І. Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №2-3 /2013

 

 

87 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3 /2013     

 

системы,  ее  способность  к  действию,  пополнению  языка  новыми  лексическими 

единицами,  к  выполнению  определенных  коммуникативных  заданий.  Естественно,  что 

статический  и  процессуальный  аспекты  в  словообразовании  тесно  связаны  и  трудно 

разграничиваемы.  Оттого  порою  и  невозможно  определить,  употребляем  ли  мы  в  речи 

производные слова как готовые единицы или же вновь создаем их по активным моделям 

словообразования. 

В  английском  языке,  например,  производные  прилагательные  содержат  до  70 

суффиксов разного происхождения. Из них суффиксы -ate, -ory, -ine, -id и другие никогда 

не соединяются с исконными основами; напротив, такие суффиксы, как -ward, -most, -fold, 

никогда не сочетаются с основами заимствованными. 

Примером ограничительного действия семантики производящих баз может явиться 

сочетаемость адъективного суффикса -1у с обозначениями лиц, единиц измерения времени 

(manly  'мужественный',  kingly  'королевский', daily  'ежедневный', weekly  'еженедельный' и 

т.д.)  и  исключение  из  сферы  действия  этого  суффикса  названий  растений,  материалов  и 

т.д.,  которые  типичны  для  модели  с  адъективным  суффиксом  -у  (piny  'сосновый',  clayey 

'глинистый' и др.).  

Активность  словообразовательной  модели,  несомненно,  регулируется  уже 

существующими в лексической системе языка единицами [6, с. 28]. 

 Так, отсутствие производных с префиксом un- типа ungood, un-soft, unlong в серии 

слов  типа  unkind  'недобрый',  unready  'неготовый',  unpleasant  'неприятный'  и  т.д. 

обусловливается, среди прочих факторов, тем, что в лексике английского языка имеются 

простые слова bad 'плохой', hard 'твердый', short 'короткий' и т.д. 

Возникновение  производных  по  тем  или  иным  словообразовательным  моделям, 

таким образом, есть результат действия многочисленных закономерностей, или правил. 

 

ЛИТЕРАТУРА 

1.  Харитончик  З.А.  Лексикология  английского  языка.  –  Мн.:  Вышэйшая  школа, 

1992. – 197 с. 

2.  Кубрякова С.С. Что такое словообразование. – М.: Наука, 2005. – 327 с. 

3.  Хаскина  Е.М.  Продуктивные  способы  словообразования  в  современном 

английском языке // Иностранные языки в школе. – 2003. – №6. – С. 20 – 29.  

4.  Царев П.В. О некоторых активных словообразовательных моделях современного 

английского языка // Иностранные языки в школе. – 1996. – №5. – С. 23 – 34. 

5.  Царев П.В. Продуктивное именное словообразование в современном английском 

языке. – М.: МГУ, 2004. – 224 с. 

6.  Царев  П.В.  Производные  слова  в  английском  языке.  Учеб.  пособ.  –  М.:  МГУ, 

2001. – 235 с. 

 

 

 

ӘОЖ 378.147.2:811.112.2. 

 

АУДАРМА ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗМЕТ ТҮРІ РЕТІНДЕ 

 

М.Ж. Бельгибаева 

І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 

Талдықорған қ. 

 

Мақалада  аудармашы  қызметінің  қоғамдағы  ролі  жайлы  қарастырылған. 

Өзінің  қызметімен  аудармашы  тек  өзінің  жеке  емес,  қоғамдық  мұқтаждықты  да 

қанағаттандырады, бұл ретте ол жеке түрткісін емес, оған қоғамның мойнына артқан 

түрткісін жетекшілікке алады. 

 

 

88 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3 /2013     

 

В статье рассматривается роль переводческой деятельности в обществе.  Своей 

деятельностью переводчик удовлетворяет не свою личную, а общественную потребность 

и  руководствуется  он  при  этом  не  личным  мотивом,  а  мотивом  предписанным  ему 

обществом. 

 

In this article is discussed about the role of translational activities in a society. Through 

their activities, translator do not satisfies their personal but social needs and manage it without 

personal motive, and the motive which ascribed to him by society. 

 

Тірек  сөздер:  Аударма,  аудармашы  қызметі,  қоғам,  қатынас  құралы, 

мәдениетаралық коммуникация. 

 

Аударма  –  адами  қызметтердің  бір  түрі.  Қызмет  –  «субъектінің  шындыққа  деген 

өмірлік,  яғни  белсенді  қатынасын  жүзеге  асыратын  спецификалық  процесстерді» 

білдіретін психологиялық ұғым [1, 23]. Қызметтің күрделі құрылымы бар. Ол іс-әрекеттер 

мен операциялардан құралады. Оған мұқтаждық, түрткі, мақсат, шарттар сияқты жетекші 

факторлардың  болуы  тән.  Белгілі  бір  нәрсеге  бағыттайтын  мұқтаждық  –  түрткі  деп 

аталады. Сол бағытталған нәрсе заттық, сондай-ақ идеалды болуы мүмкін.  

Өзінің  қызметімен  аудармашы  тек  өзінің  жеке  емес,  қоғамдық  мұқтаждықты  да 

қанағаттандырады,  бұл  ретте  ол  жеке  түрткісін  емес,  оған  қоғамның  мойнына  артқан 

түрткісін  жетекшілікке  алады.  Аудармашы  қызметінің  мақсаты  «белгілі  бір  қоғамдық 

тапсырыстар бойынша тілдік сөйленістерді өндіру» болып табылады. Аударма ортақ тілді 

меңгермеген,  басқаша  айтқанда  лингвоэтникалық  бөгеумен  бөлінген  адамдар  арасында 

үнемі туындап отыратын тілдесуді қанағаттандырады. 

Аударманың  қоғамға  арналғандығы  туралы  мәселе  оның  анықтамасы  жайлы 

мәселемен тығыз байланыста.Анықтамалардың көпшілігі, аударма – мағынасын өзгертпей 

сақтай отырып, мәтіннің бір тілден екінші тілде қайта жасалынуы дегенге келеді.  

Аударманың  бір  қатар  анықтамалары  бастапқы  мағынасының  дәлме-дәл 

мазмұндалуына  сілтеумен  қатар,  аударылатын  мәтіннің  функционалды-стилистикалық 

барабарлығының меңзелуін, оның стилі мен формасы жағынан түпнұсқамен сәйкес келуін 

қамтиды. «Аударма түпнұсқадағыны жеткізу ғана емес, сондай-ақ ода қалай берілгендігін 

жеткізу  керек»  деп  Я.И.  Рецкердің  айтқаны  көпшілікке  белгілі  [1,  26].  Алайда,  бұл 

мүмкіндік (аударма мен түпнұсқаның сәйкестігі) барынша шектелген. 

Аудармашының мақсаты – аударылатын мәтіннің мазмұнын туған тілде дәлме-дәл 

жеткізу. 

Аудармашылар  тек  адамдар  болғанымен  ғана  емес  сонымен  қатар  әлеуметтік 

қоғамда үлкен рөл атқаратындықтан социумның негізгі бір бөлігі болып табылады. Онсыз 

сен  ешбір  тілді  меңгере  алмайсың,  аударма  үшін  берілетін  төлемақыңды  ала  алмайсың, 

себебі оған тапсырыс беруші болмайды. 

Барлығы  білетіндей,  аудармашылар  –  басқа  адамдармен  қарым-қатынас  арқылы  

өзіне ақша табады, сондықтан олар социумның негізгі бөлігі болып табылады. 

Оған  қарамастан,  бұл  факт  ғалымдармен  тек  жуырда  ғана  бекітілген.  Бұрында 

аударма  тек  мәтіндермен  лингвистикалық  жұмыс  ретінде  қарастырылған.  Осы 

аудармаларға негізгі талап ретінде нақтылық болды. 

70 ж. соңғы кезінде аудармаға деген көзқарас жылдам өзгерді. Бірақ ескі әдеттерден 

айырылу  қиын  болып  табылған.  Аударманың  абстрактті  лингвистикалық  концепциясы 

бұрыннан келе жатыр. Әлеуметтік мінезді елемеу – ежелгі Батыстың дәстүрі, бірақ қазіргі 

қоғамға да оның әсері зор. 

Аудармашы  деген  кім?  Ұзақ  тәжірибелі  аудармашылардың  көбі  біріншіден  осы 

сферада жұмыс істеуді ойлаған да жоқ, тек уақыт өте келе, көптеген аудармаларды жасай 

отырып,  олар  өзін  аудармашылар  деп  атай  бастады.  Сонда  «аудару»  және  «аудармашы 

 

 

89 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3 /2013     

 

болу» арасындағы айырмашылық қандай? 

Ең  бірінші  жауап  –  тәжірибеде.  Аудармашының  жаңа  келгенге  қарағанда  кәсіби 

тәжірибесі  болады.  Аудармашының  қалай  және  не  айтудың  кәсіби  көзқарасы  болады, 

сондықтан  оның  сөйлегені  дұрыс  болып  табылады.  Жаңа  келген  аудармашы  өз  ісінің 

маманы  болуы  үшін  өзінің  өмір  сүру  салтын  түгелдей  өзгертуге  тиіс.  Ол  өзін  маман 

ретінде көрсетуі тиіс. 

Соңғы  жылдары  аударма  ісі  психологтардан  бөлек,  мәдениеттанушылардың  да 

зерттеу  нысанына  айналды.  Өйткені,  аударма  –  халықтар  арасындағы  мәдени  қатынас 

құралы,  тілдердің  өзара  ықпалдастығында  айқындалатын  мәдениеттілік  өнегесі. 

Мәдениетаралық  коммуникация  мен  аударма  мәселесінде  негізгі  рөлді  аудармашы 

атқарады.  Екі  немесе  бірнеше  тіл  білетін  адам  мәдениетаралық  коммуникацияны 

қамтамасыз  етеді.  Мәдениетаралық  коммуникация  мен  аударма  ісі  –  бір-бірінен  өзара 

бөлінбейтін  құрылым.  Аударма  тіларалық  және  мәдениетаралық  коммуникацияның 

әралуан сипаты болып табылады. Екі тілді жетік білу дағдылы, қалыпты жай саналса, көп 

тілді  білу  өте  сирек  қабілет  иесіне  тән.  Тілдер  өзара  алмасу,  кірігу  және  конвергенция 

нәтижесінде бір-біріне ықпал етеді. Аударма – тілдер дамуының өзегі [2, 83].  

Ендігі  жерде  аударманың  ел  мен  елді  байланыстырушы  сұхбаттылық  пәрменіне 

тоқталатын  болсақ,  онда  мәдениетаралық  коммуникация,  мәдениеттер  сұхбаттастығы 

терминдері  өзара  ажыратуды,  арақатынастарды  саралауды    қажет  ететіндігін  айтуымыз 

керек.  Коммуникация  термині  бізге  орыс  тіліндегі  әдебиеттерден  келгенмен,  әуел  баста 

латын тілінен шыққаны белгілі. Қазақ тіліне бұл термин “қатынас” деп аударылады әрі дәл 

аударылады  деп  ойлаймын.  Қатынастың  да  түр-түрі  болады.  Солардың  барлығын  екі 

негізгі  топқа  бөліп  қарау  мүмкін.  Олар:  тікелей  қатынас,  жанама  қатынас.  Тікелей 

қатынасты  біз  “араласу”  деген  ұғым  арқылы  да  жеткізе  аламыз.  Ол  адамдардың  өзара, 

бөгде  біреулерсіз,  тікелей,  бетпе-бет  қатынасқа  түсуін  білдіреді.  Қазақи  тілдік  санада 

“аралас-қораласымыз бір”, “араласып жүрген жандар” деген сияқты тұрақты сөз тіркестері 

содан хабар береді. 

Кез-келген  мамандықтың  өзіне  тән  моральдық  нормалары,  кәсіби  мінез-құлық, 

әдептік  заңдылықтары  бар.  Әлемдік  аударма  тәжірибесінде  кәсіби  кодекс  заңды  түрде 

бекітілмегенімен, аудармашының міндеттері мен оған қойылар талаптар айқын. 

Аудармашы дегеніміз мәтінді бір тілден екінші тілге ауызша және жазбаша қайта 

жасап шығатын екі тілді жетік меңгерген коммуникациялық қатынасты қалыптастырушы 

тұлға.  

Осыдан  шығатын  қорытынды,  мәтін  аудармашысының  сөйленген  сөзді  аударма 

кезінде  өзінің  қалауынша  өзгертуге,  оны  негізсіз  қысқартуға  немесе  ойдан  қосып 

түрлендіруге еш құқығы жоқ. Алайда сөйлеушінің ойы жиі қайталанып жатса немесе ұқсас 

сөздер  молынан  ұшырасса,  мұндай  жағдайда  жинақтап,  нақтылап  жеткізуге  болады. 

Аудару  кезінде  аудармашы  өзіне  жақсы  кәсіби  іс-әрекеттің  көмегімен  аударатын  тілдің 

инвариантын әркез мейлінше толық жеткізуге ұмтылады. 

Кейбір жағдайда ілеспе және синхронды аударма барысында аударма жеңілдетілген 

түрде  жүзеге  асады.  Дипломатиялық  өкілеттілік  (мәселен  халықаралық  қатынастар 

кезіндегі  ірі  қайраткерлердің)  сөзін  аударуда  жауапкершілік  жүгі  еселене  түседі.  Егерде 

аудармашы  ретінде  дипломатиялық  өкілеттілігі  мойындалған  жағдайда  айтылған  сөздің 

аудармада  мағынасын  бұза  қалса  айыпталуға  құқысы  бар.  Өйткені  аудармашы 

дипломатиялық  қатынасты  қолдайтын  қосалғы  тұлға  қызметін  атқарады.  Мұндай  кезде 

қандай  да  бір  елдің  қызығушылығын  қорғауға  міндетті  емес.  Аудармашы  екі  жаққа  тең 

дәрежеде қызмет етуге, еларалық байланысты сақтауға толық мүдделі [3, 128]. 

