Жаратылыстану-математика


Дәрістің мазмұны 1.Геоморфология туралы түсінік



жүктеу 5,09 Mb.
бет7/17
Дата25.11.2017
өлшемі5,09 Mb.
#1690
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17

Дәрістің мазмұны

1.Геоморфология туралы түсінік.


2.Геоморфологияның ғылым ретінде қалыптасуы.

Мақсаты:Геоморфология ғылымының зерттеу объектісімен танысу.

Тірек сөздер: литосфера, геоморфология,

Негізгі сұрақтар: Геоморфология дегенді қалай түсінесің?

Геоморфология пәнінің геология пәнінен айырмашылығы қандай?



Геоморфология – (грек сөзі гео-жер, морфо - пішін, логос –ілім) жер бедері туралы ғылым. Ол теңіз, мұхит суы астындағы және жер бетіндегі бедер пішіндерінің құрлымын (морфологиясын), өлшемдерін (морфометриясын), жасын және түзілу тарихымен қазіргі динамикасын, таралу заңдылықтарын зерттейді.

Геоморфологияның негізгі нысаны – жер бетінің қазіргі бедері мен оның даму тарихы. Жер бетінің бедері – ол әртүрлі пішіндердің жиынтығы, ол таулар, жазықтар, қыртаттар мен шатқалдар, төбелер т.б. Оларға үнемі табиғаттағы сыртқы (экзогендік) және ішкі (эндогендік) күштер әсерлерін тигізіп отырады, сондықтан бедер пішіндерін оларды құрайтын тау жыныстарының құрамы мен қасиеттерін және оған әсер ететін геологиялық процестерді біліп алып, зерттеу қажет.

Геоморфологияның негізгі міндеті – рельефтің географиялық компоненттерінің бүкіл табиғатпен тығыз байланыста тұтас алынып қаралуы, рельеф өзі ғана өзгеріп қоймай ол табиғатқа, оның дамуына да әсер етеді. Жер қыртысы атмосфера, гидросфера, биосфера арасындағы қатынасты анықтайтын болғандықтан геоморфология геология, тектоника, климатология, геоботаника, топырақтану т.б. ғылымдармен тығыз байланысты.

Геоморфология “жалпы” және “региональдық” болып екіге бөлінеді. Жалпы геоморфология – рельефтің пайда болуы мен даму заңдылықтарын барлық геоморфологиялық комплекс тұрғысынан кең көлемде қарайды. Региональдық геоморфология – нақты аймақтар бедерін құрлықтың, мұхиттың т.б. рельефтің құрлымын зерттейді.



Геоморфологияның мақсаты:

1 - жер бедерін жан-жақты зерттеу және оның пішіндерін талдау

2 – бедер пішіндерінің морфологиялық жиынтығын, олардың өзара байланысын анықтау

3 – бедер жасауға қатысқан эндогендік және экзогендік геологиялық процестерді анықтау және географиялық факторлардың әсерін айқындау, яғни жер бедерінің генезисін анықтап, классификациялау

4 – жер бедерінің даму тарихын анықтау

5 – жер бедерінің практикалық мәнін бағалау, оның дамуын болжау.


Геоморфологиялық карта – жер бетінің рельефінің оның морфологиясы, пайда болуы және жасы бойынша сипатталатын карта. Геоморфолгиялық картаның мынадай түрлері бар:


1.жалпы геоморфолгиялық карта – кең мазмұнды болады.

2.жеке геоморфологиялық карта – жеке белгілер бойынша жасалады.

3.арнаулы геоморфологиялық карта – арнаулы ғылыми және шаруашылық міндеттерді (жол құрлысы, кен байлығын іздеу, гидротехникалық құрлыста, т.б.) шешу үшін қолданады.

Өзін бақылауға арналған сұрақтар:Геоморфологияның мақсатымен міндеті қандай?

Геоморфологияның қандай салалары бар?

Геоморфологиялық карта нені зерттейді?

Ұсынылған әдебиеттер:1,2,7.9
2 дәріс

Тақырып: Литосфера жер бетінің рельефі

Дәрістің мазмұны

1.Литосфера туралы түсінік.


2.Рельеф, рельеф формалары, рельеф типтері ұғымдары.

3.Рельефтің пайда болуының негізгі энергия көздері


Мақсаты: Литосфералық түсінікті кеңейту, рельеф формаларын, типтерін анықтау.

Тірек сөздер: ашық, тұйық, оң және теріс формалар.

Негізгі сұрақтар:Литосфера деп нені айтады?

Рельеф дегеніміз не және оның қандай формалары бар?

Рельеф пайда болуының қандай негізгі процестерін білесің?

1.Литосфера жердің қатты тас қабығы (гректің lithos-тас, sphaira –шар деген сөздерінен шыққан), географиялық қабық компоненттерінің бірі. Литосфера жер қабығын зерттеп қана қоймайды, ол мантиядан астеносфераға дейінгі қабатты да қамтиды. Литосфераны жер денесінің қатты бөлігі ретінде оның заттық құрамын, құрлысын, шығу тегін және дамуын геология зерттейді, ал жердің сыртқы қабығын географиялық қабықтың компоненті физикалық география зерттейді.

2.Рельеф – жер бетінің горизонтальды вертикальды тілімделген формалары, яғни қыраттар мен ойпаттар, таулармен жазықтар жиынтығы. Рельеф формаларын оң және теріс деп бөледі. Теңіз деңгейінен жоғары орналасқан рельеф формалары оң, ал теңіз деңгейінен төмен орналасқан рельеф формаларын теріс деп атайды. Бұдан басқа рельеф формаларын ашық және тұйық деп те бөледі. Әрбір аймақтың рельеф формасы геологиялық құрлысына, эндогендік және экзогендік процестердің басым болуына, оның ұзақ уақыт әсер етуіне байланысты бедер пішіндерінің мөлшеріне қарай төмендегідей формаларға бөлінеді:

1.Планетарлық формаларға аудандары бірнеше жүздеген мың және бірнеше миллиондаған шаршы километр территорияны алатын қыртыстарды жатқызады. Мысалы: жер беті ауданы – 510 млн.км²; материктер, мұхит түбі бедері т.б..

2.Мегаформалар ауданы бірнеше жүздеген және ондаған шаршы километр территоияны қамтиды. Мысалы: Гималай, Каспий маңы ойпаты, Кариб теңізі т.б..

3.Макроформалар мегаформаның құрамдас бөлігі, ауданы бірнеше ондаған мың немесе одан да кіші территориялар, оған таулы аймақтың жеке қыраттары, ойыс жерлер жатады. Мысалы: Іле Алатауы, Күнгей және Теріскей Алатау, Ыстық көл ойысы.

4.Мезоформалар ауданы бірнеше шаршы километрден бірнеше ондық шаршы километрге дейін жетеді. Бұларға жоталар, бұлақ бойы, жыралар, сайлар т.б. жатады.

5.Микроформаларға ұсақ, кішігірім кедір- бұдырлы пішіндер жатады. Мысалы: карст варонкасы, эрозиялық жыра, ұсақ құм төбелер.

6.Наноформаларға өте ұсақ қыртыстар жатады. Мысалы: кеміргіштер індері, төбешіктер, шоқалақтар, жануарлардың іздері.

3.Рельеф (жер бедері) – жер бетінің горизонтальды және вертикальды тілімденген формалары, яғни қыраттар мен ойпаттар, таулар мен жазықтар жиынтығы. Ол эндогендік және экзогендік процестердің әрекеттерімен түзіліп, өзгеріп отырады. Эндогендік процесс – жердің мантия қабатының ішкі күштері салдарынан туатын процестер. Эндогендік процестерге тау жарылу, жер сілкіну, вулкан атқылау сияқты тектоникалық құбылыстар жатады. Экзогендік процесс – жер бетінде жер қыртысының беткі қабаттарында өтіп жататын алуан түрлі процестер. Экзогендік процестер күн энергиясынан қуат алады: бұған тау жыныстарының үгілуі, жел, су, мұздық, су толқыны, адам әрекеті жатады. Эндогенді күштердің әсерінен жердің бір шеті көтеріледі, екінші жері төмен түседі, ал экзогенді күштер тауларды мүжиді, ойыс жерлерді тегістейді. Бұл екі күш өзара қарама-қарсы әрекет жасайды және әр жерде әртүрлі уақытта болады. Рельефтің қай бағытта дамуы (төменнен жоғары немесе керісінше) оның түріне, ерекшелігіне сол жердің қасиетіне байланысты. Рельеф түзуші факторларға эндогенді және экзогенді факторлардан басқа тау жыныстарының заттық құрамы, геологиялық құрлымы, климаттық жағдайда өз әсерін тигізеді. Тау жыныстарының заттық құрамына беріктілік, өткізгіштік, бұзылушылық, тотығу қасаиеттеріне қарай бөлінеді.Мысалы: тау жыныстары желге төзімді болғанымен, тұрақты су ағындарына төзімді емес. Бұзылу интенсивтілігі жыныстың физикалық-химиялық қасиетіне және физико-географиялық жағдайына байланысты жүреді. Мысалы: өткізгіштік дәрежесі (бос, кеуекті, жарықты болуы).Геологиялық құрлымының типтері денудациялық (сыртқы күштер әсерінен),горизонтальды (платформаның жоғарғы шөгінділеріне байланысты), моноклинальды жатыс (төзімді және төзімсіз қабаттардың кезектесуі) деп ажыратылады.



Өзін бақылауға арналған сұрақтар:Рельеф формаларының қандай түрлерін білесің?

Рельефтің алып жатқан мөлшеріне байланысты бөлінуі?



Ұсынылған әдебиеттер:1,2,3,8,9
3 дәріс

Тақырып: Планетарлық рельеф

жүктеу 5,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау