Ботаникалық сипаттамасы.
Жапырақтардың қҧрылысы бойынша
дәнді бҧршақты дақылдар ҥш топқа бӛлінеді: біріншісі - қауырсын
жапырақты ӛсімдіктер (асбҧршақ, жасымық, ноғатық, ноқат, атбас
бҧршақ), екіншісі – ҥштік жапырақты ӛсімдіктер (ҥрмебҧршақ,
майбҧршақ) және ҥшіншісі – саусақ-салалы жапырақты ӛсімдіктер
(бӛрібҧршақтар).
Дәнді бҧршақты дақылдардың
тамыр жүйесі
кіндікті, топыраққа
2 м дейін бойлайды, бҥйір тамыршалары топырақтың беткі қабатын
жайлап кетеді. Тамырларының қуатты дамуына олар терең және
борпылдақ топырақты қажетсінеді (оңтайлы тығыздық 1,1-1,2 г/см
3
).
Сондықтан дәнді бҧршақты дақылдар терең ӛңдеуді және топырақтың
жыртылатын қабатын тереңдетуді қажетсінеді.
Дәнді бҧршақты дақылдардың
сабақтары
әртҥрлі механикалық
беріктілікте және себу тәсілі осыған тәуелді. Атбас бҧршақта,
бӛрібҧршақта, ҥрмебҧршақтың бҧталы тҥрлерінде, ноқатта және
130
майбҧршақта сабақтары тік ӛседі, жапырылмайды (жиі тҥрде кең
қатарлы тәсіл пайдаланылады). Асбҧршақ, сиыржоңышқа, ноғатық,
жасымық пен ҥрмебҧршақ пісу кезеңіне қарай жапырылады (тек жай
қатарлап себу тәсілі қолданылады). Дәнді бҧршақты дақылдарды жиі,
сабақтары берік басқа дақылдармен аралас себеді, алдыңғылары
мҧртшаларымен кейінгілеріне оратылып ӛседі.
Жемісі –
әртҥрлі пішіндегі және мӛлшердегі бҧршаққап.
Тұқымдары
әртҥрлі пішінді, ірілі-ҧсақты және әр тҥсті болып
келеді. Тҧқым тҧқымдық қабықтан және ҧрықтан тҧрады.
Дәнді бҧршақты дақылдарда тӛмендегідей
ӛсу-даму кезеңдері
белгіленеді: ӛну; кӛктеу; сабақтың бҧтақтануы; бҥрлену; гҥлдеу;
бҧршаққаптардың тҥзілуі; пісу; толық пісу.
Температураға қоятын талаптарына қарай дәнді бҧршақты дақылдарды 3
топқа бӛледі: шамалы талапты (асбҧршақ, жасымық, ноғатық),
тҥқымдарының бастапқы ӛне бастауына 2°С қажет, егін кӛгін 3-4°С
қалыптастырады, ерте себу мерзімінің дақылдары; орташа талапты
(жіңішке жапырақты бӛрібҧршақ, атбас бҧршақ, ноқат), тҧқымдарының
бастапқы ӛну температурасы 3-4°С, кӛктеуіне 5-6°С қажет, орташа себу
мерзімінің дақылдары; жоғары талапты (майбҧршақ, ҥрмебҧршақ),
тҧқымдарының бастапқы ӛну температурасы 8-10°С, кӛктеуі 10-13°С-да, кеш
себу мерзімінің дақылдары.
Ылғалға талаптары.
Дәнді бҧршақты дақылдарға дәнді астық
дақылдарына қарағанда кӛп мӛлшерде ылғал қажет. Мәселен, тҧқымның
ӛне бастауы ҥшін олар ӛздерінің массасының 110-140% ылғал сіңіруі
керек, ал транспирациялық коэффициенттері 400-ден 800-ге дейін
ӛзгереді.
Жарыққа талаптары.
Кҥннің ҧзақтығына талабы бойынша дәнді
бҧршақты дақылдарды ҥш топқа ажыратады: ҧзақ кҥннің ӛсімдіктері
(асбҧршақ, жасымық, ноғатық, бӛрібҧршақ, атбас бҧршақ), олардың
ӛсіп-даму кезеңдері жарық кҥннің ҧзаруына байланысты қысқара береді;
қысқа кҥннің ӛсімдіктері (майбҧршақ және ҥрмебҧршақтың кейбір
тҥрлері – маш), бҧлардың ӛсіп-жетілу кезеңі кҥннің қысқаруына қарай
жеделдейді; бейтарап ӛсімдіктер тобы (ҥрмебҧршақ пен ноқаттың
кӛптеген сҧрыптары). Алайда, дерлік әрбір дәнді бҧршақты дақылдың
кҥннің ҧзақтығына бейтарап (ықылассыз) сҧрыптары болады. Қысқа
кҥннің ӛсімдіктерінің ӛсіп-жетілу (вегетациялық) кезеңі солтҥстік
жағдайында ҧзара тҥседі, ал ҧзақ кҥннің ӛсімдіктерінде бҧл қҧбылыс
оңтҥстік жағдайында байқалады.
Топыраққа және қоректенуге талаптары.
Дәнді бҧршақты
дақылдарға барынша қолайлы болып орташа байланысқан, әлсіз
қышқыл немесе бейтарап, фосфор, калий және кальцийдің жеткілікті
мӛлшері бар саздақ және орташа қҧмдақ топырақтар болып табылады.
Дәнді бҧршақты дақылдар ҥшін фосфор тыңайтқыштарының рӛлі
зор. Дегенмен топырақ қҧнарлылығы мен ӛсімдіктердің фосфаттармен
131
қамтамасыз етілуі жоғарылаған сайын фосфордың маңызы біршама
тӛмендейді де, есесіне калийлі тыңайтқыштардың рӛлі артады.
Азот тыңайтқыштарымен жағдай басқаша. Бҧрын дәнді бҧршақты
дақылдарға оны енгізуге болмайды, ӛйткені олардың ӛздері азотты
ауадан алады, ал азотты тыңайтқыштар азоттың тҥзілуін әлсіретеді деп
есептеген. Соңғы уақытта кӛптеген зерттеушілер (М.В. Федоров,
В.В. Бернард, Г. Шмидт, Л.М. Доросинский, Н.М. Лазарева)
кӛрсеткендей, азот тҥзу қабілеті болғанымен тамырларында тҥйнектер
тҥзілгенше бастапқы ӛсу кезеңінде дәнді бҧршақты дақылдар азотты
тыңайтқыштың шамалы мӛлшеріне (30 кг/га э.е.з) мҧқтаждық танытады.
Ал, азотты ӛсімдіктің ӛсуінің алғашқы кезеңін жеделдету
мақсатында тҧқыммен бірге 30 кг/га ә.е.з. мӛлшерінде берсе жеткілікті.
Жақсы ӛсіп-дамыған ӛсімдіктің (әрі бактериялы тыңайтқыштармен
ӛңдегенде) ауадан азотты тҥзуі ҥдемелі жҥріп, ӛзін-ӛзі қажетті азотпен
қамтамасыздандырады.
Достарыңызбен бөлісу: |
