Негіздері оқу құралы Қостанай, 2017 1

43 

 

E) бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, 

материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу. 

3.Ауыспалы шығындар - бұл: 

А) кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс 

факторларының ақшалай түріндегі шығындары; 

B) нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға 

жатпайды; 

C) бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді 

болмайтын шығындар; 

D) кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің 

барлық түрлері; 

E) бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, 

материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу. 

4.Экономикалық шығындар деп: 

A) кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс 

факторларының ақшалай түріндегі шығындары; 

B) нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға 

жатпайды; 

C) бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді 

болмайтын шығындар; 

D) кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің 

барлық түрлері; 

E) бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, 

материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу. 

5.Сыртқы шығындар мағынасы: 

A) кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс 

факторларының ақшалай түріндегі шығындары; 

B) нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға 

жатпайды; 

C) бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді 

болмайтын шығындар; 

D) кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің 

барлық түрлері; 

E) бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, 

материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу. 

6. Өзіндік құнның экономикалық мазмұны: 

A) факторлардың өзара іс-қимыл нәтижесінде өнімге айналуы. Өндіріс факторларының шығын 

құрылымы  мен  өнімінің  ең  жоғары  шығарылымы  арасындағы  технологиялық  тәуелділік 

өндірістік функция арқылы көрінеді; 

B) еңбек өнімділігін арттырудың шартқа айналған объективті бейнесі, эономикалық заң 

әрекетінің нақты нысаны, осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек 

үнемі өнімдірек болып отырады; 

C) кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін  тауып, пайдалануының негізгі 

бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасалса, онда толарды үш топқа бөлуге болады; 

D) бір жағынан өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия 

ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа машиналарды, жаңа 

технологиялық процестерді іске асыру; 

E) кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. 

7.Экономикалық шығындар қалай бөлінеді: 

A) сыртқы және ішкі  

B) анық немесе күңгірттік 

C) түсінікті немесе түсініксіз 

44 

 

D) жанама және тікелей 

E) барлық жауап дұрыс 

8. Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары: 

 

A) өндірістің техникалық деңгейін көтеру; 

B) өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету; 

C) басқару және еңбекті ұйыдастыруды жетілдіру; 

D) технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту; 

E) барлық жауап дұрыс. 

9.Батыс мектебі өкілдерінің пайымдауынша шығындар қалай бөлінеді: 

A) тұрақты және өзгермелі  

B) тікелей және жанама 

C) сыртқы және ішкі   

D) экономикалық және бухгалтерлік 

E) айқын және айқын емес 

10.Жалпы шығындар қалай анықталады: 

A) TC=TFC+TVC 

B) AC=AFC+TVC 

C) FC=TFC+AVC 

D) TR=TFC+TVC 

E) AR=TFC+TVC 

 

 

10  Пайда теориясы 

10.1 Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен маңызы                                    

10.2 Пайда – кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы                     

10.3 Кәсіпорын пайдасының бөлінуі және пайдалануы                              

10.4 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы                                                     

 

Мақсаты: Кәсіпорын қызметі мен қоғамдағы пайданың мәнін түсіндіру.  

 

10.1 Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен маңызы  

 

     Табыс-  төтенше  таралған,  кең  түрде  қабылданатын,  сонымен  қатар  түрліше  маңызды 

қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуыды 

кез келген ақша қаражаттының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді.  

 

Кәсіпорынның  табыстарын қалыптастыру. 

 

Кәсіпорынның 

табысы 

 

= 

Өнімді 

сатудан 

түскен 

табыс 

+ 

Басқадай 

өткізуден 

алынған 

табыс 

-  Өткізуден тыс 

операциялардан алынған 

табыс (шығыстарды алып 

тастағандағы) 

 

+ 

Өнімді 

сатудан 

түскен 

табыс 

 

= 

Өнімді 

сатудан 

түскен 

ақшалай 

түсім 

+ 

Қосылған 

құн салығы 

+ 

Акциздер 

45 

 

 

Өнімнің 

өзіндік 

құны 

 

 

 

Басқадай 

өткізуден 

алынған 

табыс 

= 

Негізгі 

қорларды 

және басқа да 

мүліктерді, 

қалдықтарды, 

т.б. сатудан 

түскен табыс 

  

Өткізуден тыс 

операциялардан 

алынған табыс 

 

 

= 

Құнды 

қағаздар 

дивидендтері 

+ 

Жалға 

алғаны үшін 

төлем 

+ 

Өсімақы, 

тұрақсыздық , 

айыппұл т.б.. 

 

 

     Кәсіпорынның  табысы  олардың  активтерінің  артуы  немесе  капитал  менешігінің 

көбеюіне  әкелетін  міндеттемелердің  кемуі.  «Табыс»  ұғымы  жалпы  мемлекетте  (ұлттық 

табыс) кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс), ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай 

табысы, жеке табыс) болып қолданылады.   

     Кәсіпорынның  жалпы  табысына  ақшалай  түсім  тауарларды  сату  және  қызмет 

көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқпрылған қызметтен, мүліктік бағалылықты  сатудан, 

несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық 

түсімдер жатады.  

    Жиі қолданылатын « таза табыс» ұғымы жалпы табыс және материалдық ресурстардың 

шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады.  

     Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық  субьектілердің қарамағына 

заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты- бұл қоғамның 

пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі 

табыстардың түрлерін айыруға болады:  

- 

Жалпы  табыс  (ЖТ)-  бұл  тауарлардың  белгілі  мөлшерін  сатудан  түскен  ақшалай 

сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең.  

- 

Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу (К)  

 

                                                         ОТ=ЖТ/ К  

- 

Шекті табыс (ШТ)- бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың 

үстелуі.  

 

                                                          ШТ=ЖТ/ К  

     Шекті табыс шығарған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтімділігін бағалауға мүмкіндік 

береді.  Және  де  өзіндік  құнмен  ұштаса  отырып,  кәсіпорынды  ұлғайту  мүмкіндігінде 

құндық бағдарлар қызмет етеді.   

 

 

10.2  Пайда – кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы 

 

     Таза пайда экономикалық санатының кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің 

негізгі  мақсаты  болып  табылады.  Нарықтық  қатынастарда  пайда  экономикалық  санаты 

ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза пайдасын қамтиды.