3. ТУЫСТАС ШАҒЫЛЫСТЫРУ (ИНБРИДИНГ
)
Инбридинг туралы ұғым.
Туыстас шағылыстыру деп (неме-се мал
шаруашылығындағы өсіру) туыстық дәрежесі жақын: аға-қарындасының,
әке мен қызының, шешесі мен үлының, неме-се ағалары мен
қарындастарының шағылысуын айтады. Өсімдік-терде инбридингтің ең
тығыз формасы өздігінен тозақдану кезінде жүзеге асырылады.
Инбридинг кезіндегі депрессия.
Жануарлар мен өсімдіктер
гетерозиготалы күйде зиянды рецессивті мутацияларды алып
жүретіндіктен, әдетте инбридинг гомозиготизация тудырады да, көбінесе
тіршілік қабілетін, шығымдылығын, ауруға төзімділі-гін және т. б.
төмендетеді. Д. Джонстың 15 үрпақ бойы жүгері-ні ездігінен тозаңдату
жүмысы мүның дәлелі бола алады
10 - т а б л и ц а
Инбридингтің жүгері өсімдігінің өнімділігі мен биіктігіне
әсері (салыстырмалы бірліктермен)
(10-таблица). Екі линияда жүргізілген еріксіз өздігінен тозаңдануды
қолдану өсімдіктің өнімділігі мен биіктігінің төмендеуіне әкеп соқты.
Бұл жағдайда
Д
линиясында
А
линиясына қарағанда депрессия тез
болған.
Жануарларда да осыған үқсас заңдылық байқалады. Мыса-лы,
тауықтардың тобынан «ағаХкарындасты» шағылысты-ру жолымен
жыл сайын үрпақ алынып түрса,
онда бірнеше ұрпақ бойына құстардың жұмыртқа салғыштығы мен
тіршілік қабілеті едәуір тәмендейді, әр түрлі кемістігі бар ұрпақ пайда
болады. Осындай негізде адамзат қоғамында туыстардың некелесуіне
тыйым салынған.
Инбридингтегі гомозиготизация. Инбридингте депрессияның әр
түрлі линияда түрлі жылдамдықпен жүру фактісі гомозиго
тизациянығі, түрлі жылдамдықпен өтетініне дәлел бола алады.Ол
көптеген
фактор
л
арға:
ге-терозиготалы
тендер
санына,
шағылыстырылатын формалардың туыстық дәрежесіне және т. б.
байланысты болуы мүмкін.
102-суретте инбридингтің әр түрлі ұрпағындағы гетерозиго-талы тендер
дін, санына қарай гетерозиготалы особьтардын, процентінің төмендеуі
көрсе-тілген. Қандай да болмасын бір белгілер мен қасиеттерді анықтайтын
тендер саны көп болған сайын, барлық аллельдер бойынша
гомозиготалық күй баяу өтеді де, белгінің тұ-рақтануы да баяу жүреді.
102-сурет.Белгіні айқындайтын аллель жұптарының санына карай
(1, 5, 10, 15)
инбредті популяциядағы гомозиготизация.
Шағылысушы особьтардын, туыстық дәрежесіне қарай ин-бридингтін,
ретімен келетін келесі үрпақтарындағы гетерозиготалы особьтардын,
процентінің азаюы 103-суретте керсетілген. Гомозиготалылық өздігінен
үрықтану кезінде неғұрлым тез жү-реді. «Аға X қарындас» шағылысу
жүйесінде гетерозиготалы особьтардын проценті бірнеше ұрпақ бойына
баяу тәмендейді, бірақ немере ағалар мен қарындастардың немесе
шағылысушы организмдердің бұдан да әрірек туыстас болған кезіндегіге
қарағанда жылдам жүреді.
Сонымен, инбридинг, әдетте депрессияға соқтырады. Алайда табиғатта
өздігінен ұрықтану норма болып табылатын түрлер де бар, және бүл
жағдайда олар қүрып бітпей-ді, керісінше, гүлдене түседі. Бұған арпа, би-
дай, бүршақ, лобия және басқалары жатады.
103-сурет. Щағылыстыратын формалардьщ туыстық дәрежесіне қарай популяцияда
гетерозиготалы особьтардың кездесуі:
1
— өздігінен ұрыңтану;
3
— ағайьшдылар X X апалы-сіңлілер;
з
—
жартылай туыстас ағай-ындылар X жартылай туыстас апалы-сіңлілер;
4
—
немере агайындылар шәне екі тегі ортаң аиалы-сіңлілер; 5— бүл да солай,
біраң бір тегі ортақ
Инбридингтің пайдалы да зиянды да болу мүмкіндігінін, фактілерін
қалай түсіиді-руге болады? Инбридинг процесінде организм дердін,
тіршілік қа-білетін төмендететін немесе летальды эффектісіне жеткізетін
гомозиготалы күиге ауысатын мутантты
тендер депрессия
тудырады. Бірақ мутациялардың арасында тіршілік қабілетін
төмендететін ғана емес, сондай-ақ оны арттырушы мутация да болуы
мүмкін. Осыдан барып, жануар-ларды немесе өсімдіктерді жақын туыстас
көбейткен кезде әр-қашан депрессия бола бермейтіні байқалады.
Керісінше, тіршілік қабілеті мен өнімділігі жоғары линияларды бөліп алу-
ға болады. Мысалы, Е. Кингтің егеу қүйрықтармен тығыз инбридингте 25
ұрпақ
бойы
жүргізген
тәжірибелерінде
линия-лардың
бірінде
жануарлардың тіршілік, қабілеті мен өсімтал-дығы жоғары болғандығы
байқалды.
Табиғаттағы табиғи сұрыптау мен селекциядағы қолдан сұрыптау
инбридинг кезінде жоғары тіршілік қабілетін қамтамасыз ететін белгілер
комплексі бар линияларды бәліп шығаруға жағдай тудырады. Сірә,
өздігінен тозаңданатын өсімдіктердің эволюциясы барысында гендері
неғұрлым қолайлы үйлескен осындай генотиптердің бөлінуі мен сақталу
процестері жүрген болар.
Сонымен,
инбридингтің
өзі
емес,
зиянды
мутациялардын
гомозиготизациялану салдарлары мен гомеостазды бүзатын ге-
терозиготалылықтың оптимальды деңгейінің төмендеуі зиянды.
Гетерозиготалы организмдердің популяциясыи инбридингтің көмегімен
генетикалық айырмашылықтары бар линияларға белуге болады.
Инбридинг популяциядан селекция үшін қажетті қасиеттері бар
организмдер тобын бөліп алуға мүмкіндік бере-ді. Инбредті линияларда
гомозиготалардың саны артады. Сон-дықтан линиялар ішіндегі особьтар
аз езгереді, біркелкілеу және өз қасиеттерін ұрпағына берік береді.
Алайда толық гомозиготалылыққа жету мумкін емес, ейтке-иі,
біріншіден, кез келген линияда гомозиготалылықты бүза-тын көптеген
әр түрлі мутациялар үздіксіз пайда болып жата-ды, екіншіден, табиғи
сурыптау гетерозиготалы генотиптердің сақталуына тұрақты мүмкіндік
жасайды.,
Осының
арқасында
теориялық
тұрғыдан
есептелтен
инбридингтегі гомозиготалылық іс жүзіндегіден үнемі темен.
Достарыңызбен бөлісу: |
