М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

 

35 

есептелген проценттері жəне есепке қате алынған сомалары; кепілші шотынан қарыз берешегінің өтелмеген 

сомалары;  соттар  берген  орындау  қағаздары;  соттың  шаруашылық  істер  жөніндегі  алқаларының 

бұйрықтары; нотариус жүргізген орындау жазбалары; салық органдарының салықтар мен басқа да міндетті 

төлемдер  бойынша  қосымша  салықтары,  сондай-ақ  заңда  көзделген  айыппұлдары,  өсімдері  жəне  өзге  де 

өндіріп алынатын санкциялары туралы өкімдері; қолданылып жүрген заңдарға сəйкес жұмыс берушілерден 

өндіріліп  алынатын  айыппұлдардың  жəне  өзге  де  санкциялардың  сомасы;  кəсіпорынның  кінəсінен 

жұмыспен байланысты жарақаттану немесе денсаулығының өзге де зақымдануының салдарынан жұмысшы 

мен  қызметші,  сондай-ақ  жұмыспен  байланысты  жəне  субьект  əкімшілігінің  кінəсінен  жарақаттангуы 

немесе денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысша немесе қызметші қайтыс болған жағдайда 

шеккен  залалды  өтеу  сомасын  өндіруге  берілген  сот  шешімі;  сақтандыру  компаниясының  сақтандыру 

куəлігі Қазақстан Республикасының кедендік органдарының өкімі. 

Салық  төлеушілердің  Берген  төлем  кепілхаттары  мен  салық  органдарының  инкассалық  өкілдері 

негізінде  бюдетке  төленетін  төлемдарді  төлем  кепілхаттарының  берген  күнінен  бастап,  банктер  кезек 

күттірмей-ақ жүзеге асырады. Банктің аталған кепілхаттардың орындалуын кідіртуге құқығы жоқ. 

Төлушінің келісімінсіз қаражаттарды өндіріп алу үшін тиісті құжаттарды қоса тіркей отырып, банке 

төлем талап бланкісінде инкассалық өкімді тапсырады.  

Инкассалық  өкімге  төлемнің  мақсаты  көрселіледі  жəне  де  осы  төлемдерді  төлеушінің  келісімінсіз 

оның  шотынан  есеп  шығару  құқығын  көздейтін  заң  актісіне  сілтеме  жасайды.  Өндіріп  алудың  дұрыстығы 

төлеушінің  келксімінсіз  қаражаттарды  есептен  шығаруға  негіз  болатын  сілтеме  үшін  өндіріп  алушы 

жауапты  болады.  Банктер  төлеушілердің  келісімінсіз  оалдың  шоттарынан  құжаттарды  есептен  шығаруға 

білдірген  қарсылықтарды  шын  мəнінде  қармайды.  Төлеушілердің  келісімінсіз  шоттарынан  қаражаттарды 

есептен  шығарудың  негізділігіне  байланысты  мəселелер  наразылық  білдіру  арқылы  сот  органдарының 

көмегімен шешіледі. 

Борышкер  мойындаған  срманы  есептен  шығаруға  берілген  инкассалық  өкімге  борышкердің 

талаптарды мойындщау туралы жауабының нөмірі мен күні сондай-ақ талаптың сипаты көрсетіледі. Өндіріп 

алуды  тоқтата  тұру  немесе  тоқтатау  мыныандай  жағдайларда  жүзеге  асады,  атап  айтқанда:  есептен 

шығаруғы  өкім  берген  өндіріп  алушылар  мен  органдардың  мəлімдемесі  бойынша;  сот  органдары  ерекше 

ұйғарым  жасаған  кезде,  қылмыстық  іс  қозғалуына  байланысты  өндіріп  алуды  тоқтата  тұру  туралы  тергеу 

орагдарының  өкілі  бойынша.  Өмірде,  ұйғарымдарда  жəне  мəлімдемелерде  өндіріп  алуды  тоқтата  тұру 

немесе  тоқтату  жөніндегі  құжаттың  күні  мен  нөмірі  көрсетілуі  тиіс.  Өндіріп  алуды  тоқтату  жөніндегі 

құжаты өндіріп алушыға қайтарылуы керек. 

Кəсіпорын  таратылған  немесе  қайта  ұйымдастырылған  жағдайда  орындау  жəне  басқа  да  есеп 

айырысу құжаттарын өтемақысы бастапқы төлеушінің міндеттемелері бойынша заңға сəйкес жауапкершілік 

жүктелген субьектінің есеп айырысу немесе ағымдағы шотынан жүргізіледі. 

6.2.Дебиторлық бережақтарды өлшеу жəне мойындау  

Дебиторлық  бережақ  бұл  сатып  алушылар  мен  заказ  берушілердің  алдында  сатылған  тауар,  жасалған 

жұмыс  көрсетілген  қызмет,  үшін  бережақ.  Дебиторлық  бережақ  ағымдағы  төлеу  уақыты  жəне 

операциялық ағымдағы емес болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық жəне саудалық емес бережақ 

деп те бөлінеді.  

      Саудалық  дебиторлық  бережақ  дегеніміз  сатып  алушылардың  негізгі  қызметтен  алынатын 

тауарларды сатқаны үшін сатып алушылардың бережағы. 

      Саудалық  емес  дебиторлық  бережақ  басқалай  қызметтермен  айналысқан  кезде  жəне  соларды  басқа 

жаққа өткізгені үшін болатын бережақ. 

      Дебиторлық бережақ 3 топқа бөлінеді: 

1. 

Алынуға тиісті шоттар.(1210 актив шоты) 

2. 

Алынатын вексельдер. 

3. 

Басқалары. 

Алынуға  тиісті  шоттар  құрамына  тауар,  қызметтер  үшін  жəне  басқалай  да  активтер  үшін  басқа 

субъектілерге қойылатын шоттарды қамтамасыз ету. 

Д.б. ағымдағы жəне ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Жалпы д.б. жалпы счет – фактурамен бекітілген, ал 

алыңған вексельдер статьясы ресми түрде қарыздық міндеттеме болып бекітілген. 

  Сонымен  қатар  д.б.  нормадағы  жəне  өтелмеген  болып  бөлінеді.  Нормадағы  д.б.  əр  түрлі  есеп 

айырысатын формасымен субъектыларының шаруашылық барысында болып отыратын бережақтар.  

   Өтелмеген  д.б.  деп  уақытында  төленбеген  бережақтарды  айтады.  Қ.Р-да  барлық  шаруашылық  етуші 

субъектылар  өздерінің  табыстарың  есептеу  əдісі.  Күмəнді  бережақтар  үшін  резерв  жасақтау  қажеттігі 

туады. Күмəнді бережақтар үшін резерв кəсіпорындар үшін төленбей қалатын д.б. , басқа да бережақтарды 

орының толтырудың қоры болып саналады. 

    Бухгалтерлік  баланста  д.б.  құнының  күмəнді  бережақтар  үшін  резервтің  құның  алып  тастағаннан 

кейін сома көрінеді. 

Салық  кодексіне  сəйкес  күмəнді  бережақтар  тауарларды  өткізген  үшін,  жұмысты  жасаған  үшін, 

қызметтерді көрсеткені үшін болатын нəтижесінде кəсіпорынның алдында бережағын шот қойған мезгілден 

бастап  3  жыл  өтелмеген  бережақтарды  айтады  сонымен  қатар  дебитор  кəсіпорынның  Қ.Р.  заңына  сəйкес 

банкрот деп табылуына байланысты өтелмей қалған бережақтарда айтады. 

 

36 

    Егер  күмəнді  д.б.  бағаланса  оларды  банктердің  шоттарында  көрсетуге  тиісті.  Басқару  есебінің 

салыстырмалық  принципіне күмəнді бережақтардан болатын шығындарды қай есеп уақыты болса сол есеп 

уақыты мойындауды талап етеді.Күмəнді д.б. күмəнді дебиторлық бережақтар шығынында есептеледі. Егер 

күмəнді  д.б.  кəсілорындарда  болса,  онда  басқару  есепте  түзету  проводкалары  берілу  керек.  Күмəнді 

бережақтар  үшін  резервтің  құрылу  тəртібі  басқару  есебінің  №5  стандартымен  реттеледі,  яғни  осы 

стандартқа күмəнді бережақ резервін құру тəртібі деген нұсқау тіркеледі. Күмəнді бережақтар резерві есепті 

кезеннің  аяғынан  болатын  дебиторлық  бережақтың  инвентаризация  түрінде  құрылды.  Күмəнді 

бережақтарды есептеудің немесе бағалаудың 2 əдісі бар: 

1. 

жалпы сатудың көлемінің пайызына байланысты. 

2. 

төлеу уақытына байланысты шоттарды есептеу. 

 

            6.3.Күмəнді дебиторлық бережақтар жəне оның бағалау 

1. 

Салық кодексіне сəйкес күмəнді бережақтар тауарларды өткізген үшін, жұмысты жасаған үшін, 

қызметтерді көрсеткені үшін болатын нəтижесінде кəсіпорынның алдында бережағын шот қойған мезгілден 

бастап 3 жыл өтелмеген бережақтарды айтады сонымен қатар дебитор кəсіпорынның Қ.Р. заңына сəйкес 

банкрот деп табылуына байланысты өтелмей қалған бережақтарда айтады. 

    Егер күмəнді д.б. бағаланса оларды банктердің шоттарында көрсетуге тиісті. Басқару есебінің 

салыстырмалық принципіне күмəнді бережақтардан болатын шығындарды қай есеп уақыты болса сол есеп 

уақыты мойындауды талап етеді.Күмəнді д.б. күмəнді дебиторлық бережақтар шығынында есептеледі. Егер 

күмəнді д.б. кəсілорындарда болса, онда басқару есепте түзету проводкалары берілу керек. Күмəнді 

бережақтар үшін резервтің құрылу тəртібі басқару есебінің №5 стандартымен реттеледі, яғни осы 

стандартқа күмəнді бережақ резервін құру тəртібі деген нұсқау тіркеледі. Күмəнді бережақтар резерві есепті 

кезеннің аяғынан болатын дебиторлық бережақтың инвентаризация түрінде құрылды. Күмəнді 

бережақтарды есептеудің немесе бағалаудың 2 əдісі бар: 

3. 

жалпы сатудың көлемінің пайызына байланысты. 

4. 

төлеу уақытына байланысты шоттарды есептеу. 

 

Вексель  дегеніміз  қатаң  формасы  бар  сөзсіз  ақшалай  міндеттемені  мойындайтын  төлем  құжаты.  Қ.Р. 

вексельдарды шығару мен олардын айырмасын реттеу Қ.Р-ның вексельдік заңымен реттеледі. 

Жай вексель – вексель ұстаушыға сол вексельдерде көрсетілген ақшаның ен бірінщі сұраған уақытын тауып 

беруді дəлелдейтін вексель түрі. 

Аударма вексель – вексель берушінің бұйрығы бойынша екінші тұлғаға ақшаны төлеу. 

Комерциялық вексель – сату, сатып алу мəлімелерінің негізін беретін вексель. 

Акцепт – вексельдерді төлеу үшін берілетін жазбаша келісім. 

Индоссамент – вексель бйынша құқықты басқа тұлғаға беруі туралы вексельдін арғы жағдайын жазу. 

Индессант -  вексель беруші адам. 

Аваль -  вексельдік тапсырыс болым есептеледі, яғни бұл мəмілені жүргізген тұлға вексель бойынша басқа 

тұлғалардың бережағын өз мойнына алады. 

Регресс – акцептелмеген немесе төленбеген вексельдерді қайтадан талап ету. 

Есеп  канторасы  –  Қ.Р-ның  ҰБ-ның  лицензиясы  бар  вексельдік  операцияларды  жүргізуге  құқығы  бар 

банктер. 

4  Есеп  беретін  сома  дегеніміз  шаруашылықтың  кассасынан  жұмысшыға  беретін  белгілі  бір 

командировкалық  шығындарға  арналған  ақшалай  аванстар.  Ондай  ақшаларды  беру  тəртібі  касса 

операцияларының жургізу ережесімен тəртіптеледі. Командировкалық шығындарды есептейтің кезде негізге 

алады.  

1  тұратын  жерді  жалдау  құны  нақты  шыққан  шығындарға  байланысты  жəне  броноға  кеткен  шығындарды 

қоса есептелген шығындар жəне ондай шығындар құжаттарымен дəлелдену керек. 

2  командировкалық  күндерді  болғаны  үшін  тəуліктік  ақша  айлық  есептеу  көрсеткішін  2  есесінен  аспауы 

керек . 

3 жолақы нақты төленген билет бойынша командировкаға барып келуге төленеді. 

Жұмысшыны  командировкаға  жіберу  үшін  басшысы  бұйрық  шығарады.  Бұл  бұйрықта  командировканың 

мақсаты,  баратын  жері,  уақыты  көрсетіледі.  Осы  бұйрық  негізінде  компанияға  баратын  адамға 

коммерциялық  куəлік  бір  ақшасы  аванстық  ақша  көлеміне  есептеледі.  Есеп  беруге  тиісті  адамның  алған 

авансының  көлемі  алдын-ала  белгіленген  заңға  сəйкес  норма  бойынша  есептеледі.  Алынған  ақша  тек 

мақсатты  жұмсалуы  тиіс.  Компаниядан  келгеннен  кейін  3  күн  ішінде  аванстық  есеп  беріледі.  Осы  есепке 

барлық құжаттар тіркеледі, яғни жол жүру билеттері, қонақ үй квитанциялары жəне т.б. Кейін бухгалтерия 

алған  ақша  шығындарды  жаппаса  кəсіпорын  төлейді,  керісінше  болса  онда  есеп  беруге  тиісті  адам 

кəсіпорынға ақша қайтарады немесе еңбекақысынан ұсталады. Есеп беруге тиісті адамдармен есеп айырысу 

1250 шотында.  

 Егер  кəсіпорын  тік  немесе  жанама  басқа  кəсіпорының  50%  ие  болса  онда  ол  осы  кəсіпорынның  үстінен 

бақылайтын  кəсіпорын  деп  есептеліп,  негізгі  шаруашылық  серіктестік  болады.  Инвестициясын  еншілес 

шаруашылық серіктестік болып есептеледі. Негізгі серіктестік жəне оның барлық еншілес серіктістіктері топ