Графика. Орфография. Орфоэпия

ұу ], сондай-ақ езу қатысы жағынан [ ый, ій

жүктеу 2,09 Mb.

Pdf просмотр

бет	83/152
Дата	13.09.2023
өлшемі	2,09 Mb.
	#43345
түрі	Монография

1 ... 79 80 81 82 83 84 85 86 ... 152

fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

ұу
], сондай-ақ езу қатысы жағынан [
ый, ій
]
түрінде бір-бірімен кірігіп кеткен тел дыбыстарды (қосар дыбыстарды) бір
әріппен орфографиялау орынды деп танылады. Қосар дыбыстарды бұлайша
орфографиялаудың тағы бір өзіндік артықшылығы – сөздегі әріп санының
азды-көпті ықшамдалуына мүмкіндік береді.
Бұлайша бір-бірімен артикуляциялық, үн мен дауыс қатысы жағынан
контаминацияланған екі дыбысты жазылымда бір әріппен берудің тиімді
жағы бар. Бұндай үлгі интертерминдердің де, төлтума атаулардың да
орфографиялануын біріздендіреді. Мысалы: ) төлтума атаулар:
, á , á ,
a .
ә) интертерминдер:
rs , s , ra , ra.
Түптеп келгенде
, и
де
, й
де бір ғана үнді дауыссыздың дыбыстық
мағынасын білдіреді. Қазақ тілінің дыбыстық қорында мағыналық
бірліктерді ажырататын негізгі дыбыстардың құрамында бір ғана еріндік
емес
и
бар. Қысқа [
й
] және [
и
] дейтін екі түрлі дыбыс жоқ.
Ай
деп жазылса
да,
аи
деп жазылса да оқылуы - [
аи
]. Мысалы,
Айман, Иса
деген сөздер латын
графикасы бойынша бір ғана « » әрпімен
A a , Isa
болып жазылады. Орыс
тілінің орфографиясының ырқымен
магний, кальций, йога, йод, йота
деп
жазылған халықаралық терминдер ендігі жерде латын әліпбиі бойынша
ag , a s , oga, o , o a
болып таңбаланады.
Тек шеттілдік қана емес,
кию, күю, ою, кею, қою; сия, жая, қия, оя,
жоя, тұщы, ащы, кеще
сияқты қазақ тілінің төл сөздерінің жазылуында да
қолданылылған [
йұу
], [
йүу
], [
йа
], [
шш
] сияқты бірнеше дыбысты бір әріппен
берудің графемасы ретінде жұмсалған
ю, я, щ
әріптері
, , o , ,
o ; s a, ja a, a, o a, jo a, shsh , ashsh , shsh
түрінде
орфографияланады.
Нақтырақ айтсақ, сөз соңында және ортасында
ию
-мен берілетін
сөздерде ю (йу) орнына у жазылады. Себебі екі и ( ) қатарлас келетіндіктен,
екі
-
дің біреуі ғана жазылады. Мысалы,
кию - (киу),
қию -
(қиу), ию-
(иу)
. Қалған жағдайда және бірбуынды сөздерде ю орнына йу жазылады.
Мысалы,
ою - о - ойу (о-йу), аю - а - айу (а-йу).
Я әрпінің жазылуы
. Жаңа әліпбиде бұл әріп жоқ. Сондықтан кирилше
жазудағы я-ның орнына латыннегізді әліпбиде кейде
a
әріп тіркесі
жазылады, кейде
а
жазылады. Сөз басында кездесетін
Ясауи, япыр-ау, яғни,
ядро, яһуди
, т.б. сөздерде
а
-мен таңбаланады. Жаңа әліпбиде
и
мен
й
дыбысына бір ғана І әріптік таңбасы берілгендіктен және өзінен кейін
а

жалғасатын болғандықтан, оны дауыссыз
й
дыбысы деп танимыз, соған орай
тасымалға бөлеміз. Мысалы,
Iasa
- I -s -
, a
- - .
Сөз ортасында және сөз соңында з
ияткер, қиямет, алдияр
сияқты
сөздерде
и ( )
соңынан
я ( а)
жазылғанда екі «

» қатар келеді. Сондықтан бір

(и)
түсіріліп жазылуы тиіс. Мысалы,
z a r
(зиаткер),
a
(қиамет),
a ar
(алдиар) деп жазылады. Демек, бұрынғы
я
орнында
а
жазылады.
Сөз соңында кездесетін
я
-ға байланысты емле де нақ осындай болуы
тиіс. Мысалы,
мия - a (миа), автономия - a o o a (автономиа), биология
- b o og a (биологиа), химия - h a (химиа), Әсия - s a (Әсиа).

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 79 80 81 82 83 84 85 86 ... 152