И. И. Жумагулов, А. А. Бегалина

81 
 
Себу  мӛлшері,  танаптық  ӛнгіштік  және  ӛсімдіктің  тірі  қалуы 
ӛсімдіктер жиілігін және олардың қоректену алаңын анықтайды. 
Қоректену  алаңы
  –  бҧл  бір  ӛсімдікке  келетін  алаң.  Қоректену 
алаңы оңтайлы болғанда ӛсімдіктің ӛсуіне және дамуына жақсы жағдай 
қалыптасады.  Әр  ӛсімдік  ҥшін  ол  алаң  бірдей  емес:  ӛсімдік  ірі  болса, 
соғҧрлым оған ҥлкенірек алаң қажет. Ең жақсы қоректік алаң – дӛңгелек 
немесе шаршы. 
Тҧқымның  себу  мӛлшері  себуге  жарамдылығын  ескеріп  себілген 
тҧқымның  ӛнгіш  санымен  немесе  салмағымен  анықталады.  Ірі  дәнді 
дақылдардың себу мӛлшері қашанда кӛп, ал себілетін тҧқым саны, ҧсақ 
тҧқымдармен  салыстырғанда  азырақ.  Топырақ-климат  жағдайын 
ескерусіз  себілген  жоғары  себу  мӛлшері  егістіктің  қоюлануына, 
жапырылуына  және  ӛнімнің  негізгі  бӛлігінің  (астық)  қалыптасуына 
қолайсыз  жағдайлар  туындауына  жетелейді.  Себу  мӛлшерін  азайту 
егістіктің сиреуіне және арамшӛп басуына мҥмкіндік жасайды.  
Әр  дақыл  және  сҧрып  ҥшін  тҧқымның  себу  мӛлшерін  олардың 
биологиялық ерекшеліктерін ескеріп белгілейді. Себу мӛлшерін анықтау 
ҥшін тҧқымның себуге жарамдылығын (СЖ, %) есептейді. 
 
СЖ = 
100
Ґ
Т

, 
мҧнда Т – тҧқымның тазалығы, %; Ӛ - тҧқымның ӛнгіштігі, %. 
Тҧқымның  оңтайлы  себу  мӛлшерін  ғылыми  тәжірибе  жҥргізіп 
анықтайды, ал салмағын (См, кг/га, т/га) – формуламен:  
 
См = 
СЖ
М
К
100


, 
мҧнда  К  –  тҧқым  саны,  млн.  ӛнгіш  дән  1  га;  М  –  1000  тҧқымның 
массасы, г; СЖ – тҧқымның себуге жарамдылығы, %. 
Тұқымның  себу  (сіңіру)  тереңдігі
  –  топырақ  бетінен  тік  бойымен 
тҧқымның  астына  дейінгі  қашықтық.  Ол  тҧқымның  ірілігіне,  себу 
кезіндегі  топырақтың  ылғалдылығына,  топырақтың  тҥйірлік  қҧрамына, 
оның 
мәдениленгеніне 
және 
ауылшаруашылық  дақылдарының 
биологиялық  ерекшеліктеріне  байланысты.  Ірі  тҧқымдар,  жарнаған 
топырақ 
бетіне 
алып 
шығатындардан 
басқасы, 
ҧсақтармен 
салыстырғанда,  тереңірек  сіңіріледі.  Жеңіл  және  қҧрғақ  топырақтарда 
тҧқымның  сіңіру  тереңдігі,  ауыр  және  ылғалдылармен  салыстырғанда, 
тереңірек. Осыған  байланысты тҧқымның сіңіру тереңдігі 2 см-ден 8 см-
ге дейін ӛзгереді. 
Себу барысында  тҧқымдарды тегіс және тығыз (қатты) тӛсенішке 
орналастырған жӛн.  
Себу  тәсілі
  ӛсімдікке  оңтайлы  қоректену  алаңын  қамтамасыз 
етеді. Ол шашып және қатарлап себумен жҥзеге асырылады. 
Шашып себу
 – тҧқымдарды танапта ретсіз орналастыру. 

82 
 
Қатарлап  себу
  –  тҧқымдарды  ені  әртҥрлі  қатараралықтармен 
(қатараралықтарының арасы әртҥрлі) орналастыру. Қатарарлықтарының 
еніне қарай ол тар қатарлап (қатараралығы 10 см дейін), дағдылы (10-15 
см),  кең  қатараралықты  (25  см  артық),  нҥктелі  (пунктирлі),  таспалы, 
ҧялы, шаршылы, жолақты, қарықты, жалды, тоғыспалы болады.  
Себу  мерзімі. 
Оңтайлы  себу  мерзімі  тҧқымның  ӛнуіне  қажетті 
температурамен  және  топырақ  ылғалдылығымен  анықталады.  Себу, 
тҧқымның  ӛнуіне  қажетті  тҥрткіжайттары  бар  физикалық  жетілген 
топыраққа  жҥргізілуі  тиіс.  Жаздық  дақылдар  себу  мерзімі  бойынша, 
сіңіру  тереңдігінде  температура  1-2
о
С  ӛне  бастайтындар  яғни  ерте 
себілетіндер (жаздық бидай, сҧлы, арпа, асбҧршақ, кӛпжылдық шӛптер, 
сәбіз,  т.т.);  орташа  мерзімде  себілетіндер  –  тҧқымдары  3-6
о
С  ӛне 
бастайтындар  (қызылша,  кҥнбағыс,  зығыр,  ноқат,  т.т.);  кеш  себілетін 
дақылдар  –  тҧқымдары  8-12
о
С  ӛне  бастайтындар  (жҥгері,  тары, 
майбҧршақ, ҥрмебҧршақ, кҥріш, қарақҧмық, т.т.) болып бӛлінеді. 
Кҥздік  дақылдарды  ӛскін  пайда  болғаннан  кҥзгі  ӛсінді  кезеңі 
аяқталғанша ауаның орташа температурасы 5
о
С-дан тӛмендегенше 40-50 
кҥн  болатындай  есеппен  себеді.  Қазақстанның  солтҥстігінде  кҥздік 
дақылдардың оңтайлы себу мерзімі 20-шы тамыздан 10-шы қыркҥйекке 
дейін,  жаздық  бидайдікі,  асбҧршақтікі  –  15-25  мамыр,  малазықтық 
дақылдардікі – 25 мамыр - 5 маусым. 

жүктеу 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: