Журасова А. Ш. Тарихты оқыту

 
97 
«сӛз  иесін  табуы»  ғажап  емес.  Мҧнда  фактілердің,  сандардың 
дәлдігі – басты талап. 
Әзіл  мен  мысқыл  орайлы  ҧштастырылып  отырғанда 
қарсыластың  тізесін  бҥктіру  қиынға  соқпайды.  әдемі  әзіл  уытты 
мысқылды  «жуып-шаяды», сонымен қатар шешеннің тапқырлық 
деңгейін  танытады.  Бҧл  екеуінің  де  белгілі  бір  нормаға  сай 
қамтылуын қарастыру қажет. Шешен шығып кетсе, керісінше, сӛз 
әсерлілігі  әлсірейді.  Дәл  уақытында  айтылған  әзіл,  мысқыл  сӛз 
ғана  нысанаға  дӛп  тиетін  ҧмытпаған  жӛн.  Қарсыластың  «ойын 
жоққа  шығаруды»  -  «шабуылдан»  гӛрі  «қоғаныс  тәсілі»  деп 
атауға тіра келеді.  
«Сҧрақпен  тӛпелеу»  -  шабуыл  да,  қорғаныс  та  қатар 
қолданылатын негізгі тәсіл. 
«Сҧрақпен  тӛпелеу»  -  шабуыл  да,  қорғаныс  та  қатар 
қолданылатын негізгі тәсіл. Зерттеушіле сҧрақтың бірнеше тҥрін 
кӛрсетеді:  жабық  сҧрақ  (кҥмәнді  сейілту  ҥшін),  ашық  сҧрақ 
(нақты  білу  ҥшін),  дҧрыс  және  қате  сҧрақтар,  жай  және  кҥрделі 
сҧрақтар,  бҧрмалау  сҧрақтары,  жаулық  ниеттілі  сҧрақтар, 
тілеулес  сипаттағы  сҧрақтар,  кӛкейкесті  сҧрақтар  т.б.  атынана 
кӛрініп  тҧрғандай,  бҧлардың  барлығы  да  пікірталастың  тҥріне 
қарай  сараланып  қолданылады.  «Сҧрауына  қарай  бҧрауы» 
дегендей,  жауап  солсҧраққа  сай  дҧрыс,  қысқа  да  нҧсқа 
айтылғанда,  жеңіске  жетеді.  Сҧрақ  –  тек  тығырыққа  тіреудің 
қҧралы ғана емес, ол ой ӛрбіте білудің, шешеннің ӛз интелектісін 
танытудың  ең  бір  қолайлы,  қызықты  әдісі.  Тыңдаушының 
назарын  ӛзіне  бҧру  ҥшін  де  шешендер  ҥсті-ҥстіне  тӛкпелеп 
риторикалық  сҧрақтарды  қойып,  ӛзіне-ӛзі  жауап  беруі  де 
қарсыласты ығыстыруда ӛзіндік роль атқарады.  
Қарсыласқа «қақпан қҧру» тәсілі. 
Бҧл  тәсіл  мәдениетті,  әдеп  нормаларына  сай  болғанда  ғана 
тиімді.  Ол  ҥшін  қарсыластың  осал  тҧстарын  тани  алу,  майда, 
жҧмсақ  әзілмен  ӛз  дегенін  мойындату  шеберлігі  қажет.  «Қақпан 
қҧру»  қарсыластың  жеке  басының  кемшілігін  бадырайтып  айту, 
жасын,  білімін,  қызметін  кӛлденең  тарту,  сӛзді  қасақана  бҧра 
тарту,  қателігін  бетке  басу,  балағаттау  секілді  әдепсіз 
әрекеттерден  аулақ  болуы  шарт.  Қарсыласқа  жауап  беруде 
қолданылатын тілдік амалдар: 
 
болғанмен  қызықты  салыстырулар  («айтқан  сӛзің  адасқан 
оқтай  болды»,  «сӛзің  жебе,  садағың  осал  болды»,  «сӛзің  сҧлу 

 
98 
сарайдай,  бірақ  жылуы  жоқ»,  «оймен  тоқылған  сӛздің,  мәні 
қайсы», «ойың терең теңіздей, дәмі кермек» т.б.); 
 
ӛзінің  қателескенін білдірмей жуып-шаятын сӛз орамдарын 
тауып қолдану  («менің айтпағым ол емес еді», «нақтырақ айтуға 
рҧқсат  етіңіз»,  «ойымды  дәлірек  білдірсем»,  «сӛзге  терең  мән 
берсем» т.б.); 
 
ҧтымды мәтелдерді дҧрыс кірістіру («айдағанымыз бес ешкі, 
ысқырығымыз  жер  жарады»,  «балапанды  кҥзге  сынайық»,  «ӛсер 
елдің  баласы  бірін-бірі  батыр  дер»,  «қасқырдан  қорыққан  тоғай 
араламас», «лай судан балық аулау» т.б.); 
 
сӛздерді  ауыс  мағынада  қолдану  («тәтті  лебіз»,  «ҧсақ  ой», 
«асау кӛңіл» т.б.). 
Бҧлар сӛзге кӛрік беріп қана қоймайды, айтушы жақтың ойын 
бӛліп, мысын басады. 
Қарсыласқа тойтарыс берудің шарттары, тәсілдері. 
Қарсыласқа тойтарыс берудің шарттары, негізінен, пікірталас 
мәдениеті  талаптарымен  ҥндес  келеді.  Себебі,  кӛрсетілген 
талапқа  сай  біліктер  айтыс  шартын  дҧрыс  сақтаудың  негізгі 
кепілі болып саналады. Енді солардың бірнешеуін атап ӛтелік: 
 
сҧрақтың дҧрыс қойылуы; 
 
логикалық заңдардың басшылыққа алынуы; 
 
ойды баяндау тәсілдерінің ҧтымды қолданылуы; 
 
ой тығырығына тіреу амалдарын жоспарлап жҥргізу т.б. 
 
логикалық қателіктерден бойды аулақ салу. 
Қарсыласқа тойтарыс берудің ҧтымды тәсілдері ретінде оның 
ойын жоққа шығару, оның тҧжырымдарын сынау, кӛрнекіліктері 
мен сӛзінің байланысын сынау, «ӛз сӛзімен ӛзін ҧру», «сҧрақпен 
тӛпелеу»  т.б.  аталады.  Психологиялық  қыспаққа  алуда  әзіл, 
сынақ,  ащы  мысқылдың  (әрине,  қарсыластың  жеке  басының 
намысына тимейтіндей етіп алса) атқаратын қызметі ӛзгеше.  
Пікірдің  ӛтімділігін  арттыратын  тілдік  қҧралдарға  орынды 
кіріктірілген  дәлелдемелер,  риторикалық  фигуралар,  қажетті 
этикаеттік  сӛз  орамдары  жатады.  Синонимдердің,  тҧрақты 
тіркестер  мен  оқшау  сӛздердің  тиімді  қолданылуы,  тақырыпқа 
қатысты  халықаралық  пәндік  терминдердің  қажеттікке  сай 
кіріктірілуі, ақ ӛлең ҥлгісімен сӛз саптау, екпін тҥрлерін, кідірісті, 
сӛз сазын мазмҧнмен ҥйлестіру де пікірдің әсерлілігін арттырады. 

жүктеу 0,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: