§ 107. Максвелдіц таралу зацьш тәжірибеде тексеру

уақытын 
At
арқылы белгілеп, былай жазуға болады 
екеи:
A s ^ u R A t .
(107.1)
і
Ішкі цилипдрдің радиусы сыртқы цилиндрдің 
R
ра- 
диусымен салыстырғанда өте аз болғандықтан, ушып 
өту уақыты Д^-ні
деп алуга болады. Осы өрнекті (107.1) -гс қойып, алын- 
ган тецдеуді 
v
жылдамдыққа қатысты шешіп, мынаны 
аламыз: 
х
/ у —
‘ ’ 
As
Іздердің 
As
ығысуын және прибордың айналыс жыл- 
дамдығын өлшеп, атомдардың 
v
жылдамдығын анық- 
тауға болады Расында, жылдамдықтар бойынша тара- 
лудан атоМдардың қоз- 
ғалысы күрделене тү- 
седі, олардың жылдам- 
дықтары да түрліше 
болып, 
ығысқан жо- 
лақ бүзылады1 
Іздің 
профилін зерттей оты- 
рып (242-сурет), күміс 
атомдарының жылдам- 
дықтар бойынша таралуын шамамен есептеуге болады.
Штерн тәжірибесінің нәтижелері Максвелдің таралу 
заңынан шығатын атомдардың орташа жылдамдығы- 
ның дүрыстығын дәлелдеді. Таралудың сипаты жайлы 
бүл тәжірибе тек жуықталған мәліметтерді ғана бере 
алады
Таралу заңы дәлірек Ламмерттің тәлсірибесінде тек- 
серілді (1929 жыл) Ол молекулалар шоғын бір-бірімен 
Ф бұрышын жасайтын радиал орналасқан саңылаулары 
бар айналмалы қозғалыстағы екі диск арқылы жіберді 
(243-сурет). Бірінші дискідегі саңылаудан өткен моле- 
кулалардың ішінен екіниіі диск арқылы, сол мезетте мо- 
лёкулалар шоғының жолына екінші дискінің саңылауы
1 Прибор қозіалмаіі тұрған кездегі іздің ені тек прибордың гео- 
метриясы аркылы, оның ішінде молекулалар шогы өтетін саңылаудың 
ені арқылы анықталады.
243-сурет.
ЗбГ)

дәл келген, молекулалар гана өтеді. Анағұрлым жыл- 
дам қозғалатын молекулалар екінші дискіге ерте жетсе, 
ал баяуырақ қозғалатындары— ксш жетсді де, екеулері 
де екіпші днскінің саңылауынан өтпейді. Сөйтіп, бұл те- 
тік шоқтың ішінен белғілі бір мәндегі жылдамдықтары 
бар молекулаларды бөліп алуға мүмкіндік береді (са- 
ңылаулар ені белгілі бір шамада болғандықтан, аспап 
жылдамдықтары 
Av
интервалында жататын молекула­
ларды бөліп алады) Прибор бөліп алатын молекулалар- 
дың орташа жылдамдығы мына шарттан табылды: мо- 
лекулалардың дискілерінің арасындағы 
I
қашықтықты 
ұшып өтуге жұмсайтын 
t {
уақыты (
t\ = ljv
) дискілердің 
ср бұрышқа бурылуға кететін /2 уақытымен дәл келуі тиіс 
(б
2
= фЛо) Осы екі уақытты теңестіріп, мынаны аламыз:
¥
Прпбордың айналыс жылдамдығы со-ны (пемесе дис- 
кілердің арасындағы ф бурышып) өзгерте отырып, моле­
кулалар шогынан жылдамдықтары әр түрлі мәндегі мо­
лекулаларды бөліп алуға болады. Содан кейін осы мо­
лекулаларды белгілі бір уақыттың ішінде бақылай 
отырып, олардыц шоқтағы салыстырмалы санын анық- 
тауға болады.
Ламмерттің тәжірибесініц және осы мақсатта қойыл- 
ған басқа да тәжірибелердің нәтижелері Максвелдің 
теория жүзінде тағайындаған таралу зацымен толық 
үйлеседі.
Ескерте кететін жәііт ыдыстағы тесік арқылы өткен 
шоқтағы молекулалардың жылдамдықтар бойынша та- 
ралуы жабық ыдыстағы молекулалардың таралуынан 
аздап өзгеше болады. Өйткені анағұрлым жылдамырақ 
қозғалатын молекулалар баяуырақ- қозғалатын молеку- 
лаларға қарағанда тесік арқылы көбірек өтеді, сондық- 
тан шоқ анағурлым жылдамырақ қозғалатын молекула- 
ларымен байи түседі. Тесік арқылы бірлік уақытта 
өтетін молекулалар саны о-ге пропорцпонал болғандык- 
тан, шоқтағы молекулалардың таралуы (106.6) фуик- 
циясымеи емес,
/,(г») =
Л , е Т ш -ол
фуикциясымси сипатталатын болады, мундагы 
А
\— нор- 
малау көбейткіші. Бул кездегі ең ықтимал жылдамдық

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: