қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
596
597
Гейзенберг қатынасы, Гейзенберг принципі – анықталмағандықтар қатынасы
деп те атала береді. Бұл принципті 1927 жылы неміс физигі Вернер
Гейзенберг
(1901–1976) тұжырымдаған.
ҚАТЫНАС ЫДЫСТАР – түп жақтары өзара байланысқан ыдыстар. Егер
диаметрлері едәуір үлкен (капиллярлық құбылыс байқалмайтындай) қатынас
ыдыстар біртекті сұйықпен толтырылса, онда сұйықтың деңгейлері бірдей және
ол ыдыстардың пішініне тәуелсіз болады. Сұйықтық манометр, бу қазанының су
өлшеуіш әйнегі, т.б. құрылғылар осы принципке негізделген. Егер қатынас ыдыстар
әр текті сұйықпен толтырылса, онда сұйықтардың бір-бірімен жанасқан бетінен
бастап есептелетін бағандарының биіктіктері, сұйықтардың тығыздықтарына
кері пропорционал болады, яғни ρ
1
h
1
=ρ
2
h
2
, мұндағы ρ
1
және ρ
2
, h
1
және h
2
– сұйық
тығыздықтары мен бағандардың биіктіктері.
Егер екінші сұйықтың тығыздығы белгілі
болса, онда осы қатынаспен бірінші сұйықтың
тығыздығын анықтау мүмкін болады. Егер
қатынас ыдыстардың бір жақ тармағы тұйық
болса, онда сұйық деңгейлерінің айырымы сол
тармақтағы қысымға тәуелді болады. Жабық
манометр осы принципке негізделіп жасалады.
ҚИМА, эффектілік қима– соқтығысушы бөлшектердің шашырауының
(серпімді немесе серпімсіз) нәтижесінде осы бөлшектер жүйесінің белгілі бір
негізгі соңғы күйге ауысу ықтималдығын сипаттайтын шама. Қима (σ) нысанға
түсетін уақыт бірлігіндегі әлгіндей ауысулар санының (dΝ) шашыраған бөлшектер
ағынының тығыздығын (n), яғни уақыт бірлігінде бөлшектердің жылдамдығына
перпендикуляр бірлік аудан арқылы өтетін бөлшектер санының қатынасына тең (n
– нысанаға түсетін бөлшектердің тығыздығы): σ=dΝ/n. Сонымен, қима – ауданның
өлшемдігіне ие. Бөлшектердің шашырауы кезінде байқалатын әр қилы ауысуларға
әртүрлі қима сәйкес болады. Бөлшектердің серпімді шашырауы уақыт бірлігінде
денелік бұрыш бірлігіндегі бөлшектер санының түсетін бөлшектер ағынына
қатынасына тең (dΩ – денелік бұрыштың бөлігі) дифференциалды қимамен (dσ/
dΩ) және толық денелік бұрыш бойынша алынған дифференциалды қиманың ин-
тегралына тең толық қимамен (b) сипатталады: Ω=4π стер. Серпімсіз үрдістердегі
толық қима серпімді және серпімсіз үрдістердегі қималардан құралады.
ҚОЗҒАЛМАЛЫ ОРТАЛАРДАҒЫ ЭЛЕКТРДИНАМИКА – электрдина-
миканың дербес жағдайда электрмагниттік толқындардың қозғалыстағы орталарда
таралу заңдарын зерттейтін саласы. Осы электрдинамикаға жарықтың қозғалыс-
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
596
597
тағы орталардағы таралуы да енген. Қозғалмалы орталардағы электрдинамика
бойынша ғылыми тәжірибелік мағлұматтар бірнеше ғасырлар бойы жинақталған,
бірақ та оның толық түсініктемесі тек 1905 жылы Альберт
Эйнштейннің (1879 –
1955) арнайы салыстырмалық теориясы пайда болғаннан кейін ғана аян болды.
1908 жылы неміс математигі әрі физигі Герман
Минковский (1864 – 1909)
Эйнштейннің салыстырмалық принципімен үйлесімді тыныштықтағы орталарға
арналған Максвелл теңдеулері электрмагниттік өрісті бірмәнді анықтайтынын
көрсеткен. Қозғалмалы (тұрақты жылдамдықтағы) ортадағы өрістерге арналған
теңдеулер тыныштықтағы Максвелл теңдеулерімен үйлеседі, бірақ электр өрісі
(Е) мен магнит өрісінің (Н) кернеуліктерін қозғалыстағы ортаның электрлік (D)
және магниттік (В) индукцияларымен байланыстыратын материалдық теңдеу-
лері өзгеше болады.
ҚОЗҒАЛЫС – дененің кеңістіктегі белгілі бір санақ жүйесіне қатысты орын
ауыстыруы. Жалпылама алғанда қозғалыс дененің уақыттың өтуіне байланысты
кеңістіктегі орнын өзгертуі болып табылады. Философтардың тұжырымдары бой-
ынша қозғалыс материяның маңызды қасиеттерінің бірі – «жасауы» іспеттес ұғым.
Қозғалыс өзімізді қоршаған материалдық әлемнің бүкіл қасиеттерін білдіретін
айғақ. Қозғалыс кез келген нысанның, олардың арасында қарапайым бөлшектердің
де болмысының тәсілі болып табылады. Материяның қозғалыстары көп бейнелі,
қарапайым механикалық қозғалыстан бастап күрделі биологиялық және әлеуметтік
үрдістерге дейінгі саналуан түрде кездеседі.
Ежелгі грек философы біздің заманымыздан бұрынғы ІV ғасырда ғұмыр кеш-
кен
Аристотель (б.з.б. 384–322) ғылым әлеміне «физика» деген ғылыми атауды
енгізіп қана қоймай өзінің «Механика» деген трактатында
«қозғалысты білмеу
табиғатты білмеуге әкеп соғады» деген. Біздің заманымыздың ХІХ ғасырында
неміс философы Фридрих
Энгельс (1820 – 1895) «Қозғалыс дегеніміз материя
болмысының формасы. Қозғалыссыз материя деген еш жерде ешқашан да болған
жоқ және болуы мүмкін де емес... Материясыз қозғалыстың мүмкін болмайтыны
сияқты қозғалысты жасауға, бұзуға келмейтін нәрсе» деген.
Абсолюттік қозғалыс – дене қалпының шартты түрде қозғалмайтын деп
қабылданған санақтың инерциялық жүйесіне қатысты уақыттың өтуіне байла-
нысты өзгерісі.
Айналмалы қозғалыс – қатты дененің онымен байланысқан екі (осьті айна-
ла қозғалатын) немесе бір (нүктені айнала қозғалатыны) нүктесі қозғалмайтын
кездегі қозғалысы.
Айнымалы қозғалыс – нүктенің жылдамдығының сан мәні уақыт функциясы
болатын түзусызықты қозғалысы.
