И. И. Жумагулов, А. А. Бегалина

жүктеу 1,36 Mb.

Pdf просмотр

бет	36/222
Дата	16.01.2022
өлшемі	1,36 Mb.
	#32946

1 ... 32 33 34 35 36 37 38 39 ... 222

аг негиздери

Топырақтың  тҥзілуі.
Топырақ  жер  ҥстіне  шыққан  тау
жыныстарының мҥжілуінің және олардың мҥжінді ӛнімдерінің сапалық
ӛзгеруінің  нәтижесінде  пайда  болады.  Топырақтың  қалыптасуы  және
дамуы,  бір  мезгілде  ӛтетін  екі  ҥдеріске  –
мүжілуге
  және
топырақ
түзілуге
байланысты.
Мҥжілу  барысында  тау  жыныстары  талқандалады,  оларды
қҧрастыратын  минералды  заттар  ӛзгеріске  ҧшырайды  және  ериді.
Жауын-шашынмен  және  су  ағындарымен  олар  басқа  жерге  апарылады,
теңіздер  мен  мҧхиттар  тҥбіне  жиналып  шӛгінді  жыныстар
қалыптастырады.  Осы  жыныстар  жер  қыртысының  тектоникалық
қозғалысы
кезінде
жердің
бетіне
шығады
және
қҧрлықты
қалыптастырады.  Мҥжілу  әсерінен  осы  жыныстардан  қоректік
элементтер  босайды,  оларды  сол  қҧрылыққа  қоныстанған  ӛсімдіктер
қоректенуге  пайдаланады.  Ҧзақ  уақыттан  кейін  заттардың  мҧндай
қайталанып  айналуын
  геологиялық
  немесе  заттардың
үлкен  айналымы

дейді.
Топырақ  тҥзілу  ҥдерісі  тау  жынысының  ҥгіндісіне  тірі  ағзалар
(бактериялар,  балдырлар,  қыналар)  қоныстанғанда  басталады,  жоғарғы
кӛкжиектерде қоректенудің биологиялық маңызды элементтерінің (Р, К,
Са,  Мg,  S,  N,  Fe  және  т.б.)  және  органикалық  заттардың  жиналуы
жҥреді.  Ӛсімдіктер  тамырларымен  ҥгінділерден  қоректік  заттарды
сіңіреді  және  бойларында  кҥрделі  органикалық  қосылыстар  тҥрінде
жинайды.  Ӛсімдіктер  тіршілігін  аяқтағаннан  (солғаннан)  соң,
органикалық  қалдықтардың  ыдырауы  нәтижесінде  бҧл  заттар
қарашірінділі зат тҥрінде жарым-жартылай топырақ қҧрамына енеді, ал
бір  бӛлігі  қарапайым  минералды  қосылыстар  тҥрінде  босайды  және
ӛсімдіктің  келесі  буынына  қоректік  нәр  бола  алады.  Ӛсімдіктің  әрбір
жаңа  буыны  мен  ҥгінді  жыныста  пайда  болған  топырақтардың
арасындағы  жылма-жыл  қайталанып  отыратын  заттар  алмасуын
  кіші
немесе заттардың
биологиялық
айналымы дейді.
Қазіргі  топырақтану  негізін  қалаушы  В.В.  Докучаев
топырақ
түзілудің  мынадай  түрткіжайттарын
ажыратады:  топырақ  тҥзуші
(аналық) жыныс, биологиялық тҥрткіжайт (ӛсімдік және жануар әлемі),
климат, жер бедері, топырақ жасы және адамның ӛндірістік іс-әрекеті.
Топырақ  түзуші  (аналық)  жыныстар
  деп    олардың  минералды
материалдарының  негізінде  топырақ  қалыптасқан,  тау  жыныстарын
айтады.  Топырақ  тҥзуші  жыныстар  топырақтың  минералогиялық  және
химиялық  қҧрамын  анықтайды,  оның  бірқатар  агрофизикалық  және

34

физикалық-химиялық
сипаттамаларын
(тҥйіршіктік
қҧрамын,
тығыздығын,  суӛткізгіштігін,  сіңіру  кӛлемін  және  т.т.),  топырақ
кескінінің
қалыптасуын,
тектік
(генетикалық)
кӛкжиектерінің
қалыңдығын және бҥкіл топырақ қабатттарын (тҧздың болуы, болмауын,
қиыршық  тастылығын  және  т.т.)  анықтайды.  Мысалы,  қҧмда
қалыптасқан топырақтар – борпылдақ, минералогиялық және химиялық
қҧрамдары жҧтаңдау, сіңіру кӛлемі аздау, суӛткізгіштігі және ауалануы
жақсы,  тектік  кӛкжиектері  шҧбалаңқы  болады;  саздақтардағы
топырақтар – тығыз, химиялық қҧрамы әр алуан, сіңіру кӛлемі жоғары,
суӛткізгіштігі нашар, кескіні ықшамды (жҧқа). Топырақ тҥзуші жынысқа
топырақ тҥзілудің қарқындылығы мен бағыттылығы тҧтастай тәуелді.

Биологиялық  түрткіжайт
  (биос  немесе  ӛсімдік  және  жануар
әлемі). Аналық тау жынысының топыраққа айналуы әртҥрлі ағзалардың
әсерімен жҥреді: ӛсімдіктердің, кіші  ағзалардың,  жануарлардың.  Нақты
бір  климат  жағдайларында  ағзалардың  бҧл  топтары  келе-келе  (уақыты)
тҧрақты қауымдастық-биоценоздарды қалыптастырады, ал олар топырақ
тҥзілудің  бағытын  анықтайды.  Жасыл  ӛсімдіктердің  тіршілік  әрекеті
тамыр  жайылатын  жоғарғы  қабаттағы  биогендік  заттардың  айналымы
мен шоғырлануына және қуатына әсер етеді.
Табиғи  мҥжілу  (желге  қағылу,  желмен  ҧшырылу)  тау  жынысын
топырақ  тҥзілуге  дайындайды.  Топырақ  тҥзілу  ҥдерісі  желмен
ҧшырылған  тау  жыныстарына  тірі  ағзалар  қоныстанғанда  басталады.
Топырақ  тҥзуші  ағзаларға,  осылардың  тіршілік  әрекеттерінің
нәтижесінде  топырақтағы  органикалық  заттардың  алғашқы  тҥзілуі
жҥретін,  автотрофты  бактериялар  мен  балдырлар  жатады.  Жоғары
сатыдағы  ӛсімдіктер  жақсы  дамыған  тамырларының  кӛмегімен  аналық
жыныстардан  қоректік  заттарды  (кҥлдік  заттар,  азот)  белсенді  сіңіреді
және  фотосинтез  ҥдерісі  кезінде  органикалық  заттарды  қҧрайды.
Ӛсімдіктер  қҧраған  кезде  ӛсімдік  қалдықтары,  кіші  ағзалар  мен
ферменттердің  әсерінен  биохимиялық  ӛзгерістерге  ҧшырап,  топырақ
тҥзуші  жыныстардың  жоғарғы  қабатында  шоғырланады.  Нәтижесінде
ӛсімдіктер,  биоценоз  және  топырақ  тҥзуші  жыныстар  арасында,
толассыз  жҥретін  қарама-қарсы  екі  ҥдеріске  –  органикалық  заттардың
тҥзілуіне  және  ыдырауына  негізделінген  биогендік  элементтердің
айналымы қалыптасады. Нәтижесінде топырақ тҥзілудің қарқындылығы
мен  бағыттылығына;  су,  ауа  және  жылу  режиміне  зор  әсер  ететін
жыныстар  мен  топырақтардың  органикалық  заттармен  және  биогенді
элементтермен толысуы жҥреді.

жүктеу 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 32 33 34 35 36 37 38 39 ... 222