Картаны құрастыру, өңдеу және баспаға шығару


Бағыт бұрыштары. Сызықтарды шын және магниттік меридиандар бойынша бағдарлау



жүктеу 5,82 Mb.
бет3/7
Дата22.05.2018
өлшемі5,82 Mb.
#16335
1   2   3   4   5   6   7

5.4.Бағыт бұрыштары. Сызықтарды шын және магниттік меридиандар бойынша бағдарлау

Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.

Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондьщ бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді.

Шын азимут деп (11-сурет), сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.

Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формула.мен өрнектеледі


Ак= А1 +180º +γ,

мұндағы γ — меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген нүктедегі бұрыш.Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан ±3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.

Меридиандардың жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:

γ= lsinω

мұндағы l — нүктелер арқықылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; φ — сызықтың геодезиялық ендігі.

Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.



Магниттік азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианның солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді.

Магниттік азимуттан шын азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты Ам (12-сурет) анықтап және магниттік бүрылуды δ, яғни шын және магниттік меридиандар арасындағы бұрышты біле отырып шын азимутты (А) мына формуланы пайдаланып табуға болады:



Амш А=А/м б

мүндағы δш , δ б—магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары.

Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз:

А=Ам

яғни шын азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұрылуының қосындысына тең.

Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.



Сызықтарды осьтік меридиан бойынша бағдарлау

Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиі қолданылады. Егер М2 нүктесінде (13-сурет) сызықтын, бағыты А2 азимутымен емес α горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М2 нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М2 нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады.

Осыдан келіп, дирекциондық бұрыш (а) дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш екендігі шығады. Егер М1 нүктесіндегі С2О2 сызығын тең бұрышты көлденең цилиндрлі проекциясында осьтік меридиан десек, ал С2О2 сызығын М2 нүктесіндегі шын меридиан, Ох сызығын километрлік тордың вертикаль сы-зығының бірі деп қабылдасақ, онда А2 шын азимутты, ал α дегеніміз

М1 М2сызығының М2 нүктесіндегі дирекциондық бұрышты көрсетеді, оның үстіне

А2-α =γ,

яғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі шын меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тен.

Мына формуладан шын азимут А2-ні табамыз:



А2=α+γ.

Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридиандардың жақындасуы теріс санмен көрсетіледі.

Әрбір сызықтың түрлі нүктелеріндегі дирекциондық бұрыш А азимутпен салыстырғанда тұрақты болып қалады. АВ бағытының α дирекциондық бұры-шы тура, ал ВА бағытының дирекциондық бұрышы кері бұрыш деп аталады(14 сурет).

α=α +180º

яғни кері дирекциондық бұрыш тура дирекциондық бұрыш пен 180°-тың қосындысына тең. Практикада α>180° болған кезде, дирекциондық бұрышты мына формуламен анықтаған қолайлы

α= α—180°.

Мысалы, α=310°40' болса, онда α1=310о40/+180о=490о40/, немесе α1=490°40'—360°=130°40', себебі дирекциондық бұрыш-тың 360°-қа өзгеруі сызықтық бағытын өзгертпейді. Ал (12) формуланы пайдаланатын болсақ, онда да α1= 310°40'—180°= = 130°40' тең болатынын көреміз.

Румбалар және олардың дирекциондық бұрышпен байланысы

Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбалар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румба деп аталады.

Румбалар 0°-тан 90°-қа дейін езгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбаның сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі.. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).

15-суреттен әрбір ширекте румбалар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадай байланыс болатынын көреміз

I ширек (СШ) г=α1

II ширек (ОШ) г2=180°—α2;

III ширек (ОБ) г33—180°;

IV ширек (СБ) r4=360°—α4.

Мысалы, дирекциондық бұрыш α=230º10/делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III ширек (ОБ). Содан кейін румбаны табамыз:r =230°10'—180°= 50º10 /

Келесі сызықтардың дирекциондық бұрышын анықтау

Егер 1—2 сызықтын. дирекциондық бұрышы (α 1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы βс өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2—3 қабырғасының 2-3.дирекциондық бұрышы былай анықталады. 16-суреттен

α2-3=α 1-2+φ (13)

мұндағы =φ=βс+180°. Ендеше

α2-3=α 1-2-180º+βс 14

Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (βо) белгілі болса, онда α2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:

α 2-3 1-2 +φ (15)

мұнда φ= 180°-βо.

Енді φ мәнін (15) теңдіккё қойып, мынаны табамыз:

α2-3=α 1-2 +180º-βо


Полигонның кез келген келесі қабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған (14) және (16) формулаларын пайдаланып, былай жазуға бол ады:

αn+1n+180°—βо, (17)

αn+1n+180°+βо, (18)

5.5.Топографиялық карталардың жол-жол сызығы және

Номенклатурасы.

Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады,олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлінуін жол-жол сызық,ал беттің белгісін картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның әрбір беті трапеция болып саналады, оған номенклатура беріледі. Карта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан. Номенклатураның жанында,одан басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердің номенклатурасы көрсетіледі, мұның өзі карталарды жалғастырған кезде оларды іріктеуді жеңілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртында қабырғасының ортасында орналасады.

Карталардың номенклатурасы негізін 1 : 1000000 масштабтағы карта құрады,оның рамкасының өлшемі бойлықта 6,ал ендікте 4. Осы масштаб бетінің номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен жәнереттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады.

Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының 1 : 100000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз.

М-41бет 1 : 100000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді,олар 1,2,3,...,144цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нөмірлі бетінің номенклатурасы М-41-60 болады.

1 : 100000 масштабтағы М-41-60 картасының бір беті 1 : 50000 масштабтағы картаның 4 бетіне сәйкес келеді: олар А,Б,В және Г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтың екінші бетіннің номенклатурасы М-41-60-Б болады.

Осы бетті 4-ке бөлуден 1 :25000 масштабтағы картаның 4 бетін алады; бұл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді.Осы масштабта5ы картаның ең соңғы бетінің номенклатурсы М-41-60-Б-Г-4 болады.

1 : 5000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып

1: 10000 масштабтағы картаның беті саналады,ал ол болса 1 :5000 масштабтағыкартаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.

1 : 2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1 :5000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді;оларды орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді. Сонымен 1 : 2000 масштабтағы картаның ақырғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256-и) болады.

Топогрфиялық карталардың масштабына байланысты жеке беттерінің өлшемі туралы мәліметтер және номенклатура үлгілері 3-ші кестеде беоілген.

Карталардың номенклатурасы.

3-ші кесте


Масштаб

Беттің өлшемі

Номенклатура үлгілері

Ендікте

Бойлықта

1 : 1000000

4

6

М-41

1 : 500000

2

3

М-41-А


1 : 200000

40

1

М-41-ХХХ

1 : 100000

20

30

М-41-60

1 : 5000

10

15

М-41-60-Б

1 : 25000

5

7 30”

М-41-60-Б-г

1 :10000

2”30

3”45”

М-41-60-А-а-1

1 : 5000

1”15”

1”52”,5

М-41-60(256)

1 : 2000

25”

37”,5

М-41-60(256-и)

1 :5000, 1 :2000, 1 :1000 және 1 :500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км-тан аз учаскелердің планын жасау үшін тікбұрышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі



17-ші сурет1:1 000 карта номенклатура беті
1 : 5000 масштаб үшін 40Х40 см, ал 1 :2000,1:1000 және 1 :500 масштабтар үшін 50Х50см болады. Бұл жағдайда жол-жол сызықтың негізі ретінде 1 :5000 масштабтағы картаның беті қабылдап,олар араб цифрімен белгіленеді. Оған 1 : 2000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1 :5000 масштабтағы беттің нөмеріне орыс алфавитінің бас әріптерінің (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді.Мысалы: 41-Б. 1 : 2000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен ( 1, 2, 3, 4) белгіленген 1 : 1000 масштабтағы төрт бет және араб цифрымен (1, 2, 3,..., 16) белгіленген 1 :500 масштабтағы 16 бет сәйкес келеді.

Осыларға сәйкес, 1 :1000 масштабтағы карта бетінің номенклатурасы 14-Б-4 (17-сурет), ал масштабы 1 :5000 үшін 14-Б-16 болады.

Геологиялық барлау жұмыстарын келешекте жүргізілетін ауданның керекті карта беттерін табуға және олардың номенклатурасын тез анықтауға арналған карталардың құрама кестелері атты жинақтар бар. Олар меридиандар мен параллельдер арқылы осы масштабтағы карта бетіне сәйкес келетін торларға бөлінген ұсақ масштабты схемалық карталар болып табылады.
Дәріс № 6 Топографиялық карталар мазмұны
6.1.Топографиялық карталар шартты белгілері

Жер бетіндегі обьектілерді бейнелейтін шартты белгілер өздерінің кейбір ерекшелік сипаттарына қарай төмендегідей болып бөлінеді: а) түсті, ә) каріпті б) графикалық (геометриялық).



Топографиялық карталар бірнеше түсте жасалынады, жеке түстермен жер бетінің обьектілерінің біркелкі топтары боялады. Мысалы, (өзендер, көлдер, бұлақар, құдықгар және т.б.) Ормандар мен жеміс бақшалары орналасқан жерлер жасыл түспен, табиғи жер бедер пішіндері - қызыл-қоңыр түспен, ал жасанды жер бедер пішіндері (қазындылар, үйінділер, карьерлер, қорғандар және т.б.) қара түспен бейнеленеді. Шоссе жолдарын бейнелеуге қызыл түс, ал жақсартылған топырақ жолдарға —сары түс қолданылады.

Қаріптерді жазуда, олардың мөлшері, көлбеулігі, бас әрпінің ерекшеленуі немесе ерекшеленбеуі жазылған объекті бойынша кейбір ақпарат алуға мүмкіншілік жасайды. Мысалы, қалалар немесе қала типтес поселкелер аталуларының басәрпі ерекшеленбей жазылады (әріптердің бәрінің көлемі бірдей болады), мұнда қалалар тура қаріппен жазылса, поселкелер оңға қарай көлбеуленген қаріптермен жазылады.



Графикалық шартты белгілер а) масштабты (контурлық); ә) масштабтан тыс; б) сызықтық деп үшке бөлінеді.

Контурлық шартты белгілер картаның масштабына ілінетін объектілердің контурларын көрсету үшін қолданылады. Орманның, батпақтың, бақшаның, елді қоныстың, т.б.с.с. объектілердің жер бетіндегі пішін кескіні сақталып және элементіерімен контуры горизонт жақтарына сәйкес бағыттатлған қалпында картадан орын алады. Объектілердің контуры картада сызықтармен белгіленеді де, ортасы осы объектіге тиісті шартты белгілермен толықтырылады. Белгілердің орналасу тәртібімен мөлшерлері өте дәл берілген оған өзгешелік енгізуге болмайды.

Масштабтан тыс шартты белгілермен картаның масштабына ілікпейтін көлемі ұсақ объектілерді бейнелеу үшін қолданылады. Масштабтан тыс шартты белгілер объектінің мөлшерін көрсетпейді оның тек қана орналасқан орнын белгілейді. Бұл жағдайда объектінің орнына шартты белгілердің түрлі нүктелері сәйкес келеді. Геодезиялық пункттердің, су диірменнің, мұнай мұнарасының, бұлақтың, құдықгың. т.б.с.с. орнын олардың шартты белгілерінің ортасы көрсетеді. Жеке өскен ағаштардың, километр бағананың, жол көрсеткіштің, семофордың, жел диірменінің т.б. орнын шартты белгілерінің табанының ортасы белгілейді, бір немесе бірнеше сызықпен сызылатын сызықтық объектілердің (каналдың, жолдың т.б.) нақтылы орны сызықтың осімен белгіленеді., Масштабтан тыс шартты белгілердің бұл ерекшеліктері карта бойынша жеке объектілердің арасындағы қашықтықгы өлшегенде ескерілуі кажет. Шартты белгілерді контурлық және масштабтан тыс деп бөлу қажет. Өйткені көптеген объектілер бір масштабтағы карталарда контурлық шартты белгілермен белгіленсе, екінші масштабтағы картада масштабтан тыс шартты белгілермен белгіленеді. Мәселен, елді қоныстар ірі масштабтағы карталарда контурлық белгілермен түсіріліп, көшелер, жеке кварталдар, тіпті жеке үйлерде көрсетілсе, ал ұсақ масштабтағы карталарда олар масштабтан тыс шартты белгімен, пунсонмен белгіленеді.

Жер бетіндегі сызықтық объектілер үшін сызықтық шартты белгілер қолданылады. Сондай-ақ бір объектінің өзі белгілі масштабтағы картада бір бағытта масштаб бойынша, екінші бағытта масштабтан тыс белгіленуі мүмкін. Мәселен, әдетте түрлі жолдардың, өзендердің ұзындығы масштабқа сәйкес алынса, ені масштабтан тыс нақтылы мөлшерінен үлкейтіліп алынады.

6.2.Топографиялық карталарда жер бедерінің бейнеленуі

Жер бетіндегі қыраттар мен жазықтардың жиындысын жер бедері дейді. Жер бедерінің адам баласы өміріне әсері өте зор. Каналдардың және әуе жайлардың, гидротехникалық күрделі қүрылыстардың, электр және телеграф жолдарының, т.б. шаруашылық мүддеге сай жүргізілетін құрылыстардың жобаларын жүргізуде жер бедерін ескермеуге болмайды. Әсіресе, ауыл шаруашьлығында жерді дұрыс және нәтижелі пайдалануда жер бедері маңызды роль атқарады. Жер бетінде топырақтың пайда болуы мен дамуы, осымен қоса климат пен өсімдік және т.б. табиғи элементтер жер бедерімен тығыз байланысты. Сол себепті әр маманның жер бедері пішіндерінің ерекшеліктерін айыра отырып, алға қойған мақсатқа сай шеберлікпен пайдалана білуі кажетті іс.

Ал жер бедері топографиялық карталарда кескінделіп, арнаулы шартты белгілермен белгіленеді және оның даму заңдылықтарымен геоморфология ғылымы шұғылданады, сондықган жер бедерді картада, тура және дұрыс бейнелеу үшін осы айтылған пәнді жақсы білу қажет.

Жер бедерінің ерекше нүктелері мен сызықтары, оның жеке пішіндерін анықтауға және оларды план мен карталарда кескіндеуге жеңілдік туғызады. Жер бедерін картада бейнелеу көп ғасырлар бойы қолданьшып келеді. Жер бедерді бейнелеуге арналған әдістер мынандай талаптарға сай болуы керек: 1) нүктелердің биіктігін анықгау;

2) беткейдің құлама тіктігін анықтау және сызықтың көлбеулілігін анықтау; 3) карта бойынша жердің қимасын жасау; 4) су жиналу ауданының шегін анықтау және т.с.с.

Жер бедерді бейнелеудің негізгі әдістері: горизонтальдар, бояулар. Осы әдістердің ішінде жоғарыда қойылған мақсаттарға сай келетіні горизонтальдар әдісі. Картада горизонтальдарға қоса жер бедерінің айрықша нүктелерінде биікгік белгілері жазыльш көрсетіледі.



Горизонталь дегеніміз теңіз деңгейінен біркелкі биіктікте орналасқан нүктелерді қосатын қисық сызық.

Горизонтальды түсіну үшін мынандай мысал келтірейік: деңгей беті 850 м биіктікте орналасқан көлдің ортасында тау бар дейік. Мұнда жағалық сызықтың бойында жаткан жер нүктелерінің биіктіктері біркелкі белгіге тең. Ендігі жерде көлдегі судың деңгейі 5 метр көтерілді десек онда жағалық сызық 855 метрлік белгіге көтерілген. Сол сияқты судың деңгейі тағы да 5 метр көтерілсе, онда су деңгейі 860 м. биіктік белгіге жеткені.

Қорыта келгенде осылай бір қалыпты заңдылық түрінде орналасқан жағалық сызықтардың топографиялық карталарда масштабқа сай кішірейтілген тұйық сызықтары горизонтальдар болып саыалады. Жер бедерін бейнелеуде горизонтальдардың мынандай қасиеттері бар:

1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікті көрсетеді.

2. Карталар мен пландарда тұйықталған горизонтальдар не төбені не қазан шұңқырды білдіреді, олар берхштрихтар немесе жазулар арқылы танылады. Қазан шұңқырларда көбіне тоған немесе көл болады.

3. Планның немесе картаның ішіндегі, соңдай-ақ оның сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс.

4. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар еш уақытта қиылыспайды.

5. Горизонтальдардың өзара қашықтығы еңістің қаншалықты құлама тіктігін білдіреді.

6. Горизонтальдар арасындағы ең қысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес келеді.

7. Су айрық сызықтары және өзектердің осі горизонтальдар мен тік бұрыш арқылы қиылысады.



Нүктелердің биіктігін анықтау. Карталар мен пландарды қолданғанда көбінесе жергілікті жердегі нүктелердің биіктік белгісін анықтауға тура келеді. Осы есепті шешуде үш түрлі жағдай кездесуі мүмкін.

1.Нүкте горизонтальда орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігі горизонталь белгісіне тең болады.

2.М нүктесі әр түрлі Нк және НN (20-сурет) горизонтальдардың арасында орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігін интерполяциялаудың бірнеше әдістері арқылы анықтайды. Бұл үшін сызғыштың көмегімен М нүктесінен ең таяу жатқан горизонтальдарға дейінгі d1 және d2 қашықтықтарды өлшейді. М нүктесінің Нм биіктік белгісін жердің төмендеу бағытына байланысты екі рет табуға болады

Мұндағы НNКгоризонтальдардың биіктік белгісі, м; d1 және d2 ~М нүктесінен горизонтальдарға дейінгі ара қашықтықтар, мм; һ -жер бедерінің қима биіктігі,м.

3. Нүкте тұйық горизонтальдың ішінде орналаскан. Мысалы, Р нүктесі (21-сурет) тұйық горизонтальдың ішінде орналасқан, әр төбенің ұшар басы болып табылады. Әрине, осы нүктенің НР биіктігі нүктенің маңындағы горизонтальдың биіктік белгісінен, жер бедері қимасының биіктігінің шамасынан кем екені белгілі. Сондықган Р нүктесінің НР биіктік белгісі шамамен көршілес горизонтальдың биіктік белгісіне жер бедері қимасы биікгігінің жартысын қосқан кезде шығатын санға тең деп алуға болады, яши НР =151,25 м. Егер нүкте қазан шұңқырдың түбінде орналасса, онда оның биіктік белгісі көршілес горизонтальдың биіктігінен жер бедері қимасы биіктігінің жарты шамасын алған кезде шығатын санға тең деуге болады. Горизонтальдар арқылы орташа ойлы-қырлы жердегі нүктелердің биіктік белгісін анықтау дәлдігі шамамен жер бедері қимасы биіктігінің - -іне тең болады.

Беткейдің кұлама тіктігін анықтау. Беткейдің құлама тіктігі у және сызықтың еңістігі (22-сурет) беткей нүктелерінің биіктік айырымының табанына қатынасына тең болады және мына формула бойынша анықталады:

һ

а

мүкдағы һ -жер бедері қимасының биіктігі, м; d-табаны,м. Беткейдің тіктігі мен еңістігін картадан немесе планнан анықтау кезінде есептерді жеңілдету үшін табан графиктері деп аталатын арнайы графиктер қолданылады. Беткейдің еңістіктері бұрыштық шамамен немесе көлбеулік арқылы (ондық бөлшекпен, процентпен немесе профильмен) берілуі мүмкін.



Табан графигін салу үшін горизонталь сызықты кез келген сызықтың тең кесіндісіне бөледі, содан соң кесінділердің шетіне көлбеудің бұрыштық мәнін 30'-тан бастап жазады. График шкаласының бұрыштарының ең соңғы мәні берілген карта мен планда кескінделген беткейлердің максималь тіктігіне байланысты белгіленеді. Бұдан кейін жер бедері қимасының қабылданған биіктігіне және көлбеу бұрышының әрбір мәніне сәйкес табандарды мына формуламен есептейді:

4 = ҺІф (14)

Табанның карта (план) масштабында анықталған шамаларын горизонталь оське тұрғызылған перпендикулярларға қарсы көлбеу бұрыштарына сәйкес етіп салады. Алынған осы нүктелерін қосып табан графигін аламыз, ал бұл беткей графигін береді (15-сурет).

Егер горизонталь сызығы бөліктерінің нүкгелерінде көлбеу бұрыштарының орнына бұрыштардың мәндері жазылған болса және перпендикулярларда тиісінше табандар салынса, онда еңістер графигі алынады (23 сурег).

Беткейдің құлама тіктігін және көлбеулігін анықтау үшін циркульмен көршілес жатқан негізгі горизонтальдардың ара қашықтығын өлшеп, оны төсеу графигіке тақап ұстап шкаланың табанынан градус санын оқиды.

Картаның безендіру рамкасының сыртында көрсетілген табан графиктері жер бедері қимасының және берілген картаның немесе планның масштабына сәйкес есептеліп жасалатынын ұмытпау керек.



Карта бойынша жердің кескінін жасау. Топографиялық картада немесе планда АВ сызығы бойынша жердің кеекінін салу керек болсын. Кескінді кез келген берілген масштабта, демек карта масштабында да салуға болады.

Жергілікті жердің кескінін салу үшін берілген бағытқа жол-жол миллиметрлік қағазды салады. Оған шығып тұрған барлық горизонтальдарды, жер бетінің кедір-бұдырындағы және беткейлердегі нүктелерді, мысалы, АВ сызығын және 1,2,..., 11 нүктелерді (24-сурет) белгілейді. Содан соң жол-жол қағазды «горизонталь қашықтықтар графасына көшіріл олардың мәндерін жазады. Осымен қатар «биіктік белгісі графасына кескін сызығының горизонтальдарымен қиылысқан нүктелердің биіктік белгісінің мәндері жазылып қойылады.

Кескін нүктелерін биікгік белгісі арқылы тұрғызу шартты горизонттың сызығынан салынады. Көрнекілік үшін кескіннің вертикаль масштабы горизонталь масштабымен салыстырғанда 10 есе үлкейіп алынады, бірақ масштабтардың катынасы басқаша да болуы мүмкін. Шартты горизонттың биіктік белгісін ең кіші биіктік белгісі бар нүктеде берілген сызықтан 1 см жоғарырақ орналасатындай етіп таңдайды. Шартты горизонтың сызығынан әрбір нүктеге перпендикуляр тұрғызылып, оларға тандалған масштабта шартты горизонт сызығы мен нүктелердің биіктік белгілерінің айырымы салынады. Перпендикулярлардың ұштарын қисық сызықпен қосып, жергілікті жерді кескіндейді (24-сурет),

Су жиналу ауданының шегін анықтау. Жер бедерінің жағдайына байланысты су белгілі бір суағарға (өзен, қойнау және т.с.с.) ағып жиналуы тиіс; жер бетінің осы учаскесін су жиналу ауданы немесе алап деп атайды. Су жиналу ауданын контурлау жергілікті жердің жер бедерін есепке ала отырып картадағы горизонтальдар арқылы жасалынады.

Горизонтальдарды тік бұрышпен қиьш өтетін суайрық сызықтары су жиналу ауданының шегі болып саналады. Су жиналу ауданын, жауын-шашынның жылдық орташа мөлшерін, жердегі ылғалдың булану және сіңу жағдайын біле отырып су ағынының күш-қуатын есептеп шығаруға болады; ал мұның өзі көпірлердің, бөгендердің және тағы баска гидротехникалық ірі құрылыстардың аудандарын есептеу қажет.



Дәріс № 7 .Карталардың математикалық негізі.
7.1.Бұрмалану түрлері

Әр түрлі Картографиялық проекцияларда қүрылған карталар накты жер бетінің кескінін біраз бұрмалап көрсетеді.



Бұрмаланудың үш түрі болады:

а) бұрыштық картадағы бұрыштар глобустардағы бұрыштарға тең болмайды.



б) аудандық (аудандардың масштабты картаның әр аумағында әртүрлі); в)сызықтық (картаның бір сызығының әрбір нүктесінде масштаб әр түрлі).

Картографиялық проекция бұрмалану сипатына қарай :

Тең бұрышты (конформдық) картографиялық проекцияларға масштаб тең нүктенің орнына ғана тәуелді болады, ал бағытына қарай байланысты болады.Мұндай проекциялардағы бұрмалану эллипстері шеңберге айналды,мыс. Меркатор проекциясы мен стереография проекциясы;

Тең шамалы (эквиваленттік) картографиялық проекцияларда аудандар сақталады: мұндай проекцияларда жасалған карталардағы фигуралардың ауданы осы фигуралардың ауданына пропорционал, ал пропорционалдық коффициенті картаның бас масштабының квадратына кері шама болады. Бұрмалану эллипстерінің ауданы әр уақытта да өзгермейді, тек олардың пішіні мен бағдары жағынан ғана айырмашылығы болады.


жүктеу 5,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау