Контаминация құбылысының лингвистикалық сипаты

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................................................................................................3

1. Контаминация құбылысының зерттелуі……...........................................5

1.2 Контаминацияның басқа лингвистикалық құбылыстардан айырмашылығы…................................................................................................7

2 Қазақ тіліндегі контаминациялану жолымен қалыптасқан тілдік бірліктер....................................................................................................................16

2.1 Контаминациялану жолымен жасалған фразеологизмдер ………….....16

2.2 Контаминацияланған мақал-мәтелдер……………………………….....36

2.3 Бірыңғай мүшелердің сыйыстыра қолданылуы......................................48

2.4 Контаминацияланған бірліктердің коммуникативтік-прагматикалық негіздері………………………………………………………………………….........53

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………....…61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………….......………....63

КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы тілдің сөздік құрамының дамуына әсер ететін сыртқы факторлар қоғамның әлеуметтік құрылысының өзгеруі, өндірістің, мәдениеттің, ғылымның дамуы болып табылады. Мәселен, әлеуметтік құрылыстың өзгерістері қоғамдық-публицистикалық сипаттағы сөздер тобын өзгертеді, ғылым дамыса – ғылыми терминология дамиды, өндірістің дамуы кәсіби техникалық сөздер қатарын молайтады. Осыған байланысты ақын-жазушылар тіліндегі осы көрсетілген лексикалық топтарды таңдап алып, талдау қажеттігі туындайды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі контаминация құбылысы арқылы жасалған тіл бірліктері, синтаксистік құрылымдарды қарастыру болып табылады.

Контаминация қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алынып келе жатқан қатысымдық синтаксис мәселесімен де өте тығыз байланысты. Қатысымдық синтаксис тіл білімінде қазір өте өзекті болып табылатын функционалдық бағытпен ұштасып жатыр.

Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіліндегі контаминация құбылысы арқылы жасалған тіл бірліктері, синтаксистік құрылымдар (сөз тіркесі, сөйлем) алынды. Оның ішінде сыйысқан құрмалас сөйлемдер, контаминация жолымен қалыптасқан тұрақты және еркін тіркестер.

Зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі сыйысқан тілдік бірліктерді анықтап, олардың сыйысу механизмдерін көрсету.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

- контаминация құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап, сараптама жасау;

- контаминация құбылысының тілдегі басқа заңдылықтардан (ассимиляция, эллипсис, парцелляция, редукция және т.б.) айырмашылығын көрсету;

- қазақ тіліндегі контаминация жолымен қалыптасқан еркін және тұрақты тіркестерді тауып, оларға компоненттік талдаулар жасау;

- фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің сыйысу ерекшеліктерін көрсету;

- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктерін көрсету;

- сыйысудың субъективтілік мәнін дәлелдеу және контаминация құбылысына әсер ететін экстралингвистикалық факторларды анықтау;

- контаминацияланған сөйлемдердің коммуникативтік-экспрессивтік қызметін көрсету.

- тіл жүйесіндегі ықшамдалуға қатысты басқа да заңдылықтардан (редукция, ассимиляция, элипсис, парцелляция және т.б.) сыйысудың ерекше құбылыс екендігі дәлелденді;

- қазақ тіліндегі синонимдес, варианттас және мағыналары жақын емес фразеологиялық бірліктердің контаминациялану арқылы қалыптасу ерекшеліктері көрсетілді;

- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктері айқындалды;

- ықшамдалған, сыйысқан құрылымдардың коммуникативтік-прагматикалық негізі болатындығы дәлелденді.

Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеуге теориялық негіз ретінде контаминация құбылысына қатысты жалпы тіл білімінде айтылған барлық тұжырымдар, сондай-ақ ұлт ғалымдары А.Байтұрсынұлы, С.Аманжолов, Е.Жұбанов, Қ.Есенов, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымованың тілдегі сыйысу құбылысы туралы көзқарастары мен Г.И.Ақылбаеваның контаминация құбылысының тілдегі көрінісі жайлы зерттеуі алынды.

Зерттеу жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау әдістері қолданылды. Негізгі бөлімдердегі тұжырымдар тілдік мысалдарды талдау арқылы түйінделіп, нәтижелері көрсетілді.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыс қазіргі қазақ тіл біліміндегі контаминация құбылысына арналып жазылғандықтан, сол бағыттағы зерттеулерге қосылған үлес болып саналады. Жұмыста келтірілген тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында арнайы курстарда оқуға және семинар сабақтарын жүргізуде қолдануға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- тілде контаминацияға ұқсас құбылыс көп. Контаминацияның олардан айырмасы – сыйысатын екі бірліктің құрамындағы кез келген бір компонент түсіп қалады;

- сыйысу құбылысы белгілі бір деңгейге ғана емес, жалпы тіл жүйесіне тән заңдылық болып табылады;

- синонимдес, варианттас фразеологизмдердің сыйысуы арқылы жаңа фразалық бірліктер пайда болады; мағыналары алшақ тұрақты тіркестердің сыйысуы арқылы да тұрақты тіркес пайда болады, бірақ мұндай бірліктер синонимдес, варианттас фразеологизмдерге қарағанда сирек ұшырасады;

Қазақ тіл білімінде контаминация құбылысына ең алғаш тоқталған ғалым – А.Байтұрсынұлы. Ғалымның айтуынша, толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ ықшам түрге айналдыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге сіңісіп, жоғалып кетеді [12, 308 ].

А.Байтұрсынұлының «сыйысу» сөзі шет тіл термині (латын) «контаминацияның» мағынасын толықтай аша алады. Және де соның баламасы ретінде қолданылуына да толықтай семантикалық мүмкіндігі бар. Оған шет тілдер сөздігіндегі контаминацияға берілген екінші мағынасы (екі немесе бірнеше оқиғаны қосақтап, араластыра сипаттау) дәлел бола алады. Қазақ тіліндегі «сыйысу» сөзінің де мағынасы осыдан соншалықты алшақтап кетпейді.

А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі:

1) шұбалаң түрде

2) ықшам түрде айтылатындығын ескерткен.

Мұнда дамудың үш негізгі заңдылығының (санның сапаға өтуі, қарама-қайшылық және терістеу) бірі – терістеуді терістеу құбылысы барын байқауға болады. Яғни құрмалас сөйлемдер сыйысу процесі арқылы ықшамдалады да, А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сыйысулы құрмаласқа айналады. Оның өзі әрі қарай ықшамдала алады. Бірақ бұл жердегі ықшамдалу сыйысу құбылысы арқылы емес, көсемше тұлғалары арқылы жүзеге асады.

Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Е.Жұбанов, Р.Әмір, Қ.Есенов, С.Исаев, З.Ахметжанова, Н.Уәлиұлы, Б.Шалабай, Б.Сағындықұлы, Г.Қосымова, Б.Қапалбековтер назар аударған.

а) прогрессивті ассимиляция. Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл, әсіресе сөз (түбір) бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады.