192
Кейбір ата-аналар балала-
рына сыйлық жасап жатырмыз
дейді, ал шын мəнісінде олар
көрсетілген қызметіне ақы тө-
леп жатыр. Балаларға мұндай
келісімдер ұнайды. Олар осын-
дай жолмен өздеріне қажетті
нəрселерге қол жеткізуді үй-
ренген.
Бұл барлық отбасыларда
кездесетін стандартты əдіс, бірақ
ол сыйлыққа ешқандай қатысы
жоқ.
Жиі ата-ана сыйлық ретінде балаға ақша ұсынады. Ата-ана
баласына жеткілікті деңдейде ақша беріп, олардың махаббатқа
деген қажеттілігін толық қанағаттандырдым деп ойлайды. Бірақ
екі маңызды кезең бар.
Біріншіден, бала ақшаны сыйлық ретінде есептемейді,
ақшаны беру керек деп қабылдайды.
Екіншіден,
бала
жұмыс
істемегендіктен,
ақшаның
құндылығын түсінбейді. Сондықтан, ата-анасынан ақшаны ала
отырып ол бұл жағдайда олардың махаббатын терең
эмоционалды деңгейде сезінбейді.
Əрине, ақшалай мадақтау баланың мектепте сабақ оқуға
деген талпынысына жəне тырысуына түрткі болады. Егер де
балаға бұл сабағы үшін ақша төлесеңіз талпынысы да артуы
мүмкін. Тек қана ақшаны тым көп беруге болмайды. Егер де ата-
ана баласына өлшемсіз ақша беретін болса, бала бұл сыйлықты
ата-ана махаббатының көрінісі ретінде қабылдамайды.
Екінші бағыт ата-ана жасөспірімге ақшаны қандай да бір
мақсатты орындауға тиесілі деп береді мысалы, спорттық
секция, концертке немесе гитарада ойнауға үйрену курсына
жəне т.с.с. Ақша отбасының басқа мүшелерінің көзінше
мадақтап ұсынылады.
«Менің он бес жасар қызым бір нəрсеге ашуланса, ол
үндемей қояды. Мен одан не болғанын сұраймын, ол жауап
беруден бас тартады. Ол маған ешнəрсе айтпағандықтан
мен оған қалай көмектесетінімді білмеймін».
45
Нұсқау:
«Сіз келісетін тұжырымдарға «иə», келіспейтіндерге «жоқ»
деп қойып шығыңыз».
1. Кейде мен басқаларға зиян келтіргім келіп тұратын-
дығымды баса алмаймын.
2. Менің жақсы көрмейтін адамдарды өсектейтін кездерім
болады.
3.
Мен тез ашуланамын, бірақ жылдам басыламын.
4.
Егер
мені
жақсылап
сұрамаса,
мен
өтініштерді
орындамаймын.
5. Мен өзіме тиістіні əрқашан алмаймын.
6.
Мен туралы адамдардың менің сыртымнан айтатынын
білемін.
7. Егер мен достарымның мінез-құлығын мақұлдамасам, ол
туралы оларға айтамын.
8.
Егер мен біреуді алдасам, мені ар-ұятым мазалайды.
9. Мен басқаларды ұруға қабілетсіз сияқтымын.
10. Мен ешқашан заттарды лақтыратын жағдайға жететіндей
ашуланған емеспін.
11. Мен əрқашан басқалардың кемшіліктеріне түсіністікпен
қараймын.
12. Егер маған орнатылған ереже ұнамаса, мен оны бұзғым
келіп тұрады.
13. Басқалар əрқашан жағымды жағдайларды (менен де жақсы)
қолдана алады.
14. Мен басқа адамдардың маған мен күткеннен де жақсы
қарым-қатынаста болса, мен бұған күмəнмен қараймын.
15. Мен адамдармен жиі келіспеймін.
16. Кейде менің ойыма мен ұялатын сан түрлі ойлар келеді.
17. Егер əлдекім мені бірінші болып ұрса, мен оған жауап
қайтармаймын.
46
18.
Мен ашуланған кезде, есікті қатты жабамын.
19. Мен басқалар ойлағаннан да ашуланшақпын.
20. Егер əлдекім өзін бастықсымақ ретінде көрсеткісі келсе, мен
əрқашан оған керісінше жасаймын.
21. Мені тағдырым аздап алаңдатады.
22. Менің ойымша, көп адамдар мені жақсы көрмейді.
23. Егер адамдар менімен келіспесе, мен бəсекеден бас тарта
алмаймын
24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерін кінəлі сезінуі керек.
25. Менің отбасыма, маған тіл тигізгендер мені төбелесуге
итермелейді.
26. Мен дөрекі қалжыңдарға қабілетсізбін.
27. Мені келемеждесе мен қатты ашуланамын.
28. Егер адамдар өздерін бастық ретінде ұстаса, менсенсімеуі
үшін барлығын жасаймын.
29. Əр аптада маған белгілі бір адамдар ұнамай қалады.
30. Адамдардың көпшілігі мені көре алмайды.
31. Мен адамдардың менің құқығымды сыйлағанын талап
етемін.
32. Мен ата-аналарым үшін аз нəрсе жасағаным үшін маза-
сызданамын.
33. Мені
үнемі
ашуландыратын
адамдар,
олардың
мұрындарынан шертуге тұрады.
34. Ашудан мен кейде көңілсіз боламын.
35. Егер маған жаман қатынаста болса, мен ренжімеймін.
36. Егер мені біреу ашуландырғысы келсе, мен оған назар
аудармаймын.
37.
Мен көрсетпесем де, мені кейде көре алмаушылық
мазалайды.
38. Кейде мені мазақ қылатын сияқты.
39. Мен ашулансам да, эмоциямды «қатты» көрсетпеймін.
191
Əрине, жасөспірім шақта ұлыңызда немесе қызыңызда
отбасынан тыс, оның достары пайда болады. Бала жасөспірім
жасына жеткенде, ол көбінесе достарымен қыдырғанды, олармен
киноға барғанды, телефон арқылы немесе электронды поштамен
қатынас құруды бірінші орынға қояды. Сіз оның қарым-қатынас
құру құқығын мойындауыңыз қажет. Оның достарын білгеніңіз
дұрыс болады.
Əлеуметтану
ғылымдарының
докторы
И. Этуотер
жасөспірімнің өмірінде оның құрдастары төрт маңызды рөлді
алатынын атап көрсетеді.
1-рөлі:
топ жасөспірімді эмоционалды жəне қоғамдық
тұрғыда қолдағандықтан, оның ересек жасқа өтуіне көмектеседі.
2-рөлі:
жасөспірім өзінің жеке мінез-құлқын жəне
тəжірибелерін құрбылары берген стандарттармен бағалай алады.
3-рөлі:
басқа адамдармен қарым-қатынас жасауды
дамытуға жəне əлеуметтік дағдыны қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
4-рөлі:
топтың басқа мүшелерімен өзін салыстыра жəне
сəйкестендіре алуына топ көмектеседі.
Бірақ, бейəлеуметтік өмір сүретін балалардан: жұмыс
істемейтін, сабаққа бармайтын, есірткі мен алкогольді
ішімдіктер ішетін достардан алшақтату үшін барынша күш
жұмсаңыз.
«Біз 9 жасар ұлымызға əр алған бестігі үшін 100 тенге
беруді өзіміз үйреттік. Туысқандарымыз келгенде олардан да
ол ақшалай сыйлық сұрайды».
Ата аналар көбінесе балалары өзін жақсы, тəртіпті ұстаса,
оларды мақтап, қалағанын алып береді немесе керісінше: бала
бір нəрсені жасай алмай жатса, ата-аналары оның қалағанын
алып бермейді. Əрине, балаларының жақсы жасаған жұмыстары
үшін ата-аналары оларды мадақтап жатса, біз оған тыйым сала
алмаймыз.
Кей кездері мадақтау баланың мінез-құлқын өзгертуге
көмектеседі. Екінші жағынан, ата-аналар балаларының мақсат-
тарына жету үшін өздерін пайдаланып жатқанын түсінуі қажет.
