181
2. http://ef.enu.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=899%3A2015-06-10-03-
38-13&catid=3%3A2011-07-04-16-43-09&lang=ru
3. http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/bissness/bus_nat_eco/ecologiya/
article/green_ekonomika
Жұмашева А. Б., э.ғ.м., оқытушы (академик Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ),
Саринова М.К., Серік Г.А., 2-курс студенттері
(академик Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ)
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ЖƏНЕ ОНЫМЕН КҮРЕСУ
ЖОЛДАРЫ
Жұмыссыздық–елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы
еңбекпен айналысатын кəсіп таба алмай дағдаратын əлеуметтік-экономикалық құбылыс.
Кез келген қоғамдағы экономикалық даму барысында тұтыну тауарларының сұранымы
құрылымында жəне өндіріс технологиясында маңызды өзгерістер болады. Бұл өзгерістер
өз кезегінде жұмыс күшіне жалпы сұранымның құрылымын да өзгертеді. Осындай
өзгерістерге байланысты кəсіптердің кейбір түрлері азаяды не қысқарады‚ ал басқа бір
түрлері көбейеді. Қоғамдағы жұмыссыздықтың пайда болу себебі жұмыс күшінің осы
өзгерістерге баяу ыңғайланатындығына жəне оның құрылымының нақты жұмыс орнына
сай келмейтіндігіне байланысты болады.
Қазақстан егемендiк алғаннан кейiн экономикадағы нарықтық қатынастарының
қалыптасуы еңбек нарығы құрылымының өзгеруiмен бiрге жүрдi. Жұмыс күшiнiң əрекет
етуiнiң жаңа шарттары анықталды, жұмыс күшiне сұраныстың сандық жəне сапалық
сипаты өзгердi. Еңбек нарығын реформалау мемлекетпен басқарылатын жұмысбастылық
жəне жалақы төлеу жүйесiн, осы факторлардағы сұраныс пен ұсыныстардың нарықтық
күштерiн анықтайтын алмастыруды көздейдi.
Жұмыссыздықтың түрлері:
•
Уақытша жұмыссыздық.Бұл жұмыссыздық уақытша болдады, ол адамдардың
жұмыс орнын ауыстыра бергісі келгеннен туады. Алайда бір жұмыс орнынан екіншісіне
көшу белгілі бір уақытты керек етеді, əсіресе жаңа жұмыс орны елдің басқа бір аймағында
болса. Осы аралықта адамдар жұмыс істемейтін уақыт уақытша (фрикциялық)
жұмыссыздыққа жатады.
•
Құрылымдық жұмыссыздық.
Жұмыссыздықтың бұл түрінің пайда болуына
техникалық прогресс себепші, өйткені бұл процестің нəтижесінде кейбір мамандыөтар
өшіп, олардың орнына жаңа мамандықтар дүниеге келеді. Əсіресе біздің елімізде соңғы он
жылда құрылымдық жұмыссыздық айқын қылаң берді. Əміршіл экономиканың нарықтық
экономикаға көшу барысы бір мамандыққа сұранымның азайып, екінші мамандыққа
өсуімен қатар жүрді. Мұндай жағдайда жұмыссыз қалған адамдардың жаңа жағдайға
бейімделе білуі, еңбек нарғында сол сəтте сұранымға ие жаңа мамандық алуға құлшыныс
таныта білуі маңызды.
•
Маусымдық жұмыссыздық.
Маусымдық жұмыссыздық қызметі белгілі бір маусым
кезінде жүретін жекелеген салаларға тəн. Бұл əсіресе қысы мен жазы климат жағдайы
бойынша күрт өзгеше болып келетін елдерге қатысты.
•
Циклдік жұмыссыздық. Жұмыссыздықтың бұл түрі елдегі экономикалық құлдырау
кезінде бой көрсетеді. Құлдырауға барлық дерлік тауар жəне қызмет көрсетулерге сатып
алушылар сұранысының төмендеуі, өндірістің қысқаруы, демек жұмыс орындарының
қысқарып, жұмыссыздар санының көбеюі тəн болып келеді.
Жұмыспен қамту 2020-Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік
қорғау министрлігі ұсынған мемлекеттік бағдарлама. Бағдарламаның мақсаты - жұмыспен
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ
182
тұрақты жəне нəтижелі қамтуға жəрдемдесу арқылы халықтың табысын арттыру болып
табылады.
Бағдарламаның сəтті орындалуын, біз 1 -кесте көре аламыз. 2011 жылдан бастап
көптеген өзгерістер орын алып, 5,4%-дан 4,9%-ға дейін төмендеуін байқауға болады.