Саяси  пікірталас,  мемлекеттік  кездесуде  туындайтын  екі  жақтың  ара-

қатынасындағы дау-жанжалға, т.б. жағдайларға аудармашының араласуға құқығы жоқ. Ол 

мұндай кезде аударылатын мәтіннің мазмұнына қатысты өзінің ұстанымын айқындай білуі 

тиіс. 

 

 

90 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 2-3 /2013     

 

Аудармашы  материалдың  мазмұнына  қатынас  бойынша  кез-келген  жағдайда 

құпиялық сақтау керек, арнайы ресми орындар рұқсат, келісімінсіз өз еркінен тыс жария 

етуіне болмайды. 

Аудармашы  өзіне  белгілі  тәсілдермен  түпнұсқа  тілінің  жүйесіндегі  аударма 

тіліндегі,  аударма  техникасындағы  және  мәтін  тақырыбындағы  жан-жақты  білімділіктің 

жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. 

Ауызша  аудармашы  кәсібі  жан-жақты  біліктіліктің  жоғары  деңгейін  қамтамасыз 

етуде өзіне қажетті барлық мүмкіндікті, соның ішінде, өзінің жұмыс жағдайына сәйкесетін 

(ауызша  аударма  кезінде  –  аударып  жеткізетін  аппаратураның  сенімділігін,  тіпті  қажет 

болғанда  шешен  сөзі  жылдамдығының  бәсеңдетілуінің,  синхронды  аударма  кезінде 

шешендердің  сөйлейтін  сөзінің  алдын-ала  ұсынылуын,  жұмыс  кезінде  демалыс  үшін 

кідіріс жасау, т.б.) ерекшеліктерін күні бұрын әзірліктен өткізеді. Жазбаша аударма кезінде 

тақырып  бойынша  анықтамалармен,  басқа  да  қажетті  әдебиеттермен  танысып  шығуға 

құқылы[4, 35]. 

Аудармашы аударма дәлдігі, сапасы үшін жауап береді, егерде аудармашы көркем 

немесе  публицистикалық  аудармаға  қатысса,  ол  жарияланған  жағдайда  заң  жүзінде 

қорғалғандай, автор есебінде өзінің аты-жөнін көрсетуге міндетті. Бұған толық құқы бар. 

Аудармашы  –  елінің,  ұлттық  тілінің,  мәдениетінің,  салт-дәстүрінің  насихатшысы. 

Оған  терең  ой-өріс  пен  кең  дүниетаным,  жан-жақты  білім  мен  үлкен  қабілет  тән.  Бұл 

ауызша аудармашыға ғана емес, жолсерік- аудармашыға да қатысты. Өйткені, ол – өз елін 

басқа  мемлекеттерге  таныстырушы  тұлға.  Аудармашы  мәдениеттілігі  оның  қалай  дұрыс, 

сапалы  аударма  жасауына  ғана  емес,  азаматтық,  адамдық  болмыс-бітімін  үнемі  сақтай 

білуіне,  сыпайы,  ықыласты  қарым-қатынас  жасауына  да  қатысты.  Аудармашыға  қарап, 

бүтіндей  бір  ұлттың  сипатын  танып,  оның  тұрмысын,  әдет-ғұрпын,  мінез-құлық 

ерекшеліктерін, саяси-экономикалық жүйесін талдап, сараптайды. Ең бастысы – жолсерік-

аудармашыға  қойылатын  талап  зор.  Оған  барынша  жоғары  жеке  тұлғалық,  саяси  және 

кәсіби жауапкершіліктер міндеттелінеді. 

 

ӘДЕИЕТТЕР  

1.  Латышев Л.К. Перевод: проблема теории, практики и методики преподавания — 

М., 1986.-239б. 

2.  Тарақов Ә. Аударма әлемі. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2007.-247б. 

3.  Алексеева И.С.  Профессиональный тренинг переводоведения: Учебное пособие 

по устному и письменному переводу. СПб., Изд. «Союз», 2003. -288б. 

4.  Тарақов  Ә.  Ауызша  аударма.  Оқу  құралы.  Алматы:  Қазақ  университеті,  2004.-

60б. 

 

 

 

ӘОЖ 245.160          

 

«МОҒОЛ»  -  БІЗДІҢ АРҒЫ ЕЛЕСІМІМІЗ 

 

Әмре Әрін 

І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 

Талдықорған қ-сы 

 

Мақалада  Шыңғыс  хан  жайлы  қазақ  ғалымдарының  зерттеулері  таратылып 

берілген.  Шыңғыс  хан  жайлы  мәліметтер  ертедегі  зерттеу  еңбектермен 

салыстырыла  қарастырылады.   

 

Статья  посвящена  исследовательским  работам  казахких  ученых  о  Шынгыс