МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................................................................................................3
1 Контаминация құбылысының лингвистикалық сипаты...................5
1. Контаминация құбылысының зерттелуі……...........................................5
1.2 Контаминацияның басқа лингвистикалық құбылыстардан айырмашылығы…................................................................................................7
2 Қазақ тіліндегі контаминациялану жолымен қалыптасқан тілдік бірліктер....................................................................................................................16
2.1 Контаминациялану жолымен жасалған фразеологизмдер ………….....16
2.2 Контаминацияланған мақал-мәтелдер……………………………….....36
2.3 Бірыңғай мүшелердің сыйыстыра қолданылуы......................................48
2.4 Контаминацияланған бірліктердің коммуникативтік-прагматикалық негіздері………………………………………………………………………….........53
ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………....…61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………….......………....63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жалпы тілдің сөздік құрамының дамуына әсер ететін сыртқы факторлар қоғамның әлеуметтік құрылысының өзгеруі, өндірістің, мәдениеттің, ғылымның дамуы болып табылады. Мәселен, әлеуметтік құрылыстың өзгерістері қоғамдық-публицистикалық сипаттағы сөздер тобын өзгертеді, ғылым дамыса – ғылыми терминология дамиды, өндірістің дамуы кәсіби техникалық сөздер қатарын молайтады. Осыған байланысты ақын-жазушылар тіліндегі осы көрсетілген лексикалық топтарды таңдап алып, талдау қажеттігі туындайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі контаминация құбылысы арқылы жасалған тіл бірліктері, синтаксистік құрылымдарды қарастыру болып табылады.
Контаминация қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алынып келе жатқан қатысымдық синтаксис мәселесімен де өте тығыз байланысты. Қатысымдық синтаксис тіл білімінде қазір өте өзекті болып табылатын функционалдық бағытпен ұштасып жатыр.
Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіліндегі контаминация құбылысы арқылы жасалған тіл бірліктері, синтаксистік құрылымдар (сөз тіркесі, сөйлем) алынды. Оның ішінде сыйысқан құрмалас сөйлемдер, контаминация жолымен қалыптасқан тұрақты және еркін тіркестер.
Зерттеудің мақсаты. Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі сыйысқан тілдік бірліктерді анықтап, олардың сыйысу механизмдерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- контаминация құбылысының лингвистикалық анықтамаларын жинақтап, сараптама жасау;
- контаминация құбылысының тілдегі басқа заңдылықтардан (ассимиляция, эллипсис, парцелляция, редукция және т.б.) айырмашылығын көрсету;
- қазақ тіліндегі контаминация жолымен қалыптасқан еркін және тұрақты тіркестерді тауып, оларға компоненттік талдаулар жасау;
- фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің сыйысу ерекшеліктерін көрсету;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктерін көрсету;
- сыйысудың субъективтілік мәнін дәлелдеу және контаминация құбылысына әсер ететін экстралингвистикалық факторларды анықтау;
- контаминацияланған сөйлемдердің коммуникативтік-экспрессивтік қызметін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Осы жұмыста қазақ тіліндегі контаминациялық құбылыстар алғаш рет кешенді түрде сөз болды:
- тіл жүйесіндегі ықшамдалуға қатысты басқа да заңдылықтардан (редукция, ассимиляция, элипсис, парцелляция және т.б.) сыйысудың ерекше құбылыс екендігі дәлелденді;
- қазақ тіліндегі синонимдес, варианттас және мағыналары жақын емес фразеологиялық бірліктердің контаминациялану арқылы қалыптасу ерекшеліктері көрсетілді;
- бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің сыйысу ерекшеліктері айқындалды;
- ықшамдалған, сыйысқан құрылымдардың коммуникативтік-прагматикалық негізі болатындығы дәлелденді.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Зерттеуге теориялық негіз ретінде контаминация құбылысына қатысты жалпы тіл білімінде айтылған барлық тұжырымдар, сондай-ақ ұлт ғалымдары А.Байтұрсынұлы, С.Аманжолов, Е.Жұбанов, Қ.Есенов, Н.Уәлиұлы, Г.Қосымованың тілдегі сыйысу құбылысы туралы көзқарастары мен Г.И.Ақылбаеваның контаминация құбылысының тілдегі көрінісі жайлы зерттеуі алынды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Тақырыпты зерттеу барысында сипаттау, жүйелеу, салыстыру, жіктеу, талдау әдістері қолданылды. Негізгі бөлімдердегі тұжырымдар тілдік мысалдарды талдау арқылы түйінделіп, нәтижелері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыс қазіргі қазақ тіл біліміндегі контаминация құбылысына арналып жазылғандықтан, сол бағыттағы зерттеулерге қосылған үлес болып саналады. Жұмыста келтірілген тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында арнайы курстарда оқуға және семинар сабақтарын жүргізуде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тілде контаминацияға ұқсас құбылыс көп. Контаминацияның олардан айырмасы – сыйысатын екі бірліктің құрамындағы кез келген бір компонент түсіп қалады;
- сыйысу құбылысы белгілі бір деңгейге ғана емес, жалпы тіл жүйесіне тән заңдылық болып табылады;
- синонимдес, варианттас фразеологизмдердің сыйысуы арқылы жаңа фразалық бірліктер пайда болады; мағыналары алшақ тұрақты тіркестердің сыйысуы арқылы да тұрақты тіркес пайда болады, бірақ мұндай бірліктер синонимдес, варианттас фразеологизмдерге қарағанда сирек ұшырасады;
- контаминацияланған құрылымдар барлық сөйлем мүшелерінің сыйысуы арқылы жасала береді және әртүрлі деңгейдегі бірліктердің барлығына, яғни тіл жүйесіне түгелдей тән құбылыс болып табылады.
Зерттеудің дереккөздері. 500-ден аса контаминациялану жолымен жасалған тіл бірліктері, синтаксистік құрылымдар, тұрақты сөз тіркестері, еркін тіркестер теріліп алынып, жұмысты жазу барысында сыйыса байланысқан құрылымдарға компоненттік талдаулар жасалды.
1 КОНТАМИНАЦИЯ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Контаминация құбылысының зерттелуі
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы жағынан ықшамдалады. Жалпы тіл білімінде контаминациялық құбылыстар еркін тіркес және тұрақты тіркеске қатысты алғаш рет өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап сөз бола бастады. Оған В.А.Инцкович, Б.С.Шварцкопф, С.И.Ройзензон, Н.Ю.Шведова, А.И.Молотков, Л.М.Болдырева, А.М.Бабкин, А.В.Кунина сияқты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Тіл біліміндегі контаминация құбылысын ықшамдаудың (үнемдеудің) бір тәсілі ретінде қараған дұрыс. Ықшамдау (үнемдеу) – жалпы тіл жүйесіне қатысты және әртүрлі тәсілдермен жүзеге асатын құбылыс. Кезінде А.Мартине үнемдеуге (экономия) аса мән берген болатын: «Постоянное противоречие между потребностями общения человека и его стремлением свести к минимум свои умственные и физические усилия может рассматриваться в качестве движущей силы языковых изменений. Здесь, как и в ряде других случаев, поведения человека подчинено закону наименьшего усилия, в соответствии с которым человек рассматривает свои силы лишь в той степени, в какой это необходимо для достижения определенной цели» [1, 77 б.].
А.Мартиненің ойынша, ықшамдаудың екі түрі болады: синтагмалық және парадигмалық. Тіл жүйесіндегі ықшамдауды ғалым синтагмалық, ал сөйлеу кезіндегі ықшамдалуды парадигмалық деп таниды. Ықшамдаудың өзі сөйлеуге тікелей қатысты болатындығын осы сала бойынша зерттеп жүрген бір де бір ғалым жоққа шығарған емес. Г.Паульдің пікірінше, тіл жүйесінде синтаксистік құрылымдардың толық нұсқалары болғанымен, сөйлеуде сөйлеу жағдаяты мен контекске қарай қажеттілері ғана пайдаланылады екен [2, 86 б.]. Шындығында да, сөйлеу кезінде қолданылатын синтаксистік құрылым бір-ақ сөзден де тұруы мүмкін. Егер олар жалпы жағдайға қанық болса, сөйлеушілер үшін оның өзі түсінікті болады. Мұндай жағдай барлық тілдерге тән. Ықшамдаудың түрі көп және оның деңгейлік сипаты бар екендігін айта кету қажет. Ассимиляция, редукция құбылыстары фонетика деңгейіне тән болса, контаминация, синкретизм және т.б. одан жоғары тұрған деңгейлерге тән болып келеді.
Ықшамдаудың қай түрі болмасын құрылымға экспрессивті мән үстейді: «…сокращенные и упрощенные конструкции характеризуются динамичностью, свежестью, живостью изображения, особой экспрессивной выразительностью» [3, 130 б.], - дейді ғалым Э.Г.Ризель. Ал ықшамдаудың өзі аяқталған ойды жеткізуге арналған синтаксистік құрылымды біріктіретін, байланыстыратын морфологиялық құралдардың, лексикалық бірліктердің түсірілуі арқылы жүзеге асады. Мұндай құбылысты татар тіліндегі ықшамдалу жайын қарастырған ғалым Ф.С.Сафиуллина «Семантикалық компрессия» деп атайды [4, 82 б.]. Автор компрессияның түрлеріне мыналарды жатқызады: «В простых предложениях наблюдается выпадение аффиксов сказуемости. В разговорной речи татар появляются новые структурные модели речи татар словосочетаний и предложений: сегментация, парцелляция, уменьшение объема предложения» [4, 82 б.]. Біздің ойымызша, автор бұл жерде компрессия құбылысын жалпы ықшамдаумен синоним мағынасында алып отырған сияқты. Өйткені компрессия құбылысы да парцелляция сияқты ықшамдаудың бір тәсіліне жатады.
Контаминацияланған бірліктердің қайсысы болмасын құрамы, құрылымы жағынан ықшамдалады. Жалпы тіл білімінде контаминациялық құбылыстар еркін тіркес және тұрақты тіркеске қатысты алғаш рет өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап сөз бола бастады. Оған В.А.Инцкович, Б.С.Шварцкопф, С.И.Ройзензон, Н.Ю.Шведова, А.И.Молотков, Л.М.Болдырева, А.М.Бабкин, А.В.Кунина сияқты ғалымдардың еңбектерін жатқызуға болады.
Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация құбылысын жаңа бірліктердің пайда болуының бір көзі ретінде қарауға болады. Мамандар контаминация құбылысының, әсіресе, фразеологизмдер жасауда актив қолданылатындығын айтады.
Қазақ тіл білімінде контаминация құбылысына ең алғаш тоқталған ғалым – А.Байтұрсынұлы. Ғалымның айтуынша, толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ ықшам түрге айналдыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге сіңісіп, жоғалып кетеді [5, 308 б.].
А.Байтұрсынұлының «сыйысу» сөзі шет тіл термині (латын) «контаминацияның» мағынасын толықтай аша алады. Және де соның баламасы ретінде қолданылуына да толықтай семантикалық мүмкіндігі бар. Оған шет тілдер сөздігіндегі контаминацияға берілген екінші мағынасы (екі немесе бірнеше оқиғаны қосақтап, араластыра сипаттау) дәлел бола алады. Қазақ тіліндегі «сыйысу» сөзінің де мағынасы осыдан соншалықты алшақтап кетпейді.
А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі: 1) шұбалаң түрде, 2) ықшам түрде айтылатындығын ескерткен. Мұнда дамудың үш негізгі заңдылығының (санның сапаға өтуі, қарама-қайшылық және терістеу) бірі – терістеуді терістеу құбылысы барын байқауға болады. Яғни құрмалас сөйлемдер сыйысу процесі арқылы ықшамдалады да, А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сыйысулы құрмаласқа айналады. Оның өзі әрі қарай ықшамдала алады. Бірақ бұл жердегі ықшамдалу сыйысу құбылысы арқылы емес, көсемше тұлғалары арқылы жүзеге асады.
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Е.Жұбанов, Р.Әмір, Қ.Есенов, С.Исаев, З.Ахметжанова, Н.Уәлиұлы, Б.Шалабай, Б.Сағындықұлы, Г.Қосымова, Б.Қапалбековтер назар аударған. Контаминация негізінде жаңа бірліктер пайда болады. Контаминация құбылысын жаңа бірліктердің пайда болуының бір көзі ретінде қарауға болады. Мамандар контаминация құбылысының, әсіресе, фразеологизмдер жасауда актив қолданылатындығын айтады.Бұл жайында зерттеу жұмыстары бар.
Қазақ тіл білімінде контаминация құбылысына ең алғаш тоқталған ғалым – А.Байтұрсынұлы. Ғалымның айтуынша, толық түрде айтылған бағыныңқы сөйлемдердің бәрін болмаса да, көбін-ақ ықшам түрге айналдыруға болады. Ықшамдау деп сол толық түрден ықшам түрге айналдыру айтылады. Қазақ тілінде толық түрінен де ықшам түрі көбірек жүреді. Бағыныңқы сөйлемнің көбі ықшам түрге айналғанда, басыңқы сөйлемге сіңісіп, жоғалып кетеді [12, 308 ].
А.Байтұрсынұлының «сыйысу» сөзі шет тіл термині (латын) «контаминацияның» мағынасын толықтай аша алады. Және де соның баламасы ретінде қолданылуына да толықтай семантикалық мүмкіндігі бар. Оған шет тілдер сөздігіндегі контаминацияға берілген екінші мағынасы (екі немесе бірнеше оқиғаны қосақтап, араластыра сипаттау) дәлел бола алады. Қазақ тіліндегі «сыйысу» сөзінің де мағынасы осыдан соншалықты алшақтап кетпейді.
А.Байтұрсынұлы сыйысулы құрмаластың екі түрлі:
1) шұбалаң түрде
2) ықшам түрде айтылатындығын ескерткен.
Мұнда дамудың үш негізгі заңдылығының (санның сапаға өтуі, қарама-қайшылық және терістеу) бірі – терістеуді терістеу құбылысы барын байқауға болады. Яғни құрмалас сөйлемдер сыйысу процесі арқылы ықшамдалады да, А.Байтұрсынұлынша айтқанда, сыйысулы құрмаласқа айналады. Оның өзі әрі қарай ықшамдала алады. Бірақ бұл жердегі ықшамдалу сыйысу құбылысы арқылы емес, көсемше тұлғалары арқылы жүзеге асады.
Қазақ тіл білімінің тарихында мұндай заңдылыққа А.Байтұрсынұлынан кейін Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Е.Жұбанов, Р.Әмір, Қ.Есенов, С.Исаев, З.Ахметжанова, Н.Уәлиұлы, Б.Шалабай, Б.Сағындықұлы, Г.Қосымова, Б.Қапалбековтер назар аударған.
1.2 Контаминацияның тілдегі басқа құбылыстардан айырмашылығы
Контаминацияның тілдегі ассимиляция, эллипсис, парцелляция және редукция құбылыстарынан айырмашылығы.
Ассимиляция (латынша assimilative – ұқсау) дегеніміз морфемалар аралығында қатар келген дауыссыздардың алдыңғысының өзінен кейінгі дыбысқа акустикалық-артикуляциялық жақтан немесе кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа артикуляциялық-акустикалық жақтан ықпал ету. Ассимиляция көрші тұрған дыбыстардың әсер ету ерекшелігіне қарай іштей үш түрге ажыратылады. Олар:
а) прогрессивті ассимиляция. Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте күшті. Бұл заң бойынша алдыңғы морфеманың соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі морфеманың басқы дауыссыз дыбысына акустикалық (дауыс қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл, әсіресе сөз (түбір) бен қосымшаның аралығында жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы дыбысы түбірдің соңғы дыбысына толық тәуелді болып тұрады.
Мұның өзі сөз бен сөздің аралығында дауыссыздарға да тікелей қатысты. Дауыссыздардың әр түріне байланысты прогрессивті ассимиляция мынадай болады:
1. Үнді дауыссыздар сөзді аяқтап тұра алады және бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі морфеманың (қосымша, сөз) тек ұяң, үндіден басталуын талап етеді: мал-дың, мал-ға, мал-мен, ем-ді, ем-нен,аң-мен, ар-лы, ар-мен, ай-дың, ай-лы, ай-ға, тау-лар, тау-ға т.б.
Ал бунақтағы кейінгі сөздің басқы дыбысы қ, к қатаңдарынан басталатын болса, өзінен бұрыңғы сөздің соңындағы үнділердің прогрессивті ықпалына ұшырап, ұяңданып кетеді: малғора (мал қора), кітабымғайда (кітабым қайда), таңғалды (таң қалды), біргүлді (бір күлді), айғарады (ай қарады), тауғайда (тау қайда).
Бұл заңға бірер кірме қосымшаның басында кездесетін қ, к қатаңдары бағынбайды. Олар: -қор (жем-қор, қам-қор), -қой (сән-қой, әзіл-қой, жанжал-қой), -кент (шым-кент, құм-кент, жар-кент).
2. Қазақ тілінде ұяң дауыссыздардан тек ж, з дыбыстары ғана сөз соңында келеді. Оның өзінде ж дыбысына аяқталған сөздер санаулы-ақ. Олардың қатарына лаж, мұқтаж, уәж сияқты сөздерді жатқызамыз. Бұлар араб сөздері.
3. Қатаң дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап тұра алады. Сөз соңындағы қатаңдар өзінен кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыздардан басталуын талап етеді: тас-қа, тас-пен, тас-тай.
Түбір мен қосымша арасында қатаңның прогрессивті ықпалынан пайда болатын бір-ақ алмасу кездеседі. Соңы қатаң ш-ға аяқталған сөздерге с дыбысынан басталатын қосымша жалғанса, с дыбысы ш-ға алмасады: ашша (аш-са), шешше (шеш-се), қашша (қаш-са), кешше (кеш-се), ұшша (ұш-са).
Бұл екі дыбыс (ш, с) дауыстың қатысы жағынан бірдей. Артикуляциясы жағынан да жуық болып келеді.
Бунақта қатар келген ш, с дыбыстары алмасуға ұшырамайды: күшсалды, көшсоңында.
Әр түрлі позицияда қатар келген тш тіркесі айтуда тч-ға жуықтайды: патча (патша), қатчы (хатшы), айтчы (айтшы), кетчі (кетші).
1. Үнді дауыссыздар да дауыстылар сияқты басқа дауыссыздарға күштілік жасайды да оларға ықпал етіп тұрады. Прогрессивті ассимиляция кезінде үнділер алмасуға ұшырамайды. Ал регрессивті ассимиляцияға ұшырап алмасатын бір-ақ дыбыс бар. Ол – тіл алды н.
Бұл дыбыстың тіл арты г, ғ үнсіздерінің (қ, к қатаңдары морфема жігінде үнділерден кейін келетіні білеміз) алдынан келіп айтылу мүмкіндігі мүлде жоқ. Сондықтан да тілімізде ертеректе енген кейбір орыс сөздерінің құрамында кездесетін нк, нг тіркесіндегі н дыбысы біржола ң дыбысына айналып кеткен: бәтеңке (ботинка), кәрзеңке (корзинка), резеңке (резинка). Сондай-ақ б, м, п дыбыстарының алдында да н айтылмайды. Орыс сөзі кәмпіске (көркем шығармада, ауызша айтуда) болып н дыбысы м дыбысына алмасады. Қазақ тілінің байырғы сөздерінің құрамында нг, нғ, нб, нм, нп дыбыстары тіркесі айтуда ұшырамайды.
Сонымен н мына жағдайларда регрессивті ассимиляцияға ұшырап, алмасып отырады:
а) соңы н дыбысына аяқталған сөздерге тіл арты ғ және г дыбыстарынан басталатын қосымшалар жалғанған кезде тіл алды н тіл арты ң дыбысына алмасады: күңгө (күн-ге), қаңға (қан-ға), үлкөңге (үлкен-ге), оңға (он-ға), кейіңгі (кейінгі). Мұнда ғ, г дыбыстары өзінен бұрынғы н дыбысын артикуляциялық жақтан игеріп тұр. Мұндай құбылыс сөз бен сөздің аралығында да кездеседі. Мысалы, омбір (он бір), омбес (он бес), омбет (он бет), жамберді (жан берді), жамбота (жан бота).
ә) соңы н дыбысына біткен сөздерге жалғанатын қосымша б, м дыбыстарынан басталса, онда тіл арты н, м дыбысына айналады. Мысалы, қаммен (қан-мен), жаммен (жан-мен), жамбады (жан-бады), қамбады (қан-бады), келгеммен (келген-мен), айтқаммен (айтқан-мен).
Алдыңғы сөз н дыбысына аяқталып, кейінгі сөз п дыбысына басталатын болса, тіл алды н дыбысы м дыбысына алмасады: омпарақ (он парақ), жампида (жан пида), жамампиғыл (жаман пиғыл).
2. Ұяңдардан қазақ тілінде з және ж дыбыстары ғана сөзді аяқтай алады. Оның өзінде ж санаулы ғана түбір морфеманың құрамында ұшырайды, ал з дыбысы одан әлде қайда актив болып келеді. Ол тіпті жіктік ( -сыз, -сіз, -мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз), тәуелдік ( -ңыз, -ңіз, -ыңыз, -іңіз, -мыз, -міз, -ымыз, -іміз) жалғауларында да кездеседі.
Орыс тілінде араб, клуб, архив, завод, катод, газ, шлюз, гараж, тираж түрінде жазылғанымен, сөз соңында ұяңдар айтылмайды. Алайда қазақ тілінде газ, шлюз, гараж, тираж сияқты сөздердің соңындағы з, ж айқын айтылады да, оларға қосымшалар ұяңнан жалғанады. Мысалы, газ-дың, газ-ға, газ-бен.
Алдыңғы морфема з, ж дыбыстарына аяқталып, кейінгі морфема с, ш және з, ж дыбыстарынан басталса ілгерінді, кейінді ықпалдың нәтижесінде бірсыпыра дыбыс алмасулары болады. Оның ішіндегі регрессивті ассимиляция келесі түрде болады:
а) алдыңғы морфема з ұяңына бітіп, кейінгі морфема қатаң с дыбысынан басталатын болса, онда з қатаң с дыбысына алмасады. Мысалы: қасса (қаз-са), біссіз (біз-сіз), жүссом (жүз сом), сіссіз (сізсіз); ал қатаң т-ның алдынан келгенде с-ға жуықтайды. Мысалы, жүстайлақ (жүз тайлақ), істүссіз (із-түссіз).
ә) кейінгі морфема ж дыбысынан басталса, алдыңғы морфеманың соңындағы з дыбысы ж дыбысына айналады. Бұл сөз бен сөздің арасында болады. Мысалы, жүжжыл (жүз жыл), ажжылда (аз жылда), божжорға (боз жорға), мұжжарғыш (мұз жарғыш).
б) кейінгі морфеманың басындағы ш дыбысы алдыңғы морфеманың соңындағы з ұяңын ш дыбысымен алмастырады: сөшшіл (сөзшіл), сөшшең (сөзшең), ташша (тазша), сішше (сізше), тешшық (тез шық).
в) кейінгі морфеманың басындағы с қатаңы алдыңғы морфеманың соңындағы ұяң ж дыбысын қатаңдандырады. Мысалы, лашшыз (лаж-сыз), мұқташшыз (мұқтаж-сыз).
3. Қатаң дауыссыздардың бәрі де сөзді аяқтап тұра алады. Олардың ішінде регрессивті ассимиляция кезінде алмасуға икемділері: к, қ, п, с.
а) алдыңғы морфема к, қ, п қатаңдарына бітіп, кейінгі морфема үнді және ұяң д, ж, з дауыссыздардан басталса, онда сөз соңындағы қ, к, п ұяңданып, ғ г, б дыбыстарына алмасады. Мысалы, ағжауын (ақ жауын), ағдала (ақ дала), жоғзат (жоқ зат), бегзада (бек-зада).
ә) алдыңғы морфема с дыбысына бітіп, кейінгі морфема ш дыбысынан басталса, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Мысалы, жұмұшшы (жұмыс-шы), ашшы (ас-шы), ойлашшы (ойлас-шы), жашшақта (жас шақтпа), бешшелек (бес шелек), ташшөп (тас шөп).
Сондай-ақ бунақ ішінде қатар келген кқ тіркесі ққ-ға айналады: көққарғы (көк қарға), көққұнан (көк құнан), көққоян (көк қоян).
б) тоғыспалы ассимиляция. Морфемалар аралығында қатар келген дауыссыздардың алдыңғысының өзінен кейінгі дыбысқа акустикалық жақтан, ал кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысқа артикуляциялық жақтан ықпал етуінің нәтижесінде екеуінің де алмасуға ұшырауын тоғыспалы ассимиляция дейміз. Яғни тоғыспалы ассимиляция кезінде көрші дауыссыздар әрі прогрессивті, әрі регрессивті ассимиляцияға бірдей ұшырайды.
1. Алдыңғы сөз үнді н дыбысына бітіп, кейінгі сөз қ немесе к қатаң дыбыстарынан басталса, онда нқ және нк түріндегі дыбыс тіркесі ңғ, ңг дыбыстарына алмасады. Мысалы, амаңгелді (аман келді), қаңқызыл (қан қызыл), қаңғұрт (қан құрт), қауұнғақ (қауын қақ), жаңгешті (жан кешті), күңгөрді (күн көрді) т.б.
2. Алдыңғы сөз с дыбысына бітіп, кейінгі сөз ж дыбысынан басталса, онда бұлардың екеуі де ш дыбысымен алмасады. Мысалы, ташшол (тас жол), башшақта (бас жақта), ташшарған (тас жарған), ешшоқ (ес жоқ).
Достарыңызбен бөлісу: |