2.2.10. Дәріс тақырыбы. Зат пен энергияның алмасулары. Тамақтану гигиенасы.
Зат алмасу тірі табиѓаттыњ ерекше мањызды жєне организмніњ негізгі ќызметі. Зат алмасу тоќталысымен тірлік жойылады. Оныњ барысында организмге т‰рлі ќуаты быр ќоректік заттар, т±здар мен су кіреді де, б±л заттардыњ ыдырауынан пайда болѓан денеге ќажетсіз улы заттар денеден шыѓарылады. Жањадан ќабылданѓан заттардан организмдегі ±лпалардыњ клеткаларыныњ µздеріне беймделген заттар жасалады. Б±л а с с и м и л я ц и я, яѓни организмге енген заттарды µзіне бейімдеп µзгерту. М±нымен бірге организмге клеткалар мен олардыњ бµлшектері ескіреді, олар ыдырайды, яѓни д и с с и м и л я ц и я байќалады. Ассимиляция мен диссимиляцияныњ нєтижесінде организм ескіріп тозѓан ќажетсіз сыртќа шыѓарады жєне ќызметіне ќажетті ќуат алады.
Зат алмасуы баланыњ µсіп, дамуы кезінде к‰шті болады. Б±л адамныњ жас ерекшелігініњ ауќымды бір кµрсеткіші. Балаларда ассимиляция диссимиляцидан басым болады, олар тек ересек адамѓа ѓана тењеседі. Бала кезінде ассимиляция басым болса, ќартайѓанда, керсінше дисимиляция басым болады. Б±л зањдылыќ т‰рлі ауруларѓа, сыртќы ортаныњ ќауырт жаѓдайларыныњ єсеріне байланысты б±зылады.
Адам организмдегі клеткалардыњ ќ±рамында кµптеген химиялыќ заттар бар. Олар органикалыќ жєне бейорганикалыќ болып екі топќа бµлінеді. Органикалыќ заттарѓа: белок, май, кµмірсу, гормондар мен ферменттер, ал бейорганикалыќ заттарѓа: су, т‰рлі минерал т±здары жатады. Ден саулыѓы бар ересек, 70 кг салмаѓы бар, адамныњ организмде шамамен 40-45 л су, 15-17 кг белок, 7-10 кг май, 2,5-3 кг т±здар, 0,5-0,8 кг кµмірсу болады. Біраќ дененіњ химиялыќ ќ±рамы біркелкі т±раќты болмайды. Организмдегі ‰немі болып жататын синтездеумен ыдырау ќажетті заттармен ±дайы д±рыс жєне жеткілікті шамада ќамтамасыздандыруды талап етеді. Организмге ќажетті “ќ±рылыс материялдары” денеге тамаќтану арќылы жеткізіледі. Єр адам µмір бойы µзініњ салмаѓыныњ анаѓ±рлым артыќ белоктар, майлар, кµмірсу, т±здар мен суды ќабылдайды. Мысалы, 65-70 жас µмір с‰рген кісі шамамен 50 т су ішетін кµрінеді, ал жейтін белогы 2,5 т, майлары 2 т, кµмірсулары 10 т, 200-300 кг ас т±зын жейді екен.
Тамаќтану гигиенасы. Адамныњ тамаќтануы белгілі бір уаќытта болады. М±ныњ себебі к‰н мен т‰н, сергектік пен ±йќы, ж±мыс жаѓдайыныњ тєулік ішінде µзгеріп т±рады. Осыѓан байланысты ас ќорыту м‰шелерініњ ќызметі, олардыњ сµл µндіру тєулі ішіндегі ќалыптасќан ырѓаќпен µтеді де, ас ќорыту ферменттерініњ белсендігі жоѓарлайды. Кезекті мерзімде тамаќтану ас ќорыту нєтижесін арттырады.
Тамаќтану тєртібі саќталмай, ќалыпты жаѓдайдан б±зылса, гастрит, ќарын мен ішектіњ жаралы науќасы, атеросклероз, дененіњ мµлшерден тыс толуы жєне т.б сырќаттар пайда болуы м‰мкін. М±ндай сєтсіздік ересектерде де, далаларда да байќалады, єсресе ж±мыс істемей, ќозѓалмай бір жерде отыратын адамдарда сырќат µршіп кетеді.
К‰ндіз тамаќ ішу арасы 4-5 саѓат болуы тиіс. Т‰нде тамаќ ішпей, ас ќорыту м‰шелерініњ демалу 8-10 саѓатќа созылады. Єрине, б±л тєртіп, ж±мыс істеу уаќыты мен жаѓдайѓа байланысты µзгеруі м‰мкін. Тамаќтанудыњ ертеден ќалыптасќан тєртібі бойынша тањертењгі ас тамаќтыњ тєуліктік мµлшерініњ 20-25%, 2 саѓаттан кейінгі жењіл тамаќ 10-15%, т‰скі тамаќтану 40-45%, ал кешкі 20-25%болу керек. Ал 3 мезгіл тамаќтанѓанда тањертењі ас 25-30, т‰скі –45-50, ал кешкі 20-25% болады.
Тєулектік азыќтыњ ќ±рамындаѓы ќоректік заттардыњ арасында тепе-тендік ќатынасы саќтаулы тиіс. Академик Т.Ш. Шармановтыњ ќаѓидасы бойынша, белок, май, кµмірсу, витаминдер, минерал т±здары мен судыњ тєуліктік азыќтыѓы ‰лес ќатынасы организм тіршілігі ‰шін ќажетті мµлшерде болу керек. Оныњ ішінде валин, лейцин т.б. мањызды амин ќышќылдары жєне ќаныќпаѓан май ќышќылдары мен витаминдер жеткілікті мµлшерде болуы тиіс.
¤сіп дамуына байланысты балалардыњ тамаќтану тєртібі ерекше. Олардыњ тамаѓыныњ тєуліктік мµлшерініњ ќ±рамында белоктыњ ‰лесі жасына лайыќ болуы тиіс:1-3 жаста –55г, 4-6 жаста-72г, 7-9 жаста-89г, 10-15 жаста 100-106.
Балалардыњ азыѓында кµкµніс, с‰т, айран ‰немі болуы керек, µйткені оларда витаминдер мен минерал т±здары жеткілікті шамада болады. Белокты таѓамдарды балаларѓа т‰ске дейін берген жµн, себебі ол ж‰йке ж‰йесініњ ќызметіне µте ќажет. Ал кешкілікте ол µте аз мµлшерде болуы тиіс, µйткені баланыњ ±йыќтауына бµгет жасайды. ¦йыќтар алдында 1, 5 – 2 саѓаттай б±рын с‰т, жеміс сияќты жењіл тамаќты ѓана берген д±рыс.
Негізгі әдебиеттер. [3-4-6]
Қосымша әдебиеттер. [2-3-9]
Достарыңызбен бөлісу: |
