48
Технологиялық эксперимент- технологиялық үрдіс элементтерін (ӛнімдер,
құрал-жабдықтар, қызметкерлер әрекеті және т.б.) немесе үрдістің бәрін
жаттауға бағытталады.
Социометриялық
эксперимент
-азғантай
топтарды
социальды-
психологиялық қатынастарды тұлғаралық қатынастарды жүзеге асыру
мақсатын және оның кезекті ӛзгерісін ӛлшеу үшін қолданылады.
Методика-деп зерттеу мақсаты сәйкестікте жететін, анықталған кезекте
орналасқан, ойлы және физикалық операциялар жиынтықты айтады.
10.2. Эксперименттік зерттеуді метрологиялық қамтамасыз ету
Метрология ӛлшеу тәжірибесі және теориясының ӛзгерісін қамтиды. Ол
қажетті дәлдікке жету әдісі және олардың бірліклігін қамтамасыз ететін заттар
және әдісі, ӛзгерісі туралы ғылым.
Ӛлшеу әдістерін тік және жанамалы деп бӛлінеді. Тік ӛлшеуде
тәжірибеден үздіксіз мәндерді қондырады, жанамалыда- басқа мәндерден
функциональды, тік ӛлшеу анықталынады.
Сонымен қатар абсолюттік және салыстырмалы ӛлшеу деп те бӛлінеді.
Абсолюттік- бұл ӛлшеу мәндерінде бірлікте ӛлшеу; салыстырмалы ӛлшеу
бірлік ролін ойнайтын немесе бірдей атаулы мәндерге ӛлшеу мәндерінің
қатынасын кӛрсетеді;
Зерттеуде тұтас және бірге ӛлшеу қолданылады. Тұтас ӛлшеуде бірнеше
біратаулы мәндер біруақытта ӛлшенеді, ал бұдан теңдіктер жүйесін шешу
жолында нақты мәндер табылады. Бірге ӛлшеу біруақытта бірдей емес атаулар
мәндерінің арасының қатынасын табу үшін жүргізді.
Эксперименттік зерттеудің бӛлінбейтін бӛлімі болып: ӛлшеу заттары, яғни
экспериментатор үшін керекті ақпараттарды беретін, нормировалық қателікке
ие болатын, техникалық заттар жиынтығы болып табылады.
Ӛлшеу заттарына берілген ӛлшемдердің физикалық мәндері үшін
құрылатын ӛлшеу құралдары, қондырғылар және жүйелер, ӛлшемдер жатады.
Құралдың негізгі сипаттамасы болып дәлдік болып табылады. Ол
суммарлық (жиынтықты) қателіктерді сипаттайды.
Ӛлшеу заттары дәлдік кластарына бӛлінеді. Дәлдік класы бұл дәлдікке
әсер ететін, негізгі және қосымша жіберілетін қателіктерді анықтайтын
негізделген сипаттама.
Тұрақтылық
(құралдың
ӛнімділігі)
бұл
мәннің
кӛрсеткішісінің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін қондырғылар қасиеті.
10.3. Эксперименатордың жұмыс орны және оны ұйымдастыру
Жұмыс орны деп зерттеу үрдісінде экспериментаторға тоқтаусыз әсер
етуді кеңінен қолданылатын, жұмыс кеңістігінің бӛлімін айтады.
Жұмыс кеңістігі деп бір немесе топтық зерттеуге қызмет ететін және
керекті экспериментальдық заттармен қамтамасыз ететін зертханалық немесе
ӛндірістік орналастырудың (помещения) бӛлігін айтады.
Зертхана деп эксперименттік зерттеу жүретін, арнайы қондырылған
орынды айтады.
49
Анықтау зертханасын жұмыс кеңістігінің ерекшелігімен сәйкес үш типке
бӛлуге болады: стационарлық, қозғалмалы және жүрмелі.
Стационарлы зертхананың жұмыс орны арнайы жұмыс столымен
жинақталады.
Зертханалық атауларына қатысты әр зертханалық столы, су, электр және
газдан басқа жалпы вакуум және сығылған ауа, бумен қосымша қамтамасыз
етіледі. Столда есептеуші машинаны, стол шамын, электрмоторларын қосу
үшін штепсельдер орналасады.
Қалың жапырақты асбестті орналастыру үшін қыздырушы құралдарды
қолданады.
Барлық талдаулар, яғни керекті анықтау және бақылаулар арнайы
журналда жазылады. Ол зерттеуші үрдіске барлық факт және олардың пайда
болу жағдайының максимальды фикцияға сәйкес келетін түрі.
Зертханалық журналдар және дәптерлер бұлар маңызды құжаттар.
Сондықтан олар жеңіл тексеруге мүмкіндікті қамтамасыз етілу және қатарлы
түрде құрылу керек.
10.4. Есептеуші эксперимент
Зерттеудің методологиясы және технологиясын есептеуші эксперимент
деп атайды. Олар математикалық модельдерді қолдануда техникалық база
сияқты электронды есептеуіш машиналар және негізгі математиканы қолдануға
негізделеді. Содан есептеуші эксперимент қаралушы объекттің әртүрлі
эксперименттік жағдайында білінетін, объект қасиеттерін кӛрсете алатын,
кейбір негізгі математикалық құрылымы кӛмегімен құрылатын, математикалық
моделді құруға негізделеді.
Әр есептеуші эксперимент есептеуші математиканы қабылдауы сияқты
математикалық модель негізделеді. Қазіргі есептеуші математика электронды
есептеу техникалар дамуымен қатар дамитын кӛп бӛлімдерден құрылады.
Техника және ғылымда зерттеуде қиын жүйені мүмкіндікті бірліктерді
есептеуші экспериментпен аздаған областар белгілі.
Бақылау сұрақтары:
1.Эксперименттік зерттеуді метрологиялық қамтамасыз ету дегеніз не?
2.Зертхана дегеніміз не және оның түрлері?
3.Эксперименттік зерттеудің мақсаты е?
Әдебиет: Основы научных исследований, Под редакцией проф. В.И. Крутова,
доц. В.В. Попова, Москва: «Высшая школа», 1989ж. 244-274беттер
11. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫН ӚҢДЕУ
Дәріс мақсаты:
бақылау және ӛлшеу қорытындыларын ӛңдеу және
кездейсоқ қатенің теориясын меңгеру;
Маңызды сӛздер: қате, графикалық әдіс;