Жұмыссыздықтың салдары қандай болады жəне ол қоғамға несімен қауіпті:
• Адам еңбегі дегеніміз капитал сияқты жинап қоюға, қордалауға келмейтін айрықша
ресурс. Жоғалған жұмыс уақытын орынына келтіру мүмкін емес, сондықтан
жұмыссыздық салдарынан шығарылмаған жəне көрсетілмеген тауар мен қызметтің орыны
өтелмейді.
• Егер адам жұмысынан айырылса, сөйтіп жалақысыз қалса ол қалайда күнкөріс көзін
іздейді.Бұл жағдайда мемлекет жұмыссызға жағдай жасауды өз моынына алады. Алайда
жқмыссыздығы үшін берілетін жəрдемақы тауар шығарғаны, қызмет көрсеткені үшін
берілген сыйақы бола алмайды, себебі жұмыссыз адам ешнəрсе шығармайды, демек елдің
əл-ауқаты да жоғарыламайды.
1 -кесте. Қазақстан Республикасының жұмыссыздықтың деңгейі, %
• Жұмыссыздар санының көбеюі тауар мен қызметке сұранымды азайтады. Халықтың
табысының азаюы сұраныстың азаюының бір себебі екендігін ілгеріде көрдік. Тауаоға
сұраныстың азаюы өз кезегінде өндірістің кемуіне жəне жұмыссыздықтың одан əрі
өршуіне жол ашады, себебі өндірістің кемуі жұмыс орындарының қысқарып, жалақының
кемуіне əкелетін жолдың басы.Сөйтіп қоғам өзі құрған тұзаққа өзі түседі.
• Елде жұмыссыздықты саяси жағдайдың шиленісуі өршітіп жібере алады, себебі
əбден ашынған халық жұмыстың, ақшаның жоқтығы діңкелеткен адамдар үкімет өзгерсе
жағдайымыз жақсара ма деген үмітпен қандай да бір ереуілге, шеруге, төңкеріске
қатысуға даяр тұрады.
• Жұмыссыздық қылмыс, əсіресе жастар арасында қылмыс тамырланатын ұя, себебі
күнкөріс көзін таба алмаған кісі оның басқа жолдарын, көбінесе қылмыспен пайда табу
жолдарын іздестіруге көшеді.
Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасының Қазақстан Республикасыда орындалуын 2-
кесте бойынша 2016 жылы 2015 жылға қарағанда шамамен 40% - ға өскенін байқауға
болады. Бұл көрсеткіштерді зерттей келе, болашақта Республикамызда жұмыссыздық
деңгейі біршама түседі деп болжауға болады.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ
183
2-кесте. Қазақстан Республикасының Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасы бойынша
көрсеткіштер
Аудан
2014 ж
2015 ж
2016 ж
Өтініш бергендер
195 552
136 009
189 296
Қатысушылар саны
194 417
136 009
188 814
Жұмысқа
орналастырылғандардың
жалпы саны
167 217
135 746
183 665
Шағын несие алғандар
9 607
4 385
9 911
Кəсіби оқудан өткендер
22 151
13 323
8 834
Оқудан
кейін
жұмысқа
орналастырылғандар
17 152
10 422
7 150
Қоныс аударғандар
3 456
1 020
812
оның
ішінде
жұмысқа
қабілетті адамдар
1 586
506
515
Жұмыссыздықпен күресу жолдары:
•
тапсырма биржаларында жəне жұмыспен қамту қызметтерінің
•
басқа да түрлері құру
•
жаңа жұмыс орындарын құру
•
оқыту мен жұмыссыздарды оқыту үшін мүмкіндіктер жасау
•
қылмысқа қарсы күрес
•
мінез-құлық тұрақтандыру саясаты
•
мемлекет үшін қосымша жұмыс орындарын құру
•
Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасының тиісті түрде орындалуы.
Əдебиеттер
1. Жатқанбаев Е.Б. «Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы»;
2. Мұхамедиев Б.Т., Дуламбаева Р.Т., Рахматуллаева Д.Ж. Макроэкономика дəрістерінің
жинағы;
3. Жұмамбаев С.К. «Еңбек рыногы экономикасы» Оқу құралы.- Алматы;
4. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ə. Макроэкономика: Оқулық.- Алматы;
5. Қазақстан Республикасының Статистикалық агенттігінің жедел ақпараты №10-01/58;
6. Қазақстан Республикасының Статистикалық агенттігінің жедел ақпараты №10;
7. Шишкин Б. Экономическая теория. М.:2010.
8. http://www.stat.gov.kz
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ
