Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

лары таңбаланғанда, бұлардың фонемасы және дыбыс реңктері 
a
оқылады, ал бұл әріптер болмаған жағдайда < 
e
(
э
)
> фонемасы
дауыссыз дыбыс таңбасының жуан-жіңішкелігіне қарай не 
[а],
не 
[е], [ә], [э]
болып оқылады. Проф. А.Аманжолов көне түркі
тілінде
а
графемасымен
<а>, <е>
фонемасы ғана белгіленді
десе, Ғ.Айдаров, С.Хасановалар
<ә>
фонемасы да таңбаланды
дейді.
Проф. Б.Сағындықұлы көне түркі тілдеріндегі алғашқы да-
уысты фонема ретінде 
а
-ны атайды). Сонда жиі дыбыстала-тын
фонеманың таңбасын үнемдеу арқылы жазу экономиясы
жасалған дейміз. Дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің алды-
нан түсірілген дауыстыны қателесіп қалпына келтіреміз дейтін
қауіптің болмайтын себебі түркі тілінің дыбыстық ерекшелігін,
лексикасын білуге байланысты. Айталық, 
брзун
(барзун) –
бар-
сын, мңа (маңа) – маған, мн (мен) – мен 
сөздері
 
“түсірілген”
а, е
әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да,
 
жазуды
дыбыстық тілге кодтаушы да білуі тиіс.
Енді <
ы
і
> гиперфонемасының инициал және меди-ал
позицияда таңбаланып, сөз ішінде ескерілмеуі жайлы.
a
Гиперфонеманың сөз басында көрсетілуін жоғарыда < 
( )
> 
e э
фонемасының тұрмағанын білдіру үшін берілді дедік. В.Томсен <
ы
і
> таңбасы салынса, <і> болып оқылады, болмаса <д>-
ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген. Бұған
қоса В.В.Радлов та бір буындыларында 
э
(д) – дауыстысы ғана
болғанын айтқан. Сонда бір буынды сөздердің ішіндегі
дауыстының өзгеруін таңба салып ескертіп отырған. Жалпы,
біраз ғалымдар (Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, С.Хасанова) < 
и
ы
−
і
>
гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.Е.Малов,
А.М.Щербак, М.Томанов, В.В.Радлов, М.Рясянен, А.Шеберг,
И.Н.Кобещавидзе көне түркі жазуы мен тілдерінде 
<ы>, <і-и>
оппозициясы күмәнді, мұндай жіктелісті дәлелдейтін факті жоқ
екенін, әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесіміне қарамай,
жіңішке дауыссыз таңбасымен (н’) берілгенін айтады:
кғні,
қғ’н,
қз’н. 
Тіл үндестігінің бұзылуын
 

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: