-кесте – Технологиялық сипаттамалары бойынша қоқыс өңдейтін зауыттардың нұсқаларын салыстырмалы талдау

1.7-кесте – Технологиялық сипаттамалары бойынша қоқыс өңдейтін зауыттардың нұсқаларын салыстырмалы талдау

1.8-кесте – Экологиялық-пайдаланушылық көрсеткіштері бойынша қоқыс өңдейтін зауыттардың нұсқаларын салыстырмалы талдау

ҚТҚ өңдеу жөніндегі зауыттардың салыстырмалы нұсқаларын (1.6, 1.7, 1.8-кестелер) талдау нәтижесі Әлемдік стандарттың экологиялық, экономикалық, технологиялық және басқа да көрсеткіштері бойынша барынша келешегі бар зауыттарға NSL HYNDROМEX (АҚШ) және СПҚТҚ және ҚТЖСӨҚКЖ (Қазақстан) зауыттары жатады.

Бүгінгі күннің негізгі міндетін – мақсаты экологиялық қауіпсіздік те кіретін әлеуметтік мәселелерді шешуге қажет экономикалық жағдай құру болып табылатын түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге асыруға бірінші реттік мағына бере отырып, біз табиғатты қорғау мен табиғатты ұтымды пайдалану мәселесіне осы міндеттің құрамдас және ажырамайтын бөлігі ретінде қарауымыз керек. Аталған мақсатқа қол жеткізудің аса маңызды құралы ретінде дамытудың нарықтық реттегішіне өту қабылданады.

Әлемдік тәжірибе экологиялық мәселелердің шиеленісуіне және нарықтық экономикасы дамыған барлық елдердегі сыртқы орта сапасының біршама нашарлауына қарай қоршаған ортаны қорғауды басқарудың орталықтандырылған әкімшілік жүйелері (командалық-бақылау жүйелері) құрыла және күшейе бастағанын көрсетіп отыр.

Бастапқыда осы жүйелер табиғатқа зиянды әсерлердің заңнамалық шектелуіне, оның күшеюіне, осындай әсер етулерді мемлекеттік нормалау мен бақылауға және табиғатты қорғау заңнамасын бұзушыларға әртүрлі түрдегі санкцияларды қолдануға негізделген болатын.

Табиғатты қорғау қызметін өтеусіз мемлекеттік субсидиялаудың ауқымы кеңіді. Экономикалық ынталар екінші реттік рольді ойнады.

Алайда қоршаған ортаны қорғау шығынының өсуіне қарай олардың шаруашылықтың басқа салаларымен салыстырғанда шағын, төмен тиімділігі, табиғатты қорғау қызметінің ғылыми-техникалық прогрестің (ҒТП) жетістіктерін қабылдаушылық, табиғатты қорғаудың «қуатты» әдістерінің жеткіліксіздігі мен олардың экономикалық ынталандырудың қуатты жүйесін бекіту қажеттілігі анықтала бастады. Табиғатты қорғауды басқарудың қазіргі әкімшілік жүйесінің кешенді әкімшілік-қоғамдық экономикалық жүйеге түрлендіру мәселесі туындады. Мұндай жүйелердің ерекше шегі – қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік және қоғамдық бақылау және нормалауды сақтау және бекіту кезінде табиғатты ұтымды пайдаланудағы кәсіпкерлік бастаманы көтермелеу экономикалық (нарықтық) көрсеткіштерін кеңінен пайдалану. Әлбетте, бізде де басқа балама жоқ.

Біздің республикада табиғатты пайдалануды реттеу тетігі жақын уақыттардың өзінде қоршаған ортаға ластаулардың шекті-рұқсат беру шығарындыларын анықтайтын директивалық белгіленген нормативтер мен мемлекеттік стандарттарға және т.б., құндық не экономикалық сипаттағы емес нормативтерге негізделген болатын. Осылайша, кәсіпорындар белгіленген «шектерді» сақтаған кезде қоршаған ортаға келтіретін нұқсанды өтеу бойынша қандай да болмасын шығын көтерген жоқ. Осы шығындар тұтастай аумақтың иығына түсті немесе жабылмай қалды.

Санитарлық айыппұлдарды бұзғаны үшін берілетін айыппұлдар немесе ауық-ауық қабылданатын әкімшілік санкциялар кәсіпорынның ағымдағы қызметін реттеу элементі емес, қызылтаяң ауытқулар бойынша қабылданғандықтан жағдайды мағыналы өзгерте алған жоқ. Мұндай табиғатты қорғау саясат кәсіпорынның нақты экономикалық мүдделеріне аз байланысты. Табиғатты қорғау қызметін басқарудың әдеттегі әкімшілік шараларының экономикалықсыз аз тиімділігі анық болды.

Нарық тетігінің қатаң әкімшілік шараларға қарағанда, табиғатты ұтымды пайдалану үшін барынша қолайлы жағдайды қамтамасыз ететіндігі белгілі болды. Баға түзетін нарық механизмі жасанды арзан табиғат ресурстарымен немесе олардың әкімшілік-командалық жүйемен себілетін тегіндігімен үйлеспейді. Нарық заңы түпкілікті өнім бағасына қатысты табиғат шикізаты мен материалдарға бағаның неғұрлым жоғары деңгейін белгілейді. Нарық тетігі олардың тапшылығының өсуіне қарай табиғат ресурстарын үнемдеуге кіріс салымдарының шекарасын кеңейтеді.

Табиғат қорғау саясатының тиімділігін қамтамасыз ету үшін табиғатты қорғау және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану мақсатында табиғатты пайдаланудың экономикалық мүддесіне, табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың экономикалық тетігін құруға (бұдан әрі мәтін бойынша: табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігі) бағдарлануы қажет. Осы механизмді құру мен іске тартудың құқықтық негізі «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасы Занының күшіне енуіне қарай пайда болды.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігі өзімен нені білдіреді? Өзінің міндеті ретінде табиғатты қорғау іс-шараларын жоспарлау мен қаржыландыруды қоятын осы тетіктің өзегі:

- табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін ақыдан;

- табиғат ресурстарын қорғау және өндіру үшін ақыдан;

- қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін ақыдан тұратын табиғатты қалпына келтіру шығындарын өтеудің ерекше нысаны – табиғатты пайдалану үшін ақы енгізу болып табылады.

Есебінен табиғатты пайдаланудың төлемдері мемлекеттік, сала аралық және өңірлік сипаттағы табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыруға болатын нысаналы экономикалық қорларды құрудың негізгі көзі болып табылады.

Алайда табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігі экологиялық төлемдер жүйесінен тұрады деп санаған мүлде қате. Осы төлемдер жүйесі өте маңызды болып келгенімен, табиғатты пайдалану жалпы кешенді экономикалық тетігінің жекелеген құрастырушысы болып қана келеді.

Біз – экологтар, табиғатты пайдалану экономикалық тетігінің толық көлемде құрылған және іске тартылған толық процесін қалай көреміз? Бұл жұмыс екі құрамдас бөліктен тұрады және екі кезеңмен жүзеге асырылуы тиіс.

Ол үшін бірінші кезеңде жалпы республика бойынша, аясында өндіретін күшті дамыту және орналастыру жүзеге асырылуы тиіс, аумақ және экожүйелер бойынша экологиялық шектеулер жүйесін орната отырып, табиғатты пайдалану үшін барлық жоғарыда аталған төлемдерді енгізу жоспарланады. Одан өзге, табиғат қорғау заңнамасын бұзғаны үшін табиғатты пайдаланушылардың экономикалық жауапкершілігін қамтамасыз ету жөнінде құқықтық және нормативтік-әдістемелік базаны құру. Осы кезеңде табиғатты қорғау қорының әртүрлі деңгейдегі жүйесін құру қажет табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігі өзімен «репрессивтік шаралардан» ғана тұра алмайды және тұруы тиіс емес. Сондықтан да табиғатты пайдаланудың жалпы экономикалық тетігін енгізудің екінші кезеңінде бірінші кезеңмен параллельді түрде салық, кредиттік және амортизациялық саясатқа өзгерістер енгізе отырып, табиғатты қорғау қызметін экономикалық ынталандырудың қуатты жүйесі әзірленуі және енгізілуі тиіс. Осы экономикалық ынталандыру жүйесінің аясында қоршаған ортаға ластайтын заттар шығару құқығын сатып алу-сату нарығын құру, экологиялық зиянды мен экологиялық қауіпті технологияны қолдана отырып шығарылатын өнімге арнайы салықты параллельді енгізе отырып салық салудан бас тарту жөніндегі бірнеше жеңілдіктерді енгізу көзделуде.

Табиғат қорғау объектілері мен құрылыстарын жеделдетілген амортизацияны, сондай-ақ экологиялық бағдарламалар тапсырмасын тиімді жүзеге асыратын кәсіпорындарды жеңілдікті несиелеу мен субсидиялауды енгізуді жоспарлау қажет. Мұның бәрі жоспарлы есептер жүйесіне экономикалық көрсеткіштерді енгізуді және өндіріс пен аумақтың шаруашылық қызметін экономикалық ынталандыру көздейді. Бастапқы кезеңде құрылатын экологиялық қорлар экологиялық банкілерге түрленеді.

Сонымен қатар екінші кезеңнің міндеттерімен қатар жүргізіліп отырған табиғатты пайдаланушы салалардың өніміне баға түзілісін жетілдірусіз іске асырылуы мүмкін емес. Бағаның көтерме нарығына ауысумен қатар өзгерістерді есепке ала отырып, табиғатты пайдалануды үнемдеуді, ресурсты жинауды ынталандыруды, экологиялық таза өнімді шығару мен қоршаған табиғи ортаны ластануын төмендетуді реттеу қажет. Бүгінгі күні табиғатты пайдаланудың жаңа нарықтық экономикасын құрудың негізі болып табылатын осы табиғатты пайдаланудың тұтас экономикалық тетігін құру бойынша шаралар кешеніне бірінші кезеңдегі міндеттердің бірі енгізілді – бұл тарауды қосымша пысықтаулар қажет болғанымен экологиялық шектеулер жүйесін ішінара енгізе отырып, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем енгізілді.

Өкінішке орай, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем енгізілген соң, табиғатты пайдалану экономикалық тетігін одан әрі құру өзінің іске асуына жеткен жоқ. Қазақстан Республикасының негізгі Заңының баптары жұмыс істемейді, табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы және табиғат ресурстарын қорғау және өндіру ақысы жоғарыда аталған экологиялық төлемдерді енгізумен нормативтік-әдістемелік базаның дерлік жоқтығына байланысты іске тартылмаған.

Бұл ретте бізбен табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін жекелеген экономикалық негізсіз түрлері есепке қабылданбайды.

Өкінішке орай, табиғатты пайдаланудың экономикалық тетігін құрудың екінші кезеңінің міндеттерін орындау туралы көп айтуға тұрарлық ештене жоқ. Олар толық орындалмаған.

Өнідірістің жалпы түсу қарқыны, шаруашылық байланыстардың бұзылуы және нарықтық экономикаға ауыспалы кезеңнің мерзім уақыты бойынша осы артудың нәтижесі ретінде өзінің жағымсыз әсерін және нормативтік-әдістемелік, ал екінші кезең мен табиғат пайдаланудың экономикалық тетігінің толық көлемде іске тартылуы үшін құқықтық базаның – табиғатты пайдалану нарықтық экономикасының негізінің құрылмағанын көрсетті.

Табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану жөніндегі нақты шаруашылық тетіктің экономикалық тұтқаларының, олардың толық қалпына келуінің негізделген экономикалық талаптарының болмауы, сондай-ақ экономикалық ынтаның негізделген кешені кәсіпорындар мен ведомстволардың табиғат байлығына, қоршаған ортаның жай-күйіне ұқыпты қарауға қызықтырмайды.

Бұдан туындайтыны, біз табиғат қорғау органдарының жүргізілетін ұйымдық-құрылымдық қайта құрулары мен өте маңызды, бірақ табиғатты пайдаланудың тұтас экономикалық тетігін құрусыз жекелеген экономикалық тетігі құрмастан жекелеген экономикалық мәселелері шешімдерінің біздің республикада табиғатты қорғау қызметін басқаруды одан әрі жетілдіруге, экологиялық қауіпсіздікті басқарудың бірыңғай, қатардағы жүйесін құруға ықпал етпейтіндігі түсінігіне келдік.

3. 
   _{Қалдықтарды кәдеге жаратудың технологиялық желісі жабдығы параметрлерін таңдау және есебі}