І тарау. Құқық туралы түсінік 1 Құқық ұғымы, белгілері

Конституциялық нормаларды топтастыру

жүктеу 0,95 Mb.

бет	3/4
Дата	21.11.2017
өлшемі	0,95 Mb.
	#1251

1 2 3 4

Конституциялық нормаларды топтастыру.

Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастырудың ең маңызды мәселесі — ол қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуіш ретінде нормалардың елеулі қасиеттерін көрсетіп соның негізінде теория -мен тәжірибенің мәселелерін шешуге жәрдемдесетін конституциялық-құқықтық норманың өзіндік ерекшіліктерін айқындау болып табылады. Ғылыми топтастыру нормаларды оқып білуді, жеңілдетеді, соның арқасында құқықтық ережелерді дұрыс түсінуге Конституцияны жалпы құқықтық реттеу механизімін мейлінше жетілдіруге мүмкіндік туады. Әрбір

топтастыру белгілі бір мөлшерде шартты түрде және зерттеу мақсаттарына байлаңысты болады. Нормаларды әртүрлі негіздер бойьтнша жіктсуге -болады. Бұл мәселенің зор маңызы бар жәнс топтастырудың мақсатына жету үшін жіктеу белгілерін дұрыс таңдау керек. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтарға бөлуде зерттелетін объекті топтастырудың жалпы талаптарына сай болуы қажет. Ең

алдымен, объектінің болатын жіктелу бағыты анықталады, содан кейін сол объектінің жіктелу негіздерін және нақты шекараларын анықтайтын қасиеттері қарастырылады. Топтастырудың нсгіздсрі ретінде тек ішкі заңдылықтарды, мәнді жалпылылықты қамтып көрсететін қасиеттер ғана бола алады. Мұнда-жуйелердің айырмашылығы, ұқсастығы және өзара байланыстары ескерілуі керек. Барлық құқықтық нормаларда топтастырудың бірыңғай негіздері жоқ. Сол себепті, конституциялық-құқықтық нормалардың мәндік қасиеттерін анықтайтын белгілерді бекітудің әдістемелік талаптарын қалыптастыру туралы ғана сөз козғалады. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру негіздеріне мыналарды жатқызуға болады конституциялық реттеудің объектісі; конституциялық-құқықтық норманың бағыттылығы; ұйғарымның анықтық дәрежесі ұйғарымның міндеттілік сипаты; реттейтін, қоғамдық қарым- қатынастардың көлемі; конституциялық-құқықтық нормалардың иерархиясы; норма ықпал ететін субъектілер; норманың уақыт бойынша қолдану күші; конституциялық реттеу механизімдегі атқаратын ерекше. Осы негіздердің жиынтығы әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың. арасындағы аса маңызды байланыстарын қоғамдық -қарым-қатынастарға ықпал ету ерекшеліктерін, материалдық және іс жүргізуші нормалардың ара-қатынасын т.с.с. анықтауға мүмкіндік береді.

Конституциялық реттеудің объектілерін тандау әртүрлі факторлармен себептеледі. Конституциялық реттеу объектілерінің ерекшелігі және оларға тиісті қоғамдық қарым-қатынастар, белгілі мөлшерде, Конституцияның құрылысын, мазмұның және басқа да маңызды сипаттамаларын анықтайды. Өз кезегінде құрылыс конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесіне және оның ішкі құрылымына ықпал етеді./14.53/

Конституциялық реттеудің маңызды объектілеріне мыналар жатады: конституциялык құрылыс негіздері; жекс тұлғаның құқықтық жағдайы; мемлекеттік құрылыс мемілекеттік билік және мемлскеттік органдары жергілікті өзін-өзі басқару Ерекше объект ретінде Конституцияның өзі (Конституцияға өзгертулер енгізу және қайта қарау, қорытыңды және өтпелі ережелер) қарастырылады.

Аталған объектілерге- байланысты конституциялық -құқықтық нормалардың жалпы топтастыруын жасауға болады. Бұл топтастырудың бірінші тобын конституциялық құрылыс негізіндерін аша-отырып, егемендікті, халықтық билікті бекітетің, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялайтын мемлекеттің қоғамдағы орнын, оның басты міндеттері мен мақсаттарын, мемлекеттік билікті ұиымдастырудың қағидаларын анықтайтын, жергілікті өзін-өзі басқаруды белгілейтін және кепілдік беретін, идеологиялық және саяси әр алуандылықты, қоғамдық бірлестіктердің саяси -құқықтық негіздерін бекітетін конституциялық құқықтық нормалар құрайды. Сонымен бірге бұл топқа экономикалық кеңістіктің бірлігін қамтамасыз ететін, (меншіктің нысандары мен объектілерін қамтитын, әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын, Конституцияның

заңи күші мен қолдану сипатын анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Конституциялық-құқықтық нормалардың бұл тобын өзгеше заңи режимі ерекшелейді. Бұл топтың нормалары кең көлемдеғі қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді және Конституцияның барлық негізгі функцияларын (әсіресе, құрылтайшы) атқаруға қатысады. Осы нормалардың қоғамдық қдрым-қатынастарға ықпал етуі белгілеу, бекіту арқылы жасалады, сондықтан мұнда жалпы реттеуші нормалар басым.

Екінші топқа адамның көне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Бұл топқа кіретін конституциялық-құқықтық нормалар теңдікті, адам мен азаматтың жеке, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқықтары мсн бостандықтарын, негізгі құқықтары мен бостандықтардың кепілдіктерін, негізгі міндеттерін бекітеді. Конституциялык-құқықтык нормалардың бұл тобына құрылтайшы фуңкцияның мәнін айқындайтын белгілеу, бекіту сияқты жақтары тән болғанымен де, алдынғы қатарға құқық беруші және қорғаушы функциялар шығады. Мұндай нормалар ұсынылуы-міндеттеуші сипатқа ие болып, қоғамдық қарым-қатынастарға нақтылы реттеушілік ықпал етеді.

Үшінші топқа, мемлекеттік құрылысты, егемендікті, мемлекеттік және территориялық біртұтастықты бекітетін конституциялық құқықтық нормалар жатады. Олар Қазақстан Республикасының мәртебесін және рәміздерін анықтайды. Жалпы конституциялық реттеудің ерекшелігін, табиғатын мемлекеттік -билікке, оны ұйымдастыруға, мемлекеттік органдарға байланысты конституциялық-құқықтық нормалар неғұрлым толық айқындайды. Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты конституциялық-құқықтық нормаларды жеке бір топ ретінде қарастыруға болады. Мұнда жергіліктг өзін-өзі басқарудың мақсат-міндеттері, ұйымдасу негіздері және кепілдіктері туралы соз қозғалады.

Конституцияға өзғсртулер енгізу мен қайта қарау тәртібін, қорытынды және өтпелі ережелерді белгілейтін конституциялық-құқықтық нормаларды бір топка жатқызуға болады.

Конституциялық-құқықтық норманың конституциялық реттеу механизіміндегі атқаратын ролінің ерекшелігін ескере отырып, оны материалдық және іс-жүргізуші деп бөлуге болады. Конституциялық-құқықтық іс-жүргізуші норма белгілі бір тәртіпті (процедуралар, процессуалдық формалар) сақтағанда, өкілетті субъектілердің өз міндеттерін іс жүзіне асырғанда пайда болатын қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді. Ал материалдық норма мемлекеттік органдардың және басқа субъектілердің қызметінің мазмұнын айқындаған олардың құқықтық жағдайын, құзыретін т.б. белгілейді. Конституциялық-құқықтық іс-жүргізуші нормалар материалдық нормалардың ұйымдастырушылық-құқықтық жолдарының тәртібін, әдістерін, тәсілдерін белгілейді.

Мысалы, Қазақстан Республикасының Парламенті Конституцияға сәйкес заң шығару кызметін былай жүзеге асырады: "Мәжіліс көпшілік даусымен- макұлдаған заң жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткендеалпыс күннің ішінде қаралады. Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған жоба

заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі" ./61-бап/

Іс-жүргізуші нормалар мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың құкық шығармашылык пен құкық қолданушылық қызметіне тікелей катысты лауазымды адамдардың кәсіби жетілуіне, ұйымдастырушылық жұмыстарының жоғары сатыға көтерілуіне мүмкіндін туғызады. Олар коғамдық қарым-қатынастарды реттеудегі құкықтың ықпалдығын және маңыздылығын көтереді. Іс-жүргізуші нормалардың жоктығы немесе жетілмегендігі кұкыктың реттеушілік ықпал етуін едәуір бәсендетеді.

Конституциялық материалдық және іс-жүргізуші нормалардың ара-қатынасының заңи табиғаты, негізінен, басқа да құқық салалары нормаларының (мысалы, қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-іс жүргізу нормалары) ара-қатынасы сиякты. Алайда, бұл байланыс сала аралык емес, сала ішіңдегі болып табылады. Конституциялық іс-жүргізуші нормалардың мақсаттық бағыттылығы мынада олар демократияны жүзеге асырудың ұйымдастыру-құқықтық іс жүргізу нысандарын белгілейді: өкілетті субъектілер қызметінің іс жүргізу тәртібін бекітеді өкілетті субъектілер қызметіне еңбекті ұйымдастырудың ғылыми элементтерін енгізеді, әбден жетілген процедураға жалпыға міндетті сипат береді; іс жүргізу кызметіне қатысушылардың "құқықтары мен мүдделерін сақтаудың заңи алғы шарттарын қалыптастырады; конституциялық-құқықтық қарым-катынастар саласындағы

заңдылықты нығайтудың қажетті шарты болады. Атқаратын міндеттеріне сәйкес конституциялық іс-жүргізуші нормалар іс жүргізу қызметіне қатысушьшардың құрамын айқындайды; олардың құқықтары мен міндеттерін, қажетті әрекет түрлерін, бірізділігін және нақтылы мәселелерді щешуге байланысты ерекшеліктерді белгілейді.

Конституциялық іс-жү'гізуші нормалардың басқа құкық салаларының іс-жүргізуші нормаларынан ерекшелейтін белгілері бар. Конституциялық іс-жүргізуші нормалар ұйғарымдарының сипатынан және бағыттылығынан көрінетін ерекше заңи мазмұнға ие болады. Барлық конституцңялык іс-жүргізуші нормалар, басқа да құқық салаларының іс-жүргізуші нормалары сияқты жалпы процедуралық сипатта болады. Сонымен бірге, олардың өзгешеліктері де бар. Бірқатар авторлар, барлык іс-жүргізуші нормаларға тән белгілердің бірі ретінде — оларды қабылдау арқылы жаңа қарым-қатынастардың пайда болуын және қоғамдык, мемлекеттік өмірдің әркилы жақтарын басқарудың бұрын болмаған, тек құқықтық қарым-қатынастар түрінде мүмкін болатын жаңа нысандарын калыптастыруын қарастырады. ./1/ Іс-жүргізуші нормалар негізгі қарым-қатынастарды тікелей реттемесе де, олардың өздері бекіткен қосымша, көмекші қоғамдык қарым-қатынастар арқылы ыкпал -етеді. Бірақ та, бұл іс-жүргізуші нормалардың жаңа қоғамдық қарым-қатынастарды қалыптастыру мүмкіндігінен айырылғанын білдірмейді. Іс-жүргізуші нормалар өмірге әкелген жаңа қоғамдық қарым-қатынастар құкықтық қарым-қатынастардың барлық белгілеріне ие болады. Конституциялық іс-жүргізуші нормалардың реттеушілік ықпал етуі мемлекеттік органдардың құкық шығармашылық және құқық қолданушылық қызметін қамтиды. Бұл осымен тек құқық қолданушылық қызметті реттеумен ғана шектелетін басқа құқық салаларынан өзгешеленеді. Конституциялық-құқытық іс-жүргізуші нормаларды жүзеге асыру процесіне қатысатын субъектілердің шеңбері басқа құқық салаларының іс-жүргізуші нормаларын жүзеге асыруына қарағанда әлдеқайда кеңірек. Конституциялық _ іс-жүргізуші нормалар айқындалу нысанымен ерекшелінеді. Мәселен, қылмыстық іс-жүргізуші және азаматтық іс-жүргізуші нормалар тиісті іс жүргізу кодекстерінде шоғырланса, ал конституциялық іс-жүргізуші нормалар әртүрлі нормативтік актілерде, бұған коса, материалдык нормаларымен бірге кездеседі

Конституциялық-құқықтық нормалардың атақаратын функцияларының ерекшелігіне байланысты оларды құқық беруші және құқық қорғаушы деп ажыратуға болады. Құқық беруші конституциялық-құкыктык нормалар позитивті заңи құкықтар мен. міндеттерді белгілесе, құкык қорғаушы конституциялық-құқықтық нормалар оларды бұзушылықтан қорғауға және заңи жауапкершілік шараларын,, соған қоса конституциялық кепілдіктерді

белгілеуге бағытталған.

Конституциялық кепілді нормаларды жеке бір топқа жатқызуға болады. Мұндай нормалар Конституциянын баска нормасының ұйғарымын камтамасыз етеді. Мәнісінде, кепілді конституциялык-құкыктық нормалар мемлекетке, оның органдарына, қоғамдық-ұйымдарға және адамдарға өздері қорғайтын басқа нормадағы құқыктарды іске асыру үшін нақты жағдайды қамтамасыз етуге бағытталған 'мінез-құлықтың белгілі бір вариантын нұсқайтын жалпы сипаттағы бекітулер болып табылады. Олар белгілі бір мінез-құлық түріне тыйым салу ретінде де айқындалуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабының 2-тармағындағы "Ешкімнің өз бетінше адам өмірін киюға хақысы жоқ" деген норма әркімнің өмір сүру құқығын кепілдейді.

Конституциялық ұйғарымдардың -негізгі бағыттылық сипатына қарай конституциялық құқықтық нормалар 4-ке бөлінеді: міндеттеушіз- тыйым салушы құкық (өкілеттік) беруші және реттеуші.

Конституциялык-құқықтық нормалардың осы топтастыруын норманың логикалык немесе грамматикалық құрылымына тәуелдеуге болмайды, себебі, бұл топтастыру ұйғарымдардағы мемлекеттің екпін койғанын білдіреді және әрбір жеке норма барлык.- жағдайларда белгілі бір мінез-құлықты рұқсат ету, тыйым салу немесе мөлшерлеу мақсатында белгіленеді.

Міндеттеуші конституциялық-құқықтық нормаға. мысалы Конституциямыздың мына нормалары жатады:

"1. Әркім Қазақстан Рсспубликасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтсуге міндетті.

2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті". /34-бап/

"Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады"./70-бап,1-тармақ/.

Тыйым салатын конституциялық-құқықтық нормаға мына нормаларды жатқызуға болады: "Мақсаты немесе іс-әрекеті Рсспубликаның конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан -келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, " тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметше, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады"./5-бап/ "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік ңемесе адамдық қадір-қасиет қорлайтындай жәбір көрсетуге болмайды"./17-бап/ "Республикаңың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды"./10бап, 2-тармақ/ "Ар-ождан бостандығы қүқығьін жүзеге асыру жалпы адамдық және

азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемсуге тиіс"./22-бап, 2-тармақ/.

Құқық беруші конституциялық. құқықтық нормаға мысал ретінде Конституциямыздың мына нормаларын келтіруге болады: "Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына қүқығы бар -және озінің құқықтары мен бостандықтарын, қажстті қорғанысты қоса алғанда занға қайшы келмсйтін барлық тәсілдермен қорғауға хакылы". /13-бап/; "Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оку және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар"./19-бап,2-тармақ/ "Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады"./26"-бап,1-тармақ/.

Сонымен қатар, бұл топқа өкілеттіктерді жүзеге асыруға байланысты нормаларды жатқызуға болады. Бұған мысал ретінде Конституциямыздың 44- және 66- баптарын келтіруге болады. Сонымен қатар, мұндай нормалар міндеттеуші сипатқа да ие болады.

Реттеуші конституциялық-құқықтық нормаларға Конституциямыздың мына нормаларын мысал ретінде келтіруге болады: "Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызмсті, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың . Рсспубликадағы діни бірлестіктер басшыларын, тағайындауды Республиканың тиісті мемлекеттік органдармен келісу арқылы жүзеге асырылады. /5 бап/.

Мінез-құлық- ережесінің анықтық дарежесіне байланысты конституциялық-құқықтық нормаларды нақтылы-реттеуші және жалпы реттеуші (дефиниттік) деп екіге бөлуге болады.

Нақтылы-реттеуші нормада мінез-қүлық ережесі анық тұжырымдалған, -яғни мінез-құлықтың белгілі бір түріне нақтылы құқық берушілік, міндеттіліқ немесе тыйым салушылық сипат бсрілген. Мысалы: "Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі"./61-бап/. "Жергілікті езін-езі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады"./89-бап, 2-тармақ/.

Конституциялық-қуқықтық нормалардың көпшілігі нақтылы-реттеуші екеніне көңіл аудару қажет. Бұларға диспозициясында субъективтік заңи құқықтар мен міндеттер көрсетілген конституциялық-құқықтық нормалардың барлығы жатады. Нақтылы-реттеуші нормаларға қарағанда дефинитивтік нормалар айтарлықтай анық көрініс таба алмаған мінез-құлық ережесін білдіреді. Бұл нормалар заңи маңызы бар құқықтық мақсаттарды, қағидаларды, түсініктерді немесе категорияларды айқындайды. Дефинитивтік нормаларда мінез-құлық ережесі жалпы тұрғыда айқындалады және олар заңи құқықтар мен міндеттерді тікелей қалыптастырмайды. Сонымен қатар, егер дефинитивтік норма ғылыми танымның нәтижссі болып, қоғамдық дамудың ақиқат заңдары мен заңдылықтарын қамтып көрсетсе, онда олар ең қымбат қазына болый; ессптеледі. Бұндай нормалар Конституцияымызда кездеседі: "Қазақстан Республикасы — президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет"./2-бап, 1-тармақ/ "Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -халық"./3-бап, 1-тармақ/; "Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Рес.публиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданыдады"./4-бап,2-тармақ/; "Рсспубликаның Президенті — халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мсн бостандықтарының рәмізі әрі кепілі"./40-бап, 2-тармақ/; "Парламент- — Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы./49-ба-п, 1-тармақ/ және т.с.с.

Конституциялық-құқықтық нормадағы ұйғарымдардың міндеттілік сипатының әртүрлі болуы, оларды императивтік, диспозитивтік және альтернативтік деп бөлуге мүмкіндік береді. Мұнда Конституцияның көтермелеу нормаларын атап кетуге болады.

Императивтік нормаларға оларда қалыптасқан ережеден ешбір шегініс болғызбайтын катаң кесімділік тән,мысалы, "Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жөне өзге де міндетті төлемдсрді төлсу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады"./35-бап/ "Соттарды қаржыландыру, судьяларды тұрғын үймен қамтамасыз ету республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі және ол сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс"./80-бап/

Диспозитивтік нормаларда белгіленген мінез-құлық ережесі қарым-қатынастарға қатысушылар өз мінез-құлықтарының басқаша шарттарын қалыптастырмағандықтан қолданылады, мысалы, "Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді"./89-3/

Альтернативтік нормалар нақтылы жағдайларға байланысты мінез-құлықтың әртүрлі варианттарына жол береді, мысалы, "Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселесі Республиканың Президенті он күн мерзімде қарайды"./70-бап, 4-тармақ/.

Көтермелеу нормалары азаматтардың және олардың бірлестіктерінің қоғамға пайдалы қызметтерді іс жүзіне асырудағы мемлекеттің мүддесін бекітеді, мысалы,"Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады"./28-^бап,2-тармақ/'

Конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қарым-қатынастардың көлемі жағынан әртүрлі болғандықтан, оларды жалпы, арнайы және ерекше деп жіктеуге болады.

Жалпы конституциялық құқықтық нормалар біртектік сипаттағы қоғамдық қарым-қатынастардың барлығын немесе бірнеше түрлерін реттейді: "Республикада мемлекттік билік біртұтас ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне

сәйкес жүзеге асырылады"./3-бап, 4-тармақ/ .

Арнайы конституциялық-құқықтық нормалар қарым-қатынастардың тек белгілі бір түрін ғана реттейді, немесе өзгеше, арнайы бағыттылыққа ие болады: "Қазақстан Республикасында мсмлскеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады"./6-бап, тармақ/; "Конституция " күшіне енген кезде қолданылып жүрген Қазақстан Республикасыньгң заңдары оған қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс"./92-бап, 4-тармақ/.

Ерекше конституциялық-құқықтық нормалар жалпы және арнайы нормалардағы ережелерден кейбір үзінділерді айқындайды: "Үкімет . Қазақстан Республикасының атқарушы биліғін .жүзеге асырады, .атқарушы органдардың жүйесін басқарады және ,-олардың қызметіне басшылық жасайды"./64-бап, 1-тармақ/;- "Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін",/6-бап, 3-тармақ/.

Мерзімі бойынша қолдануына байланысты конституциялық-құқықтық нормаларды) мерзімі белгісіз (шексіз) және б) мерзімі шектелген деп екіге бөлуге болады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды басқа да белгілер бойынша жіктеуге-болады. Мысалы, конституциялық-құқықтық нормалар бағытталған субъектілер б-ша, т.с.с...

3.2. Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жузеге асыру күрделі әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретінде көптеген өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталады. Бұл жүзеге асыру процесінің әртүрлі элементтеріне (нысандары, құралдары, тәсілдері, механизмі, тікелей құқық субъектілерінің құқыққа сай мінез-қулық жуйесі, т.с.с.) қатысты. Осы мәселелерді зерттеу үншін", біріншіден, Конституцияның әлеуметтік бағыттылығын және мазмұнын, оның заңи куші мен орнын, және екіншіден, әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың- реттеушілік. ықпал ету ерекшеліктерін қарастыру қажет.

Мемлекеттануда конституциялық-құқықтық нормаларын жүзеге асыру ерекшеліктерін, әдетте, олардың қолданылуы сипатымен (тікелей немесе жанама түрде) байланыстырады./15.133/ Осыған байланысты екі негізгі позицияны ажыратуға болады. Бірінші позицияға сәйкес, Конституцияның барлық нормалары тікелей қолданылады./16.40/ Екінші позицияга сәйкес, конституциялық-құқықтық- нормалар тікелей және жанама (тікелей емес) қолданылады./і 7.19/, /18.5/Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық-нормалардың тікелей қолданылуы жөніндегі позициясын мойындамайтын көзқарастар бар. /19.30/

Ю.А.Тихомировтың пікірінше, конституциялық-құқықтық нормалардың тікелей қолданылуы мынаны білдіреді: біріншіден, олар/дереу күшінс енеді, өйтксні, әрбір норма Конституция жүйесінің элементі ретінде ықпал етеді; екіншіден, жеке нормаларды орындауды кейінге қалдырудың немесе тоқтатып қоюдың жалпы бір ережесі мен тәртібі жоқ. /6.133/ Осы пікірге Н.А.Михалеваның пікірі де ұқсас. Оның ойынша, Конституцияның барлық нормаларының заңи күші бірдей, олар кезде және тікелей қолданылады. Ондай болмаса, тиісті заңдарды қабылдағанша Конституция нормаларының бір бөлігі қолданылмайтынын мойындау керек. /20.143/

Конституциялык-құқықтық нормалардың қолданылуын осылайша түсіну—мемлекеттің конституциялық-құқықтық. нормаларды жалпыға міндетті ұйғарым ретінде іс жүзіне асыру мүмкіндігін білдіреді. Әрине, мұндай мүмкіндік, Конституция . күшіне енгеннен бастап, оның барлық нормаларына тән қасиет. Сонымен қатар, конституциялық ұйғарымдардың тікелей қолданылуы құқық субъектілерінің мінез-құлықтарында тікелей жүзеге асқандығын білдірмейді. /21.11/

Конституциялық-құқықтық нормалардың жанама (тікелей емес) түрде жүзеге асырылуының қажеттілігін Конституциямыздың 66-бабының 3-тармағынан көреміз. Мүнда Крнституциямызды жүзеге асыруға қажетті Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мәжіліске заң жобаларын енгізу және заңдардың орындалуын қамтамасыз ету өкілеттілігі бекітілген. Конституциямыздың кейбір нормаларын жүзеге асыру ағымдағы заңдарда нақтылануды талап етеді. Мысалы, "Меншік субъектілері мен объектілсрі, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді". /1.6/

Осы мәселе тұрғысында, мемлекеттануда әртүрлі жағдайлар қарастырылган. Конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асырылуының ағымдағы заңдарда нақтылану қажеттілігіне, көбінесе, конституциялық ұйғарымдардың өзі негіз болады. Себебі, кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда тиісті заңдарды қабылдау қажеттілігі тікелей көрсетіледі. Алайда, бслгілі. бір конституциялық-құқықтық нормада оның заңмен нақтыланатыны көрсетілсе де, қандай заң екені көрсетілмейді. Соңымен бірге конституциялық-құқықтық нормаларды нақтылайтын көптеген ағымдағы заңдарды қабылдау — сол нормалардың мағынасынан және жалпы сипатынан, сонымен қатар, мемлекеттің маңызды міндеттерін шешу қажеттілігінен туындайды. "Сондықтан кейбір нормалар лезде, бүтіндей жүзеге асырылса, басқалары бөліктермен, кезеңдермен асырылады, ал үшіншілері әр түрлі нысандарда жүзеге асырылады",-деп көрсетеді Ю.А.Тихомиров. /6.81/.

Осыдан, әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың тікелей қолданылуы олардың тікелей жүзеге асырылуын білдірмейді. Тікелей жүзеге асу тек бүтіндей, лезде, толық көлемде жүзсге асырылатын нақтылы нормаларға тән. Мұндай конституциялық-құқықтық нормалар дербес немесе басқа конституциялық-құқықтық нормалармен үйлесіп қажетті құқықтық нәтижеге жетеді.

Ал бөліктермен, кезеңдермен немесе әртүрлі нысандарда жүзеге асырылатын нормалар қажетті құқықтық нәтижеге жету үшін, олар ағымдағы заңдарда нақтылануы, салалық нормалармен бірігіп іске асуы қажет. Жүзеге асырудың мұндай сипатын-жанама (тікелей емес) деп атайды. Ол өз бетімен нақтылы құқықтық байланыстарды қалыптастырмайтын жалпыреттеушілік нормаларға тән.

Сонымен, қонституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың тікелей және жанама сипаттарын мойындау дүрыс болар. Конституцияның жалпыреттеушілік нормаларының мақсаты -көздеген әлеуметтік нәтижелерге, қағида бойынша, ағымдағы заңдарда нақтыланғанда жетеді. Осы нормаларды нақтылауға байланысты құқықшығармашылық олардың түпкі нәтижесі емес, ол тек оларды жүзегс асырудың қажетті сатысы болады. Әрине, конституциялық-құқықтық нормаларды орындауға бағытталған заңдарды қабылдау жүзеге асырудың басы болып табылады.' Өйткені, тек адамдардың тәжірибелік іс-әрекеттерінде ғана белгілі бір әлеуметтік нәтижелерге нақты жетуге болады. Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың қарастырылған ерекшелігі осы құбылыстың мәндік жақтарын толық мөлшерде қамтып көрсетпейді. Мұнда тек заңи процестің ерекшелігі ғана қамтып көрсетіліп, жүзеге асырудың әлеуметтік-саяси аспектісінің ерекшеліктері ескерілмейді. Әрине; осы норманың адамдарға саяси, идеологиялық, психологиялық әсер етуі тура байланыс жолдарымен тікел.ей жүзеге асырылады.

Конституциялық-құқықтық нормаларда бекітілген демократияның жоғарғы әлеуметтік-саяси және рухани идеалдары құқық субъектілерінің тәжірибелік әрекеттерін бағыттайды және сенім ұялатады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың екінші ерскшелігі Канституцйяның әлеуметтік бағыттылығымен себептеледі. Негізгі Заң бүқіл құқық жүйесінің түйіні болып. табылады. Сонымен қатар, ол өзінде басқа да әлеуметтік реттеуіштердің (саясат, мораль) негіздерін шоғырлайды. Конституцияның нормалары толық мөлшерде жүзеге ағымдағы заңдардың нормаларымен, саясаттың, моральдың, эстетиканың көптеген нормаларымен бірлесіп асырылады. Сондықтан, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруға комплекстік сипат тән. Жүзеге" асырудың бұл ерекшелігі үлкен әлеуметтік-саяси маңызға ие. Егер ағымдағы заңдардың нормалары конституциялық ережелерді қажетті мөлшерде дамытпаса, ықпалдылығы төмен немесе тіпті оларға қайшы келсе, онда конституциялық-құқықтық нормаларының мақсаттарына жету мүмкін болмайды немесе қиынға түседі.

Конституциялық-құқықтық. нормаларды жүзеге асырудың комплекстік сипаты осы құбылыстың кезекті мәселесін шешуді мөлшерлейді. Ол конституциялық- құқықтық нормаларды жүзеге асырумен және оларды ары қарай дамытатын ағымдағы заңдардың нормаларын жүзеге асырудың арасында шектің бар-жоғына байланысты мәселе. Конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асуының ерекше ортасы — ол нақтылы конституциялық қарым-қатынастар. Конституциялық ықпал -ету, ең алдымен, осы қарым-қатынастардың жиынтығына бағытталған. Сондықтан, дәл осында Конституция нормаларының табиғаты және әлеуметтік бағыттылыгы. неғүрлым толық және анық іске асады. Алайда, кейбір авторлар конституциялық-құкықтық нормалардың жүзеге асырылуын салалық құқықтық қарым-қатынастарда, әдеттегі заңдардың нормалары қолданылатын салада да көреді. Яғни, мұнда конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру салалық нормаларды жүзеге асырумен бір деңгейде қарастырылады. Норманың көздеген нәтижесінс жсткснің және қай кезде жеткенін анықтау үшін, біріншіден, тек қана конституциялық-құкықтық нормалардың жүзеге асырылуын олардың басқа да құқықтық нормалармен бірігіп жүзеге асырылуынан ажыратып алу қажет; екіншіден, Конституция нормаларын жүзеге асырудың нәтижесін ағымдагы заңдардың нормаларын жүзеге асыруының нәтижелерімен теңдестіруге болмайды. Өйткені, конституциялық ережелерді нақтылайтын салалық нормалардың қолданылуы салдарының ықпалсыздығы немесе жағымсыздығы кездессе, онда олар кейбір конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруының ықпалсыз немесе жағымсыз салдары ретінде теңдестірілуі мүмкін.

Осыған байланысты, конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын 2 деңгейде қарастыруға болады.

Бірінші деңгей (жоғарғы) - нақты конституциялық мағынадағы жүзеге асыру. Оның мәні мемлекет пен қоғамның, мемлекет пен ұлттың, мемлекет пен жеке тұлғаның мүдделерінің принципті ара-қатынасын бекітетін негізгі саяси-құқықтық акт ретіндегі Конституцияның бағыттылығымен.- тікелей сипатталады. Бұл деңгейде демократияның жоғарғы институттарының және конституциялық қарым-қатынастардың басқа да қатысушыларының өздерінің конституциялық нормаларда бекітілген негізгі мүдделерін қанағаттандыру жөніндсгі қажетті саяси-құқықтық байліанысы айқындалады. Яғни, норманың конституциялық мүддесі тек конститудиялық қарым-қатынастар шеңберінде ғана-қанағаттандырылады. Еліміздің Коңституциясының -29-бабында азаматтардың денсаулықтарын. сақтау құқығы бекітілген. Нақтылы конституциялық деңгейде бұл норма конституциялық қарым-қатынастарда жүзеге асырылады. Яғни, мемлекет өз

тарапынан азаматтарға осы қүқығын пайдалануына қажетті жағдай, нақты мүмкіндік жасауы тиіс, ал азаматтар оны мемлекеттен талап етуге құқылы.. Мұндағы жүзеге асырудың қажетті әлеуметтік нәтижесі — мемлекет пен денсаулығын сақтау жайындағы азаматтың арасындағы әлеуметтік-құқықтық байланысы болып табылады.

Екінші деңгей —'конституңиялық-құқықтық нормаларды кең мағынада -жүзеге асыру. Бұл деңгей — салалық құқықтық қарым-қатынастарда нақтылы әлеуметтік нәтижелерге жету жөніндегі жалпы конституциялық байланыстар негізіндегі белгілі бір құзыретті органдардың, азаматтардың әрекет ету саласы. Мұнда Конституцияның нормалары салалық нормалармен бірігеді, констицуциялық- қарымқатынастар салалық заңдардың нормаларымен реттелінген нақтылы- құқықтық байланыстармен толықтырылады.

Конституциямыздың 29-бабының мысалына сәйкес, бұл деңгейде нақты бір азамат, нақты бір медициналық мекеме, тиісті заңи фактілер, медициналық жәрдемнің белгілі бір түрі шығады. Мұнда мемлекет тарапынан азаматтардың денсаулығын сақтау. жөніндегі норманың конституциялық. мүддесі нақтылы әлеуметтік нәтиже түрінде (медициналық жөрдем- көрсету) белгілі бір құқықтық байланыстырда қанағаттандырылды.

Конституциялық-құқықтық норманың салалық қарым-катынастарда қолданылуы тоқ.тамайды, ол медициналық мекеменің және медициналық жәрдемді қажет ететін азаматтың әрексттерін (қызметін) бағыттайды.

Сонымен, конституциялық-ққұқықтық нормалардың әлеуметтік маңыздылығы, заңи табиғаты және салалық нормалар жүйесіндегі орны олардың жүзеге асырылуын екі негізгі деңгейде қарастырылуын мөлшерлейді.

Нақты конституциялық мағынадағы деңгейде конституциялық-құқықтық нормаларды, соның ішінде, осы нормалардың жеке бір топтарын жүзеге асыруының ерекшеліктері неғұрлым толық көрінеді.

Жалпы ұсынушы-міндеттеуші конституциялық-құқықтық нормалар жүзеге асырылғанда, жалпы әлеуметтік-құқықтық тәуелділікті, субъектілерді мінез-құлықтың жалпы моделімен байланыстығын тудырады. Осы байланыс салалық заңдарда нақтыланбаса да тәжирибелік маңызға не Конституциямыздың- 38-бабында былай бекітілген: "Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті". Бұл жалпы ереженің тікелей жүзеге асырылуы, біріншіден, оның,- ағымдары заңдардың нормаларында нақтылануынан, екіншіден, азаматтардың әлеуметтік-белсенді мінсз құлықтарын қадағалауынан көрінеді. Осы жалпы ұсынушы-міңдеттеуші нормалар конституциялық деңгейде қосымша ксзсңдсрді немесе нысандарды бекітуінсіз тура жүзеге асырылады. Бұл, әсіресе, конституциялық мақсат-нормаларына, қағида-нормаларына қатысты. Бұларда тура байланыс жолдары арқылы ықпал етстін бірсыпыра саяси-құқықтық бағдарламалар, конституциялық қарым-қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық нұсқаулары шоғырланған.

Осы нормаларды бұл деңгейде жүзеге асыруының негізгі жағдайы ол субъектілердің қызметін норманың ұйғарымына сәйкес өзін-өзі реттеу жолы болып табылады. Конституциялық деңгейде бірқатар конституциялық ережелерді іске асырудың "задидан тыс" жағы неғұрлым анық корінеді. Конституцияның кейбір нормаларында зани және моральдық-түсініктер үйлесіп, азаматтар қызметінің ізгілік, енегелік белгілері бекітілген. Мысалы, Қазақстан Республикасын қорғау — оның әрбір азаматының қасиетті борышы және парызы (Конституция, 36-бап). Мұнда қасиетті борыштың құқықтық міндеттілігінің, моральдық парыздың және ізгіліктік, өнегелік бағалаудың бірлігі қамтып көрсетіледі.

Бұл нормалардағы адамдар қызметін бағалаудың ізгілік элементтерінің бар болуы, олардың нақтылы салалық нормаларға қарағанда, неғұрлым мазмұнды түрде жүзеге асырылатыны туралы айтуға мүмкіндік береді. Мұндай конституциялық ережелер көпшілік қызметінің мақсатты бағдарларын береді, қоғамдық өзін-өзі басқару және өзін-өзі реттеу бастамаларын күшейтетін және дамуын көрсетстін мінез-құлық үлгілерін бекітеді.

Нақты -конституциялық деңгейде жалпы конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруының нәтижесі - ол конституциялық қарым-қатынастарға " қатысушылардың қызметін жалпы әлеуметтік-құқықтық бағыттау болып табылады.

Сайып келгеңде, негізгі Заңның нормаларын жүзеге асыру — құқық субъектілері қызметінің жоғары саяси-құқықтық құңдылықтарын және моральдық-құқықтық белгілерін бекіту болып табылады. Бұл ереже өзінің барлық маңыздылығымен азаматтардың мінез-құлықтарында көрінеді. Көбінесе, азаматтардың. мінез-құлықтарының нақтылы бір актілері салалық. Нормалардың ұйғарымдарына, сонымен бірге, конституциялық-құқықтық нормалар бекіткен шеңбердегі құндылықтарға негізделеді./22.14/.

Сонымен, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың қарастырылып отырған деңгейі нақты конституциялық нормаларды жүзеге асыру ерекшелігі туралы дәл ''түсінік береді. Екінші деңгейде Конституцияның барлық нормалары тікелей жүзеге асырылады. Жалпы нормалардьг жүзеге процесі мінез- құлықтың жалпы модельдерін немесе тура байланыс жолдары арқылы жалпы құндылық нұсқаулар мен бағдарларды қабылдауымен сипатталады. Оған конституциядық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекше нысандары, тәсілдері және нәтижелері тән.

Салалық қарым-қатынастар деңгейінде конституциялық-құқықтық нормалар салалық заңдардың нақтылы нормаларымен бірігіп жүзеге асырылады. Әрине, конституциялық-құқықтық нормалар нақтылы бір құқықтық байланыстарда құқық субъектілерінің қызметін бағыттайды, бағдар береді және- орнықтырады. Бұл процесс нақтылы құқықтық қарым-қатынастардың дәстүрлі нысандарына өтеді және оның сипаты салалық нормаларды жүзеге асырудың көпшілігіне тән. Бұл жағдайда конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекшелігі аса дүдәмал туғызбайды.

Осы деңгейлерді бірін-бірін қарсы қоюға болмайды. Олар қажетті түрде өзара байланысқан және өзара қамтамасыз етілген. Бірінші дсңгейді жүзеге асыру екінші деңгейдің жүзеге асырылуының бағытын, сипатын және жолдарын анықтайды. Екінші деңгейді жүзеге асыру, ең ақырында, нақты конституциялық-кұкыктык норма мазмұны талап ететін нақтылы әлеуметтік нәтижелерге жетуге себепші болады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың деңгейлерін талдаудың тәжірибелік маңызы зор. Ол, мысалы, . Конституцияның нормаларын жүзеге асыру процесіндегі заңдылықтың қолданылуы шеңберін анықтауға мүмкіндік туғызады./23..3О/ Конституциялық заңдылықтың, оның талаптарының және қамтамасыз ету кепілдіктерінің ерекшелігі,- алдымен, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру саласында керінеді. Бұл тұрғыда конституциялық заңдылық талаптарын Негізгі Заңның нормаларын жүзеге асырудың жоғары, яғни, нақты конституциялық мағынадағы деңгейінде қарастыру қажет.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекшеліктерін зерттеу' жалпыға бірдей құқықтық нормаларды, заңй кепілдіктерді, олардың тиісті жүзеге асырылуын бекітуімен қатар, осы құралдарды, конституциялық-құқықтық нормалардың сипатын ескере отырып, түсінуге және пайдалануға мүмкіндік туғызады.

жүктеу 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4