Грамматика: просто о сложном



жүктеу 9,27 Mb.
бет15/37
Дата16.02.2018
өлшемі9,27 Mb.
#9844
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   37

Служебные имена


Көмекшi есiмдер

Как и в предыдущем разделе (послелоги), здесь нет новых окончаний, только те, что уже изучены.

Служебные имена описывают расположение предмета в пространстве и часто соответствуют предлогам русского языка.
Употребляются всегда в притяжательной форме (в основном 3-его лица) и затем присоединяются окончания падежей, чаще всего местного падежа (нда/нде). Например:

 – живот, внутренность, iш+i+нде – внутри; арт – спина, арт+ы+нда – за, позади.

Служебные имена (в притяжательной форме 3-го лица и в местном падеже):



үстiнде – на, наверху, над      /үстi – верх, поверхность/     
астында – под                          /асты – низ, нижняя часть/     
алдында – перед                    /алды – перед, передняя часть/     
артында – за                             /арт – зад, задняя часть/     
iнде – в, внутри                    /iш – живот, внутренность/     
сыртында – снаружи            /сырт – внешняя сторона/     
арасында – между, среди  /ара – промежуток, расстояние/     
қарсысында – напротив    /қарсы – против, навстречу/     
қасында – возле, у                /қас – бровь, қасы – около, у/     
жанында – около, подле    /жан – душа, близкий/     
маңында – возле, около     /маң – окрестность, сторона, возле, при/     
түбiнде – у, на дне, под       /түбi – дно, под/     

Кроме вышеперечисленных служебных имён есть немало слов, которые также используются для описания расположения предмета в пространстве. Принцип построения с ними словосочетаний тот же самый. Список можете продолжить сами:



ортасында – в середине    /орта – середина, центр/     
орталығында – в центре  /орталық – середина, центр/     
шетiнде – на окраине          /шет – край, окраина/     
айналасында – вокруг      /айнала – вокруг, кругом, окрестность/     
оң жағында – справа         /оң – правый, жақ – сторона, край/     
сол жағында – слева         /сол – левый, жақ – сторона, край/     
бетiнде – на поверхности   /бет – поверхность, лицо, страница/     
бойында – вдоль                  /бой – рост, бойы – вдоль/     
төбесiнде – наверху            /төбе – верх, вершина, крыша/ 
басында – в начале              /бас – голова/     
аяғында – в конце                /аяқ – нога, конец, последствие/     
соңында – в конце               /соң – конец/
тұcында – при, в стороне   /тұc – край, сторона/

Запомнить некоторые служебные имена вам будет легче по рисунку:





Служебные имена сочетаются с существительными в родительном падеже, например:

сандықтың iнде – внутри сундука     
үстелдiң артында – позади стола     
орындықтың алдында – перед стулом     
қыстың аяғында – в конце зимы

Различные примеры:



Диванның қарсысында екi кресло тұр. – Напротив дивана два кресла стоят.     
Үстелдiң үстiнде жорнал жатыр. – На столе журнал лежит.     
Сөрелердiң артында ештеме жоқ. – За полками ничего нет.     
Үйдiң сыртында алма бағы бар. – Снаружи дома есть яблоневый сад.     
Бақтың iнде балалар жүр. – Внутри сада дети бегают.     
Үйдiң оң жағында сауда үйi тұр. – Справа от дома торговый дом стоит.     
Бала ағаштың түбiнде отыр. – Ребёнок у дерева сидит.     
Диван мен теледидардың арасында кресло тұр. – Между диваном и телевизором кресло стоит.     Қаланың шетiнде үлкен саябақ бар. – На окраине города большой парк есть.     
Көлдiң айналасында гүлдер бар. – Вокруг озера цветы есть.     
Қаланың орталығында қонақ үйi тұр. – В центре города гостиница стоит.     
Үстелдiң үстiнде де, астында да ешнәрсе жоқ. – И сверху стола и под столом ничего нет.
Орындық кереует пен диванның ортасында тұр. – Стул между кроватью и диваном стоит.
Сенiң үйнiң төбесiнде антена бар ма? – На твоём доме антена есть?
Сiздiң үйiңiздiң қасында дүкен бар ма? – Возле вашего дома магазин есть?

✔   Предложения с 'қарама-қарсы' строятся иначе. Существительное употребляется в дательно-направительном падеже:



Дүкен аялдамаға қарама-қарсы тұр. – Магазин напротив остановки.
Теледидар диванға қарама-қарсы тұр. – Телевизор напротив дивана.
Менiң үй үйе қарама-қарсы тұр. – Мой дом напротив твоего дома.

Примеры служебных имён без падежных окончаний:



екi терезенiң арасы – (промежуток) между окнами,   көшенiң ортасы – середина улицы 
ағаштың түбi – низ дерева,   шыршаның төбесi – верхушка ёлки 
аялдаманың алды – впереди остановки,   қаланың сырты – за городом 
көлдiң бетi – поверхность озера.   Бөлменiң i қараңғы. – Внутри комнаты темно.
Үй мен дүкеннiң арасы өте жақын. – Расстояние между домом и магазином очень близкое.
Парақтың үстi ақ, асты қара. – Верх листа белый, низ чёрный.

Склонение служебных имён по падежам:






үйдiң

екi үйдiң

Атау
Шығыс
Жатыс
Барыс
Iлiк
Табыс
Көмектес

сырты
сыртынан
сыртында
сыртына
сыртының
сыртын
сыртымен

жаны
жанынан
жанында
жанына
жанының
жанын
жанымен

үстi
үстiнен
үстiнде
үстiне
үстiнiң
үстiн
үстiмен

арасы
арасынан
арасында
арасына
арасының
арасын
арасымен

Примеры:

Кереуеттiң астына сал. – Положи под кровать.   Олардың арасына тұр. – Встань между ними. 
Үстелдiң үстiне қой. – Поставь на стол.   Тоңазытқыштың iнен ал. – Возьми из холодильника.
Дүкеннiң сыртына шық. – Из магазина (наружу) выйди.
Үйдiң алдына ағаштар отырғыз. – Перед домом деревья посади.

Служебные имена могут употребляться в притяжательной форме 1-го и 2-го лица:



жанымда – рядом со мной,   қарсыңда – напротив тебя
Менiң қасыма кел. – Ко мне иди.   Бiздiң iшiмiзде. – Среди нас (у нас внутри). 

жүктеу 9,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   37




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау