Ііі қорытынды IV пайдаланылған әдебиеттер Кіріспе

Ш мен ч алмасуы; шұқырау – чұрқырау, шана – чана, шеге – чеге, шикі – чикі, шүберек – чүберек. Бұл өзгешелік Қазақстанның шығыс аудандарында да кездеседі.

Бұйрық райлы етістіктің көпше 1 – жағының – лы, - лі қосымшалары арқылы жасалған тұлғалары кездеседі: баралы – барайық; келелі – келейік.

Қалау райдың бар, жоқ сөздері арқылы жасалған түрлері кездеседі: барғым бар – барғым келеді, барғым жоқ – барғым келмейді.

Көмектес септігінің - мынан, - бынан, - пынан қосымшалары арқылы жасалған түрлері кездеседі: атпынан келу – атпен келу, пойызбынан бару – пойызбен бару.

Септік жалғауларының қызметінде ауысушылық байқалады: мұғалімге оқыдым – мұғалімнен оқыдым. Арысқа тұрамын – Арыста тұрамын.

Лексикалық ерекшеліктері. С. Аманжолов оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі. Берілген материалдар оңтүстік диалектісі мен әдеби тіл лексикасы арасындағы айырманы айқын көрсетеді. Оңтүстік диалектісінің лексикалық ерекшелігі халық өмірінің барлық жағын да қамтыған. Егіншілік пен бау – бақшаға байланысты сөздер өте көп және олардың кейбірі баспасөз арқылы әдеби тілге еніп, бүкіл халық пайдаланатын сөздерге айналып отыр. Оңтүстік диалектісінде өте ерте замандардан сақталып қалған, басқа жерде кездеспейтін сөздер де аз емес. Қазақ тілі лексикасының тарихын тексеруде бұлардың зор мәні бар.

Оңтүстік диалектісінде лексикалық ерекшеліктердің бәрін бірдей беру мүмкін болмағандықтан, төменде кейбір мысалдар ғана келтіріліп отыр: айуан, дәліз, далаң – ауыз үй, алдыңғы үй, аташ – пойыз, ауқат – тамақ, жұмыс, ашық – машық, топша, тұрым – топса, әтешкер, әтешкі- қысқаш, әтубер – абырой, бақуат – қуатты, бәдірен – қияр, бігіз – біз, білік // пілік – білте, бітпе – жазба, дава – таба, табадан, дақыл – нәрсе, зат, дарбаза – қақпа, дарын – жаршы, қабырға, дүр – шебер, маман, діт – ой, арма, еге – ие, егер – ер, етмал – ықтимал, жаған // жағлан – қайыс сандық, жам, кірлен, лөген – леген, шылапшын, жемелек – шашбау, жоғырмақта - жуықта, жозы – аласа үстел, жуалдыз – тебен ине, зәмбіл // зембіл – нәселке, зөңгі // зеңгі – басқыш, саты, зерен – тотаған, зілмендей – зілдей, кәттә - зор, үлкен, кепсер – сүзгі темір, кеуірт – күкірт, кеуіш – кебіс, қам – шикі, леген – табақ, мекпі, топы – тақия, төбетей, мұқым – тіпті, мүлде, мұттайым – қу, өтірікші, мыттық – арамза, нам – ат, есім, нам – дымқыл, ылғал, нанбай – үлкен, зор, өтпен – тұрақ, мекен, пая – сабақ, парбоз // паруаз – үй төбесіне салатын ағаш, пахнатты – күйлі, пешене – маңдай, бақыт, пісентті – жинақты, ұқыпты, сыйлықтау – сыйлау, таға – нағашы, тиқоры – негізінде, асылында, уақытылы – уақытында, үстін – діңгек , тіреу, шайдоз – қара құман, шақа – жүйе, рет, шыптахана – билет сататын орын т. б.

Оңтүстік диалектісінде әдеби тілмен салыстырғанда қалыптасуынада, мағынасында, қолдануда ерекшелік бар идеомалық, фразалық сөз тіркестері едәуір мөлшерде кездеседі. Мысалы, алағаудан болу – алаң болу, амалкесін іздеу – амал іздеу, аяқ қылып тастау – аяқсыз қалдыру, әдден тысқары – шамадан тыс, бәз уақытта – кей уақытта, белі ауыру – жаны ашу, біршек болу – бөліну.

Олар: 1. Жетісу сөйленісі — Алматы (Талдықорғанмен қоса) облысының жерін қамтиды; 2. Шу сөйленісі - Жамбыл облысының жерін қамтиды; 3. Шымкент сөйленісі — Шымкент облысының жерін қамтиды; 4. Қызылорда сөйленісі — Қызылорда облысының күншығы-сынан бастап Түркістанға дейін Сыр бойын қамтиды; 5. Ташкент сөйленісі — Өзбекстан республикасының Ташкент, Бұхара облыстарын қамтиды; 6. Тәжік сөйленісі — оған Төжікстан республикасындағы қазақтар мекендеген аудандар жатады.

1. Оңтүстік сөйленістер тобына ортақ фонетикалық ерекшеліктер.

ң/н: өлен — өлең, көленке — көлеңке, қалын — қалың, біздін — біздің, елдін — елдің;

2. Оңтүстік сөйленістердін бәріне емес, 2, 3 сөйленісіне ортақ фонетикалық ерекшеліктер.

о/а: әбіржу — абыржу, жәутеңдеу — жаутаңдау, кәңкию — қаңқию. әсілі - асылы (Шымкент), әре — ара, тәрәп — тарап, кәтті — қатты, әтірап — атырап, пәре — пара, пәте — бата (Ташкент), жән — жан, зіндән — зындан, чәлә — шала, інәбат — инабат, дәнә - дана (Шу);

е/ә: кәм — кем, кәсел — кесел, мәйлі — мейлі, мәкән — мекен. мектәп — мектеп, мемләкәт — мемлекет (Ташкент), дігәр — дігер, кәрәмәт - керемет, әгәр — егер, әшкәрә — ешкере (Шу);

о/ұ дұмалану — домалану, ұяну — ояну (Шу), құлдану — қолдану, сұрақы — сорақы, құртынды — қортынды (Қызылорда);

Жетісу сөйленісінде: д/т: тайын — дайын, тұшпан — дұшпан, тәл — дәл, әтейі — әдейі, тоңкию — дөңкию.

Шымкент сөйленісінле: у/қ: асық - асу, сылақ, - сылау, бояқ -бояу, түзік — түзеу, ұрық — ұру.

Қызылорда сөйленісінде: з/с: барамыс - барамыз, табамыс - табамыз, біс — біз, өзіңіс - өзіңіз;

Ташкент сөйленісінде: қ дыбысы сөз басында түсіп қалады: әжі — қажы, әсірет — қасірет, әжет — қажет;

Тәжік сөйленісінде: һ дыбысының сөз басында сақталуы: һәуіз — әуіз, һасар - асар, һәр — әр (Тәжік.).

1. Оңтүстік сөйленістерге ортақ грамматикалық ерекшеліктер.

Тәуелдік жалғауының 3-жағына -ыс/-іс қосымшасы қабаттаса жалғанады: көбісі, бәрісі;

Шығыс септігі жалғауының орнына барыс септігі жалғауы қосылады: Ол мұғалімге оқыды;

Мезгілді білдіретін жатыс септіктегі кейбір сөздер барыс септігінде айтылады: күніге, жылыға;

Ертең, таңертең, кешке мезгіл үстеулері -гісін/-кісін қосымшалары арқылы айтылады: ертеңгісін, таңертеңгісін, кешкісін;

Ауданға қарайтын, қалаға қарайтын тіркестеріндегі қарайтын сөзі қарасты болып айтылады. ауданға қарасты, қалаға қарасты.

2. Оңтүстік сөйленістердің бәріне емес, 2, 3, 4 сөйленісіне ортақ грамматикалық ерекшеліктер.

-галы/-гелі көсемше тұлғалы сөзбен бері шылауы тіркесіп келеді: келгелі бері (келгеннен бері), оқығалы бері (оқығаннан бері) (Ташкент, Қызылорда, Шымкент, Шу);

-тұғын қосымшалы етістіктер жұмсалады: келетұғын — келетін, баратұғын — баратын (Шымкент, Қызылорда, Шу);

Көмектес септік -ман/-бан/-пан, -мыңан/-бынан/-пынан қосымшалары арқылы жасалады: атпан, түйеман, қайыспынан, арбамынан (Шымкент, Шу);

Кейбір сөздер ырықсыз етіс тұлғасында айтылады: құрылынып — құрылып, тамылған - тамған, туылған — туған (Ташкент, Шымкент, Шу);

Ашық райдың ауыспалы келер шағының үшінші жағындағы -ды қосымшасы ықшамдалып, -т түрінде айтылады: барат — барады, жүрет — жүреді, келет — келеді;

Есім және етістік тұлғаларына -дүр қосымшасы жалғанады: боладүр — болады, түйедүр — түйе.

Шымкент сөйленісінде: мен, сен есімдікгері барыс септігінде маға, саға болып айтылады;

Етістіктің екінші жақ жіктік жалғауы -сын/-сін қалпында айтылады: барасын — барасың. келесін — келесің;

Қызылорда сөйленісінде: бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрі -сай/-сей қосымшасы арқылы жасалады: барсай — бар, барсаншы, жүрсей - жүр, жүрсеңші;

Қалау райдың келер шағы -қай/-ғай қосымшасы арқылы жасалады: барғай — барсаңшы, айтқай — айтсаңшы;

Есімшенің -қан/-ған, -тын/-тін жұрнақтары орнына -ар/-ер жұрнақтары жұмсалады: уәйімдей бастар еді.

Ташкент сөйленісінде: иран, тәжік тілдерінен ауысқан -бын, -бін, -баз, -паз қосымшалы етістіктер, -ана, -ене, -анда, -енде, -дап, -мен, -ман, -зар жұрнақты сөздер жиі кездеседі: тамашабін - жағымпаз, палбын — бал ашушы, қартабаз — қарташы, ішкілікбаз — ішкіш, кәуәппаз — шашлық жасаушы, маяна — еңбек ақы, айыбана — айып ақы, пезенде – шебер аспазшы, білімдан - білімді, алмазар - алма бақ;

Иран-тәжік тілдерінің сер-, пеш-, бәд-, ным-, префикстері арқылы жасалған сөздер жиі кездеседі-. серсакал — сақалды, пешқадам — алдыңғы қатарлы, бәдәжһіл — ашуланшақ, нымжан — өлсіз, німрең — реңсіз;

Өзгелік етістің -газ, -гез, -қаз, -кез жүрнақтарымен жасалған сөздер кездеседі: тұрғазу — тұрғызу, көргезу — көргізу, өткезу — өткізу.

Тәжік сөйленісінде: -ың, -ің етістіктің бұйрық мәнімен бірге тілек, қалау, сыпайылық реңдерін білдіреді: келің — кел, тұрың — тұр, берің — бер. Бұл ерекшелік батыс сөйленістеріне кіретін Маңғыстау, Қарақалпақ, Түрікменстан қазақтары тілінде де жиі кездеседі.
Лексикалық ерекшеліктер

1. Оңтүстік сөйленістерге ортақ лексикалық ерекшеліктер.

2. Онтүстік сөйленістердің бәріне емес, 2, 3, 4 сөйленіске ортақ лексикалық ерекшеліктер.

Жетісу, Шу сөйленістеріне ортақ сөздерге мысал: кепсер — бауырсақ сүзгіш, мият — тірек, көмек, наубай — нан пісіретін орын, себет — талдан тоқыған ыдыс, чанда-чанда — анда-санда, шынтақ — трубаның иіні, ошақ пеш — дөңгелек темір пеш.

Ташкент, Шу, Шымкент сөйленістеріне ортақ сөздерге мысал: асадал — тамға қоятын сырлы, оюлы шкаф, байтаба — жүннен тоқылған шұлық, қойқосақ - кемпірқосак, мере — сөре, сапал - үлкен кесе, таңамал - таң сәрі, шайдоз — мыс құман, тураған — етті ұсақтап турап, сорпалап жасалған тамақ, асық — артық, ашық-машық - топса.

Ташкент, Шымкент, Қызылорда сөйленістеріне ортақ сөздерге мысал: кекпір — нан сүзгіш, тәбімше — ойымша, шәйлә — қамыс қора, шолпы — тесік ожау, шопақ — қауын-қарбыз дәні, жап — егіндіктегі кішкене арық, жарма — үлкен арық.

3. Оңтүстіктегі жеке сөйленістерге тән лексикалық ерекшеліктерге мысал.

Ташкент сөйленістерінде: аюан — үйдің алдыңғы бөлігі, әндемі -үй сылайтын темір қалақша, бақуат — қуатты, дәш - дала, жам -шылапшын, зұлпын — есіктің ілгешегі, кәм — аз, кем, қам — шикі, мәйек — жұмыртқа, өтен — туып-ескен жер, әпше — әпке, кәлет — қате, манзұр - лайық, пәкизе — таза, әчі — ащы, жегене -жалқы; тұрақты сөз тіркестері: алағаудан болу — көңіл бөліну, әуірі басылу — желігі басылу, кумәнға шыгу — ақтау, құтқару, пеш қыліу — қыр көрсету, табым жоқ — көңілім жоқ, башаны шағу -зорлық істеу.

Қызылорда сөйленістерінде: атшөлке — киіз қамыт, айырқом -

Шымкент сөйленісінде: ақаба — қақтың суы, аң — шұңқыр, жыра, аскеді — асқабақ, әсел — бал, дәбі — дәлелі, себебі, кәшек — мал жеген шөптің қалдығы, мәшке — бөдене аулайтын ит, молақан -қарақшы, нам — ылғал, дым, сыпа — үйдің төбесі, шақтау — бұтақтау, шекі — ерсі, шебік — кебеже, мизаж — ыңгай, басқыш — самауырдың түтін сөндіргіші; тұрақты сөз тіркестері: біршек болу - бірлесу, қосылу, бірігу, дәрпі кету — атағы шығу, сүйек қас болу –тұқымымен қас болу, тәннен шығу — разы болу, ыза шығу — су шығару, ынтығын қағу - ынтық болу.

Шу сөйленісінде: астана — табалдырық, булық — самауырдың түтін өшіргіші, елет — туыс, жоңғуыр — сүргі, жұрттық — жұрт жәрдемі, забын — ауыртпалық, зәк - дым, сыз, кенайы — жеңге, күрсі — мосы, мәрт — жомарт, мелдесу — бәстесу, насыр көже -кеспе көже, өлпең — ыстық, қапырық, тәс орамал — қол орамал, шажа — таудың биік басы, чілік — ойын аты, шабара — тор, чық —тұздық; тұрақты сөз тіркестері: ежіре қылу — келісу, мелдек ату — тойып тұру, чекенелеп құю — аздап құю, қамыры ашу — жаны ашу, ұқық қылу — жер аудару, нәзім қылу — мақтау.

Жетісу сөйленісінде: абетай - таза, әйбір - бұйым, нәрсе, бұлың -бөлме, жақамау — жақтырмай, дас — деген, шылапшын, дерен — үлкен, жуан, жамбақы — ұры, жозы — аласа дөңгелек үстел, зай — дымқыл, дым, көдек — есектің кұлыны, кунәйім – күнәлі, лақажда — жуырда, манақа — мән, себеп, мүкі — жөні, реті, науан — биік, үлкен, сердебе — сірне, кембе — жүгері, ыраң — таңертең; тұрақты сөз тіркестері: желге ауу — суық тию, қыдыра асу — тік, тура асу, суретке тарту — суретке түсіру, баран қылу — жария ету.

Тәжік сөйленісікде: мәстаба — ет, күріш, майдан жасалған тамақ, палаукеді — палау асқабағы, сукеді — ыдыс жасайтын қабақ,
ғыжым — пүліш, мөкі — өкшесіз аяқ киім, нім кесе — үлкен кесе,
ләлә - жайпақ табақ, пар - құс жүні, амбыр - тістеуік, мағыз -
керпенің жиегі, обы — суармалы егін, сәрвәнт. — судың көмейі, тоғыра кепе — қамыс кепе, зият — артық, жұма — сиыр, чақ — арық түрі; тұрақты сөз тіркестері: арқада қалу — артта қалу.