к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
508
509
2-сызба. Шағылдырғыш клистронның
сұлбасы
Қосрезонаторлы тура өткізгішті клистронның әсер
принципі мынадай: катодтан (К) шығатын электрондар
электр өрісімен үдетіліп екі көлемдік резонатор (Р
1
және Р
2
) арқылы ұшып өтіп коллекторға (А) түседі
(1-сызба). Электрондар ағыны бірінші резонаторда
(Р
1
) жылдамдық бойынша модуляцияланады. Екінші
резонаторда (Р
2
) қоздырылған электрмагниттік
тербелістер электрондарды тежеген сәтте осы
резонаторға ұшып келіп енген электрондар ұйысып
топталады. Осының нәтижесінде электрондардың
тұрақты кернеу көзінен алған энергиясы электрмагниттік
өрістің энергиясына түрленеді де электрмагниттік
тербелістерді күшейтеді. Егер қос резонаторлы клистрон күшейткіш ретінде
жұмыс істейтін болса, онда күшейтілуге
тиісті тербелістер бірінші резонаторға
(Р
1
) жіберіледі де екінші резонатордан
(Р
2
) алынады. Генераторлардағы екі
резонатор асажоғары жиілік бойынша
өріспен байланысты болады.
Шағылдырғыш клистрон аз қуатты
(<1 Вт) генератор ретінде қолданылады;
мұндағы электрондар резонатордан
ұшып шығып тежеліп шағылдырғыштың
өрісінен шағылып қайтып келеді
(2-сызба). Бұлар ұйысып топталып резона-
тордан екінші рет өтуі кезінде тежеледі де энергиясын электрмагниттік өріске
береді. Шағылдырғышта кернеуді өзгертіп, шығару жиілігін белгілі бір шекте
реттеуге болады. Клистрон жиілігі 2·10
2
Г Гц (Гига Герц) тербеліс шығарады.
К-МЕЗОНДАР (грекше “мезос – орташа, аралық”), каондар – екі зарядталған
бөлшектен (К
+
, К
–
) және екі бейтарап (К°, К
–
°) бөлшектен нөл спинді және
массасы жуық шамамен электронның массасынан 970 есе артық (К
+
– массаның
энергетикалық бірлігінде 493,7 МэВ-ке тең, ал К°-дікі – 497, 7 МэВ-ке тең).
К-мезондар күшті өзараәсерлесуге қатысады, яғни адрондар болып табылады;
олардың бариондық зарядтары болмайды және кванттық саны ғажаптылықтың
(Ѕ) нөл емес мәніне ие: К
+
және К°-дің ғажаптылығы Ѕ = +1, ал К
–
мен К°-дікі (К
+
1-сызба. Екі резонаторлы
клистронның сұлбасы
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
508
509
к
178
∑
және К°-дің антибөлшегі болатын) Ѕ= –1. Гиперондармен бірге К- мезондар ғажап
бөлшектерге жатады.
1947–51 жылдар аралығында ғарыштық сәулелер құрамынан массалары бірдей,
ал ыдырау тәсілдері әрқилы бөлшектер: екі π-мезонға ыдырайтын θ-мезондар
(тэта-мезондар) үш π-мезонға (пи-мезонға) ыдырайтын τ-мезондар ашылған. 1954
жылы осы бөлшектер үдеткіштер арқылы алына басталған. Массаларын және
“өмір сүру” уақыттарын егжей-тегжейлі өлшеу нәтижелері осы бөлшектердің
ыдырау тәсілдері бірдей (ортақ) бөлшектер екенін анықтаған. Бұлар К-мезондар
деп аталған.
КОГЕЗИЯ (латынша «когезус – байланысқан, ілініскен») – бірдей денелер
бөліктерінің молекуларалық өзараәсерлесу, сутектік байланыстар және денелер
молекулаларының (атомдардың, иондардың) құраушыларының арасындағы
химиялық байланыс күштерінің әсерінен пайда болатын әрі дене бөліктерін аса
берік тұтастырып біріктіретін ілініс. Когезия күштері арақашықтық артқан сайын
кемиді, газдарда бұл күштер әлсіз, ал қатты денелерде күшті болады.
КОГЕРЕНТТІЛІК (латынша «когеренс – байланысып тұрған») – бірнеше
тербелмелі немесе толқындық үрдістердің (процестердің) қабаттасуы кезінде
олардың уақыт бойынша және кеңестікте үйлесімді өтуі. Егер тербеліс фазаларының
айырымы уақыт бойынша тұрақты (немесе бір заңдылықпен өзгеретін болса) және
тербелістер қабаттасқан кезде қосынды тербелістің амплитудасын анықтайтын
болса, онда тербелістер когерентті тербелістер деп аталады. Бірдей жиіліктегі екі
гармониялық (синусондалық) тербеліс әрқашан когерентті болады. Когеренттілік
электрмагниттік толқындарда да байқалады.
