АННОТАЦИЯ
философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін 6D080600 –
«Аграрлық техника және технология» мамандық бойынша
Хазимов Канат Мухатовичтың
«Күн энергиясын пайдалану арқылы өсімдік өнімдерін кептіру
процессін қарқындату»
тақырыбы бойынша дайындалған диссертация
Түйінді сөздер: Гелиокептіргіш, кептіру, жылутасымалдағыш, күн
энергиясы, күн коллекторы, кептірілген жемістер.
Зерттеу жумысының өзектілігі. Елімізде жеміс-жидектерді өндіру
жеткіліксіз, халықтың осы өнімдерді тұтынуы нормативтен екі еседей төмен.
Жеміс жидектерді экспорты мен импортының қарым қатынасы жыл сайын
өзгеріп тұрса да, жалпы осы өнімдерді тұтыну керекті мөлшерінен көп
төмендігі сақталып тұр. Бұл нәтиженің төмендігін негізінен жеміс
жидектерді сақтаудың күрделігімен, қымбаттығымен түсіндіруге болады.
Диссертация тақырыбы Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә.
Назарбаевтың 30 мамырдағы 2013 ж. № 57 Қазақстан Республикасының
«Жасыл экономикаға» көшу туралы бекітілген тұжырымдамасымен тікелей
байланысты.
Кептірудің дәстүрлі тәсілдерінде жылу тасымалдағыш ретінде сұйық және
газ тәріздес отындарды жағудан алынған жылу энергиясы кептіру
процессінде пайдаланады.
Қазіргі
уақытта,
энергетикалық
ресурстардың
азаюуына
және
тапшылығына, сондай-ақ оның қымбаттылығына байланысты әлемде жел,
күн және басқа да жаңартылмалы энергия көздерін пайдалану кеңінен
таратылып жатыр. Қазақстан Республикасында, әсіресе ауылдағы
өндірушілер үшін энергия ұнемдеу, оның құнының жоғарғылығына
байланысты, мәселесі өте маңызды.
Энергия ресурстарының қымбаттауы, жемістер мен көкөністерді кептіру
үшін жаңартылмалы энергиясы негізінде істейтін автономды құрылғыларды
пайдалану, күн энергиясын кешенді пайдалану мүмкіншіліігін жүзеге
асырылады.
Алматы облысындағы күн радиациясының күндізгі орташа жылдық
қуаты шамамен 5,8 кВт болады. Бұл гелиоколлекторде 1 шаршы метрден
тәулігіне 1,5 - 3,5 кВт ·сағ. дейін пайда береді. Гидрометеорологиялық
қызметінің мәлімдемесі бойынша Алматы аумағында жылына 300-дей
шуақты күн болады, әрі бұл жақсы көрсеткіш болып табылады.
Өндірушілерге өсімдіктерді фермаларда сақтау және оларды тікелей бау
бақшадан дер кезінде сатуы өте тиімді. Сондықтан, шаруа қожалықтарына
жеміс-жидектерді кептіру өздері үшін ең үнемді болып табылады, өйткені 1
тонна жемістерді консервілеумен салыстырғанда күнде кептіру құны екі есе
төмен болады.
Сонымен қатар, кептірілген жемістер мен көкөністер адам ағзасында
органикалық қышқылды заттардың қалыпты жұмыс істеуі үшін маңызды зор,
әрі жеңіл сіңетін қанттармен (сахароза, глюкоза, фруктоза) өте бай.
Дәрілік өсімдіктерді дайындауда технологиясында кептіру және
кептірілген дәрілік шикізаттарды тиісті шартты жағдайда сақтау процесстері
маңызды болып табылады.
Алайда, осы уақыттқа дейін өсімдіктерді кептіруде пайдаланатын
өндірістік құрылымдарда қолданылатың жабдықтар сапалы кептіру
талаптарына
сай
келмейді.
Сондықтан
кептіргештердің
кептіру
бөлімшелерінің тиімділігін және өңделген өнімдердің сапасын арттыру үшін
кептірудің жаңа технологиялары мен жабдықтарын енгізуі маңызды мақсат.
Қазіргі уақытта жеміс жидектерді кептіру технологиясындағы процестер
дәстүрлі энергияны пайдаланатын кептіргіштермен атқарылады. Сондықтан,
кептіру процессінде отын-энергетикалық ресурстарды үнемдеу стратегиялық
мақсаты болып табылады.
Қазақстанның Оңтүстік облыстарында күн энергиясымен істейтін
кептіргіштерді ауқымды пайдалану үшін қолайлы мүмкіндіктер бар. Себебі,
бұл аймақта жеміс - жидектердің пісуі мен күнің ең жоғары қызу мезгілі
сәйкес келеді.
Соңдықтан, күн энергиясын жеміс -жидек, көкөніс және басқа сол сияқты
өнімдерді мол өсіретін аймақта пайдалану өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу мақсаты. Көкөніс өнімдерін шахталық типтегі кептіргеште
күн энергиясын жылу сақтау құрылғымен және қосымша коллекторларды
пайдалану арқылы кептіру процессін қарқындату.
Зерттеу әдіснамасы. Теориялық және эксперименттік зерттеулер
арқылы кептіру процесін қарқындатуға әсер ететін құрылымдық және
технологиялық параметрлерін анықтады.
Анықталған
нәтижелер «PSI
Construction» компаниясындағы ЖБ кептіргіштің эксперименттік үлгісін
жобалауда және жасауда қолданылған.
Гелиокептіргіш Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институтында (ҚазККШҒЗИ ) өндірістік сынақтан өткен. Өндірістік
сынақтың нәтижелерін және гелиокептіргіштің техникалық құжаттамаларын
«АВАНТ ТЕХ МГ» ЖШС өз кәсіпкершілігінде пайдалануға қабылдады.
Құрастырылған кептіргіш «Нұрқасқаев А.» шаруа қожалығында енгізілді.
Ғылыми жаңалығы.
Кептірілетін алма, бұрыш, баклажан және
қауыны
деген
өсімдіктердің
жылуфизикалық
қасиеттерінің
жылусиымдылығының с, температураөткізгіштіктің а, жылуөткізгіштіктің
олардың ылғалдылығынан W, температурасынан Т (365 К дейін) және
тығыздығынан ρ – тәуелділігі анықталды. Гелиокептіргіштің құрылғысының
негізгі параметрлері негізделген; Есептеу тәсілімен кептіру камерасындағы
пассивті
аймақтар
анықталған.
Кептіру
камерасына
қосымша
гелиоколлекктормен жылу ағынын жеткізу нәтижесінде пассивті аймақ
жойылған.
Тәжірибелік құндылығы. Ұсынылған кептіргіште жоғары сапалы
өсімдік өнімдерін өндіруде процессті қарқындатып, энергетикалық, еңбек
және қаражат шығындарын азайту жұмыстың құндылығы болып есептеледі.
Өсімдіктерді кептіру технологиясының экономикалық тиімділігі есептелген.
Қазақстан Республикасынын № 28243 «Гелиосушилка» және № 30006
«Гелиосушилка» инновациялық патенттері алынған Шаруашылықтар үшін
кептіргіштерді пайдалану туралы нұсқауларды жариялады.
Жарияланымдар. Диссертациялық жұмыс бойынша тақырыпқа сай
11 мақала жарияланды, соның ішінде 4 мақала Комитет тізімдегі басылымда,
3 мақала халқаралық конференцияларда, 1 мақала Thompson Reuters және
Scopus (Journal of Engineering Thermophysics) базасына кіретін импакт -
факторлы журналда жарияланды, 1 – ұсыныс; 2 – шетелдік мақала оның
біреуі Global Impact Factor (Journal of Engineering and Innovative Technology)
базасына кіретін журналда жарияланды.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 5 негізгі
тараудан,қортындыдан және қосымшылардан тұрады. Жұмыста 16 кесте, 107
сурет, 51 қосымша бар 150 беттік компьютерлік мәтіннен құралған.
Пайдаланылған әдебиеттер саны 125.
