Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің етістіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдары

Қазақ тіл білімінің тарихын шартты түрде төрт кезеңге бөліп қарастырамыз дедік. Осы жердегі I кезең - ұлттық тiл бiлiмi қалыптасқанға дейiнгi кезең, яғни Н.Ильминский , М.Терентьев , П.Мелиоранский , И.Лаптев , Н.Созонтов еңбектеріндегі ( 1860-1912 ж . ) етістікке қатысты ұстанымдарын жүйелеуге тырысамыз.

Ұлттықтілбіліміқалыптасқанғадейінгізерттеушілеретістібірдеетістік, бірдеформа, формация, бірдевиддептүрлішеатаған. П.М.Мелиоранский, М.Терентьевграмматикаларындағанаетістүрлері«залог»депаталған:

Етістіктің бұл түрін етіс деп танымай, оның орнына форма, негіз, етістік сияқты атауларды қолдану Н.П.Дыренкова, А.Н.Кононов, В.Е.Егоров, Ж.Дени, Рясянен т.б. еңбектерінде де өріс алды.

Бүкіл түркологияда етіс категориясының бар-жоқтығы 1957 жылға дейін дау туғызып келсе, Қ.Кемеңгерұлы өзіне дейінгі зерттеушілердің еңбегін сараптай отырып, тіл табиғатын терең түсінген білгір лингвист ретінде 20-жылдардың өзінде-ақ етіс категориясының қазақ тіліне тән екенін ашып айтып кеткен. Ғалым бұл категорияны «етіс» («залог») деп дұрыс танумен қатар оның түрін, көрсеткіштерін де нақтылап көрсетіп берген. Сонымен қатар М.А.Казем-Бек, Н.И.Ильминский, М.Терентьев, П.М.Мелиоранский еңбектерінде етістің бір түрі ретінде берілген «отрицательный залогты» Қ.Кемеңгерұлы етіс қатарына қоспайды. Бүгінгі таңда да етістіктің бұл түрі болымсыздық категория ретінде танылып, етістен бөлек қарастырылып жүр. Сол сияқты Н.И.Ильминский еңбектерінде «уменьшительная форма», «Грамматика киргизского языка» деген кітапта «усилительный залог» көрсеткіштері ретінде танылған -ңқыра/-ңкіре жұрнақтарын да Қ.Кемеңгерұлы етіс категориясына қоспайды.

Казем-Бек‚ «Грамматика алтайского языка», М.Терентьев еңбектерінде – 5; Н.И.Ильминскийде – 6; «Грамматика киргизского языка» деген кітапта 8 түрлі етіс көрсетілсе, Қ.Кемеңгерұлы етістің 6 түрін көрсетеді. Олар: салт (средний), сабақты (действительный), өздік (возвратный), ырықсыз (страдательный), ортақ (взаимный), беделді (понудительный) етіс. Ғалымның етістерді топтастыруы П.М.Мелиоранскийдің жіктеуіне ұқсас. Бұл классификация бүгінгі таңдағы етістерді топтастыру үрдісіне біршама жақын.