Уақыттық когеренттілік – уақыттың әрқилы сәтінде бірдей тербелістер
арасында болатын когеренттілік.
Кеңістіктік когеренттілік – кеңістіктің бірқатар аймағында болатын
когеренттілік.
КОАГУЛЯЦИЯ (латынша – ұю, қоюлану) – коллоидтық жүйелердегі
дисперсиялық фаза бөлшектерінің жабысуы.
КОЛЛЕКТОР (латынша – жинағыш), ф и з и к а д а – 1) электрвакуумдық
аспаптардың электрондық немесе иондық шоқтары әкелген зарядтарды жинақтауға
арналған электроды. 2) Электр машинаның жиілікті механикалық тәсілмен
түрлендіретін, якорімен (роторымен) біріктіріліп жасалған бөлігі. Коллектор
арқылы электр тізбегінің сырғымалы жанаспасы мен якордің айналмалы орамдары
арасында жанасу жүзеге асырылған. Қозғалмайтын тізбек якордің орамымен
байланысқан сырғанамалы өткізгіш пластинамен аяқталады.
к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
510
511
1-сызба.
Комптон-эффектіде
фотон
мен электронның серпімді соқтығысуы.
Соқтығысқанға дейін электрон тыныш-
тықта болады. р
γ
және р'
γ
– соқтығысушы
және
шашыратылған
фотондардың
импульстері; р
е
– тебілген электронның
импульсі; θ – фотонның шашырау бұрышы;
φ – тебілген электронның түсетін фотонға
қатысты ұшатын бұрышы
КОЛЛИМАТОР (латынша «коллинео – түзу сызық бойынша бағыттаймын») –
параллел сәулелер шоғын шығаруға арналған оптикалық құрылғы. Коллиматор
объективтерден немесе ойыс айнадан құралады, айнаның фокустық жазықтығында
жарықталатын зат орнатылады. Осындай зат ретінде көбінесе мөлдір емес
диафрагмадағы саңылау пайдаланылған.
КОМПАУН-ЯДРО (ағылшынша «compound – құрама, аралас») – кейде құрама
ядро осылай аталады.
КОМПТОНДЫҚ ТОЛҚЫН ҰЗЫНДЫҒЫ – релятивті кванттық үрдістерге
тән өлшемділік шамасы; бөлшектің массасы (m) және әмбебап тұрақтылар (h) мен
жарық жылдамдығы (с) арқылы өрнектеледі: λ
0
= h/mс. λ
0
-дің электрондардағы
комптондық шашырау кезіндегі электрмагниттік сәуле ұзындығының өзгерісін
(∆λ) анықтауына байланысты аталған. Көбінесе комптондық толқын ұзындығы
деп λ
0
= ℏ/mc шамасы аталады (мұндағы ℏ = һ/2π). Электрон үшін λ
0
≈ 3,9·10
–11
см,
протон үшін λ
0
≈ 2,1·10
–14
см.
Комптондық толқын ұзындық кванттық релятивті үрдістер (процестер) маңызды
болатын кезде өрістердің кеңістіктік біртексіздіктерінің масштабын анықтайды.
Мысалы, егер толқын ұзындығы (λ) комптондық толқын ұзындығынан кем
электрмагниттік өріс қарастырылатын болса, онда осы өрістің кванттарының
энергиясы = hv (мұндағы v = с/λ – жиілік) электронның тыныштық энергиясынан
m
0
c
2
( = hc/λ>m
0
c
2
) артық болады, сондықтан осы өрісте өрістің релятивті кванттық
теориясымен сипатталатын
электрон-позитрон жұбының туу үрдісі (процесі)
маңызды болады. Комптондық толқын ұзындығы сонымен қатар m массалы
виртуал бөлшектің өзінің пайда болған (туған) нүктеден қаншалықты ұзай алатын
арақашықтығын да анықтайды. π-мезон үшін ~10
-13
см.
КОМПТОН ЭФФЕКТІСІ – электрмагниттік сәулелердің еркін (немесе әлсіз
байланысқан) электрондардан толқын
ұзындықтарын арттырумен қабаттасатын
серпімді шашырауы; қысқа толқынды
рентген және гамма-сәулелердің
шашырауы кезінде байқалады. Бұл
эффектіні 1922 жылы американ физигі
Артур
Комптон (1892 – 1962) рентген
сәулесінің парафиннен шашырауын
зерттеу кезінде ашқан.
Комптон эффектісі алғаш рет
электрмагниттік сәулелердің (дербес
Достарыңызбен бөлісу: | 
