орыс тіліндегі үлгіге арқа

сүйеу тәрізді. Дегенмен тіл тәжібесінде қолайсыз болса, өзге тілдік ешбір үлгі өміршең

бола   алмас   еді.   Бұл   жерде  шығысқазастандық  деп   біріктіріп   жазу  –дық,   -дік

қосымшасының  –лар, -лер  тәрізді «ұластырушы» қасиетіне сәйкес келетін секілді. Ал  –

лық, -лік қосымшасыз келген құрама сөздің бұл түрі  Орта Азия, Батыс Германия, Шығыс

Қазақстан түрінде бөлек-бөлек тұлғаланады. 

Сонымен, құрама сөз сыңарларының біріккен сөзге айналуының бірнеше жолдары бар

екендігіне назар аудардық. Олар – а) дыбыстық-семантикалық контаминацияға ұшырап

барып, біріккен сөзге айналуы: жарғанат (жарғақ қанат), ендігәрі (ендегінен әрі), білезік

(білек   жүзік),  әйтпесе  (олай   етпесе),  қайтіп  (қалай   етіп);   ә)   құрама   сөз   сыңарлары

мағыналарының   көмескіленуі   барысында   біріккен   сөзге   айналуы:  жаужұмыр,

желінсау,желтоқсан;  б) әр басқа екі сөздің тіркесе келіп, үшінші бір өзгеше мағынаны

білдіруы   арқылы   біріккен   сөзге   айналуы:  орынбасар,     оттегі,   кәсіпорын,   өнеркәсіп,

алақоржын  (тышқан).   Біріккен   сөздің   бұл   аталған   түрлері   бұрын-соңды   шыққан

зерттеулерде тиісті дәрежеде, әр қырынан қарастырылған

25

. Міне, осы айтылғандарға қоса

біріккен   сөздің   тағы   мынадай   түрлері   бар   деуге   болатын   тәрізді.   Олар,   жоғарыда

айтылғандай,   құрама   сөз   сыңарларының   жалпылама   мәнде,   дерексіз   сипатта

жұмсалуының негізінде жасалған біріккен сөздер. Мысалы: сарықұс, қарақұс, қандыағаш,

тасжапырақ  т.б.   және   құрама  сөз   сыңарының   бүтіннің   бөлшегі   ретінде   жұмсалуынан

жасалған   біріккен   сөздер:  темірқанат  (құс),  бізтұмсық  (құс),  тоқалтіс,   ақшұнақ

(тышқанның   түрі),  мұзбалақ,   кейқұйрық,балтатұмсық  (құс),  қаратамыр  (өс.),  қозыгүл

(өс.), ақсақал, қосаяқ, қосауыз т.б.

Осы   айталғандарға   құрама   сөз   компоненттерінің   деграмматизациялануы,   эллипске

ұшырауы, субстанциялануы, кейбір қосымшалар  (-лар, -лер,-лық, -лік) арқылы «ұласуы»

тәрізділерді   қоссақ,   сөздердің   бірге   жазылуы   аса   күрделі,   аса   қиын   мәселе   екендігін

көреміз. 

Бірақ  біздің  мақсатымыз  құрама  сөздердің  бұл  айтылған  типтерін  біріккен   сөз  деп

танимыз ба, жоқ па дегенге үзілді-кесілді жауап беріп, дәлелдеп шығу емес. Бұл жерде біз

құрама  сөздердің   мұндай  түрлерін,   әсіресе   соңғы  жылдарда,   біріктіріп   жаза  бастаудың

нышаны  бар  екендігіне және  бұлай жазудың  негізсіз еместігіне  назар  аударуды  мақсат

еттік.

§   28.   Ереже   бойынша   (1957   ж.)   шылау  сөздердің   жазылуы   үш   топқа   бөлінеді:   а)

шылаулар негізінде бөлек жазылады. Мысалы:  сабақтан кейін, жиналысқа дейін; қағаз

да, қарындаш та; қалам мен сия; аз ба, көп пе?, ә) ау, ай, мыс, міс, ды, ді, дағы, сынды

шылаулары өздерінен бұрынғы сөздерден дефис (-) арқылы жазылады; б)  ма, ме (ба,бе,

па, пе) сұраулық шылау түбір мен қосымша арасында қоданылғанда, -мы, -мі, -бы, -бі, -пы,

-пі болып өзгерген қалпында жазылады. Мысалы: келемісің, айтыппысың?

Шылау сөздердің жазылуы туралы бұл ереже Анықтағышта (1974 ж.) толықтырыла

түсті. Мысалы, Ережеде (1957 ж.) түбір мен қосымшаның аралығында келетін бір ғана ма,

ме, (ба, бе, па, пе) шылауының қалай жазылатындығы берілсе, Анықтағышта (1974 ж.) бұл

пункт толықтырылып,  да, де, -ақ  шылауларының түбір мен қосымшаның аралығындағы

жазылуы   былайша   көрсетілген:  осы   үйдің   ұлыдамын,   қызыдамын;   әңгіме   айтуға

жоқақпын  (45-б.). Сондай-ақ  сынды (Баян сынды, Төлеген сынды)  шылауы  осы Ереже

бойынша дефис арқылы жазылады делінсе, ал Анықтағышта (1974 ж.) бұл шылау негізгі

сөзден   бөлек   жазылады   деп   көрсетілген.   Күнделікті   жазу   тәжірибесінде   де  сынды

шылауының негізгі сөзден бөлек тұлғаланып жүргендігін кездестіруге болады. Тегінде,

сынды  шылауын   негізгі   сөзден   бөлек   жазудың   тиімді   жағы   бар.   Өйткені   бұл   шылау

тәрізді, секілді, іспетті  т.б. көмекші сөздермен негізгі сөзден бөлек жазылатын ұқсату

мәніндегі шылаулармен мағыналық бір топ  құрайды. 

Жалпы қағида бойынша  ақ, ай, ау  демеуліктері негізгі сөзден бөлек, дефис арқылы

жазылады:   айтасың-ақ,   барады-ау,   дүние-ай,   қызық-ай  т.б.   Ал   осы   демеуліктердің

25Жұбанов Қ.К. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер. Алматы, 1966. 223-228-б.; Жәркешова Г. Біріккен 

сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиясы. Алматы, 1960; Аханов К. Грамматика теориясының 

негіздері. Алматы, 1972. 49-96-б.; Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі: Морфология. Алматы, 1974. 97-

112-б.