И. И. Жумагулов, А. А. Бегалина

108 
 
мӛлшерінде ылғал қажет болса, қатты бидай тҧқымына – 55-67 %. Қатты 
бидайдың  жапырақтары  ірі,  тҥп  тамырлары  баяу  ӛседі  және  тҥйін 
(екінші)  тамырлары  кеш  қалыптасады  да  қатты  бидай  ӛсімдігі  ылғал 
тапшылығынан зардап шегеді. 
 
Қатты бидай топырақ қуаңшылығына аса сезімтал келеді, сонымен 
бірге ауа қуаңшылығына жҧмсақ бидаймен салыстырғанда шыдамдылау. 
Қатты  бидайдың  ӛсіп-дамуындағы  «қиын-қыстау»  кезеңі  жҧмсақ 
бидайға  қарағанда  ҧзағырақ,  бҧл  да  оның  қуаңшылыққа  тӛзімділігін 
азайтады.  Қатты  бидайдың  тамыр  жҥйесі  әлсіздеу  дамыған,  ӛнімді 
тҥптенуі де айтарлықтай тӛмен, бҧл астық ӛнімділігіне кері әсер етеді.  
 
Қатты  бидай  ӛсіп-дамуының  алғашқы  кезеңдерінде  жоғары 
ылғалдылықты және орташа жылылықты, соңғы кезеңдерінде – жоғары 
температура  мен  орташа  деңгейдегі  ылғал  қорын  қалайды.  Масақтану, 
дәннің  пісіп  жетілу  кезеңдеріндегі  жоғары  температура  мен  ауа 
қуаңшылығы  масақтың  дәнсіздігіне  және  бос  масақшылыққа  бастайды. 
Қатты бидайдың гҥлдеуі мен тозаңдануына қолайлы жағдайлар тҥнгі 10-
12
о
С және кҥндізгі 25-31
о
С-да қалыптасады.  
 
Қазақстанның 
солтҥстік 
аймағында 
қатты 
бидай 
ҥшін 
қҧнарлылығы жоғары және арамшӛптерден таза танаптарды бӛлген жӛн. 
Бҧл бидай ҥшін ең жақсысы – қҧрылымды қара топырақтар мен кҥңгірт 
қара  қоңыр  топырақтар.  Қатты  бидай  ҥшін  топырақ  ерітіндісінің 
оңтайлы реакциясы – бейтарап (рН 6-7,5).  
 
Тат  ауруы  жаппай  байқалған  жылдары  қатты  бидай  ӛнімі  кҥрт 
тӛмендейді, жҧмсақ бидай ауруға тӛзімдірек келеді. 
 
Қазақстанның  солтҥстік  ӛңірінде  қатты  бидай  тамыр  шірігінен 
қатты  зардап  шегеді:  егін  кӛгі  селдірейді,  ӛсімдіктер  әлсіз  болады  да, 
ӛнімі  тӛмендейді.  Алғы  дақыл  дҧрыс  таңдалынбағанда  (бір  танапта  2 
жыл қатарынан ӛсірілгенде) ол гҥл кенесінен зардап шегеді. 
 
Ӛсіру  технологиясы.
  Қатты  бидайды  ӛнідісте  кӛбінесе  жҧмсақ 
бидайға  берілген  ҧсыныс  бойынша  ӛсіреді  де,  ол  кӛп  жағдайда  жақсы 
нәтиже  бере  қоймайды.  Қатты  бидайдың  морфологиялық-  тамырының 
баяу  ӛсетінін,  нашар  тҥптенетінін,  арамшӛптерге  қарсы  тҧруы  шамалы 
екендігі,  биологиялық  ерекшеліктері  –  ылғалға,  қоректік  заттарға 
жоғары  талап  қоятыны  ескеріле  бермегендіктен  ӛнімі  ғана 
тӛмендемейді, сондай-ақ сапасы да.  
 
Қазақстанның  солтҥстігіндегі  ғылыми  мекемелердің,  озық 
шаруашылықтардың  тәжірибелері  дәлелдегендей  қатты  бидайға  ӛте 
жақсы  алғы  дақыл  –  таза  сҥрі  жер.  Жақсы  алғы  дақылдар  –  тары, 
сҥрлемге ӛсірілген жҥгері, біржылдық қоңырбас және бҧршақ тҧқымдас 
шӛптер  қоспасы,  кӛк  балаусаға  ӛсірілген  кҥздік  қара  бидай.
 
Қуаңшылық  жылдары  шӛптер  қыртысына  егілген  қатты  бидай 
ылғал  тапшылығына  ҧшыраса  ӛнімі  кҥрт  тӛмендейді,  басқа  алғы 
дақылдармен  салыстырғанда,  ал  ылғалды  жылдары  қыртысты 

109 
 
топырақтарда  ӛнімі  ӛте  жоғары  болады.  Тҧқымды  себуге  дайындау 
жҧмсақ бидайдікіне ҧқсас. 
 
Себу мерзімі. 
Қатты бидайдың ӛніміне және сапасына ерекше әсер 
ететінін  ескеріп  Ақмола,  Қостанай,  Солтҥстік  Қазақстан  облыстарында 
мамырдың 20-25 аралығында, Павлодар облысының бірінші аймағында 
23-27  мамырда,  екіншісінде  –  18-23,  ҥшіншісінде  –  15-20  және 
тӛртіншісінде  –  12-18  мамырда  сепкен  ең  жақсы  нәтиже  беретінін 
Қазақстанның  солтҥстік  ӛңірінің  ғылыми  мекемелері  мен  озық 
шаруашылықтарының тәжірибелері дәлелдегенді.  
 
Себу мӛлшері шешуші агротехникалық шара. 
Ақмола облысының 
шаруашылықтары  ҥшін  оңтайлы  себу  мӛлшері  –  2,5-3,5  млн  ӛнгіш 
тҧқым гектарына: қара топырақты аймақтардың шаруашылықтарында  - 
2,8-3,5, қара қоңырлы топырақтыларда – 2,5-3,2 млн/га.  
 
Ҧсынылған  себу  мӛлшерлері  қатты  бидайдың  нақты  ӛсіру 
аймағына,  алғы  дақылына,  себу  алдындағы  топырақтағы  тиімді  ылғал 
қорына,  ӛсіру  технологиясының  кейбір  тәсілдеріне  байланысты  ӛзгеруі 
де  мҥмкін.  Белгілі бір  аймақта  (шаруашылықта)  топырақ  ылғалдылығы 
жеткіліксіз  болғанда  ҧсынылған  себу  мӛлшерлерінің  тӛменгі  шегі 
пайдаланылады, ылғал мол болғанда – жоғарғы шегі. 
 
Себу  тәсілі  және  тҧқымның  сіңіру  тереңдігі  жҧмсақ  бидайдікіне 
ҧқсас (жай қатарлап және 4-6 см).  
 
Қатты  бидай  егістігін  кҥтіп  баптау  жҧмсақ  бидайдікіне  ҧқсас 
болғанымен,  оның  гҥл  кенесімен  жарақаттануы  мҥмкін  екендігін 
ескеріп, тҧқымын себуге дайндағанда Прометрин 40 дәрмегімен ертерек 
ӛңдесе,  егін  кӛгін  гҥл  кенесінен  қорғауға  болады.  Сондай-ақ  аммофос 
негізінде  дайындалған  1,6%-ды  тҥйіршікті  фамидофос  топырақ 
инсектицидін  қолданып  ӛсімдікті  гҥл  кенесінен  қорғап,  жақсы  ӛнім 
алуға болады.  
 
Гҥл кенесі жаппай тараған жылдары қатты бидай егістігіне кӛктеу 
– тҥптену кезеңінде 50  % бициклад э.к. 1,0-1,5 л/га немесе 2,5  % денис 
э.к. 0,15-0,25 л/га бҥрку жақсы нәтиже береді. 
 
Қатты  бидай  егінін  жинау  мерзімі  мен  тәсілдері  жҧмсақ 
бидайдікіне  ҧқсас.  Тек  қатты  бидай  дәнінің  ҧрығының  дӛңестігі  және 
оның  масақшадан  бӛліп  алынуы  барабан  айналымын жеделдетуді,  дека 
мен  барабан  астындағы  тақтайшаны  масса  енетін  тҧсын  жиі  қадағалап 
отыру керегін ескерген жӛн.  
 

жүктеу 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: