к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
460
461
қамтамасыз ететін электртехникалық құрылғы. Оның цилиндр, тороида, n әрпі
тәрізді қаңқалы және цилиндр өзекшелі түрлері бар. Катушканың салыстырмалы
аз сыйымдылығы және аз активті кедергісі болғанда да индуктивтілігі жоғары
болады. Катушкалар магниттік энергияны жинақтау немесе әртүрлі жиілікті электр
сигналдарын шектеу үшін қолданылады.
КВАДРУПОЛ (латынша «куадрум – төртбұрыш» + грекше «полос – полюс») –
бір-бірінен белгілі бір (а) қашықтықта (сызбаға қараңыз) орналасқан, шамалары
бойынша тең, бірақ таңбалары бойынша диполдік моментке қарама-қарсы
екі диполдің жиынтығы ретінде қарастыруға болатын зарядты бөлшектердің
электрлік бейтарап жүйесі. Квадруполдің электрлік моменті диполдің моментінен
едәуір кіші. Квадруполдің негізгі сипаттамасы – оның квадруполдік моменті
(Q). (Сызбада көрсетілген квадрупол
үшін Q = 2еla, мұндағы е – электр
зарядының абсолюттік шамасы, l –
диполдер өлшемі). Квадруполден
алыс қашықтықтарда (R) электр
өрісінің кернеулігі (Е) R
4
-дәрежесіне
кері пропорционал кемиді, ал Е-нің
зарядтарға тәуелділігі және олардың орналасуы жалпы жағдайда бес тәуелсіз
шама жиынтығымен сипатталады, бұлар жүйенің квадруполдік моментін құрайды.
Осы момент квадруполдің сыртқы баяу өзгеретін электр өрісінің энергиясын да
анықтайды. Квадрупол 2-реттік мултипол болып табылады.
КВАДРУПОЛДІК ӨЗАРАӘСЕРЛЕСУ – зарядталған бөлшектер жүйесінің
квадруполдік моментінің болуы себепті осы жүйенің өзараәсерлесуінің пайда
болуы. Егер жүйенің
электр заряды немесе диполдік моменті нөлден өзге сан
болса, онда квадруполдік өзараәсерлерді ескермеуге болады, себебі ол әсерлесу
электрстатикалық және диполдік өзараәсерлесуден едәуір аз шама. Егер екі
атомның квадруполдік моменті нөлден өзге болса, алыс қашықтықтағы атомдардың
өзараәсерлесулері үшін квадруполдік өзараәсерлесу маңызды болады. Квадруполдік
атомдардың (электрлік диполдік моментіне ие емес) энергиясы арақашықтықтың
(R) артуына байланысты 1/R
5
шамасына пропорционал кемитін болады, сол
кезде диполдік моменттердің өзараәсерлерінің энергиясы өзара полярлануы
салдарынан қашықтыққа байланысты 1/R
6
шамасына пропорционал өзгеретін
болады. Сондықтан атомдардың квадруполдік өзараәсерлесуі алыс қашықтықта
басым болады. Электрлік зарядтарының сфералық симметриясы болмайтын атом
ядролары квадруполдік моментке ие болады. Ядролық физикада квадруполдік
Квадруполдегі дипольдердің салыстырмалы
орналасуының мысалдары
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
460
461
к
178
∑
өзараәсерлесудің зарядталған бөлшектердің нөлдік диполдік моменті болатын
ядроларды
кулондық өріспен «атқылап қоздыру» кезінде маңызы зор болады.
КВАДРУПОЛДІК СӘУЛЕ – сәуле шығарушы (таратушы) жүйенің электрлік
квадруполдік моментінің уақыт бойынша өзгеруі себепті электрмагниттік
толқындар шығаруы (таратуы). Магниттік квадруполдік моменттің өзгеруі кезінде
пайда болатын сәуле
магниттік квадруполдік сәуле немесе жай ғана магниттік
сәуле деп аталған.
КВАЗАРЛАР (ағылшынша «quasar – квазижұлдыздық радиосәулелер көзі») –
электрмагниттік сәулелердің галактикадан тыс қуатты көздері; шалғайдағы
галактикалардың активті ядролары болып табылады. 1960 жылы радиосәулелердің
көрінерлік бұрыштық өлшемі өте кіші (10 секундтық – 10
11
) жұлдызға ұқсас
(көрінерлік жұлдыздық шамасы ≈ 16–18 болатын) көзі ретінде ашылған. 1963
жылы американ астрономы Мартен
Шмидт (1929 ж.т.) квазарлардың спектрлерінен
қызыл ығысу спектрлерінің сызықтарының
кездесетінін айқындаған. Квазарлардың
көпшілігі қызыл ығысу және оның спектрлік
сызықтарына сәйкес өте алыс (космологиялық)
>200 Мпк (
мегапарсек) қашықта орналасқан.
Қазірге дейін 1500-ден астам квазарлар
белгілі болған. Бұлардың арасында көптеген
оптикалық басым бөлігінің радиосәулелері
онша көп емес квазарлар кездескен. Квазарлар
–
Ғаламдағы сәуле шығаруы бойынша өте
қуатты нысан болып табылады. Квазарлардың
сәуле шығару (тарату) қуаты (жарқырауы)
бүкіл диапазондардағы сәулелердің бәрін
қосқанда 10
46
– 10
47
эрг/сек-қа жетеді.
Квазарлардың энергия шығару аймағы ~10
16
– 10
17
см, яғни 1 пк (парсек) шамасында.
“К в а з а р” атауы “квазижұлдыздық нысан
(объект)” деген сөзден қысқартылған сөз.
Осы нысандардың алыстығы ескерілетін
болса, оның жарықтылығы бүтіндей бір
Галактиканың (біздің Галактикамыздың)
шығаратын жарықтануынан да күшті екені
пайымдалған. Салыстырмалы түрде шағын
Квазарлар
к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
462
463
нысанның осынша көп энергия бөлуін түсіну қиын. Олар жарқырауын тез өзгер-
теді және олардың энергиясының көпшілік бөлігі көлденеңі бірнеше жарық
жылындай кеңістіктің аймағынан шығарылады (таралады). 1963 жылы біздің
Галактикамыз-Құс жолынан бұрын белгісіз болып келген жаңа жұлдыз типі
анықталған. Ол ЗС273 Квазар болып (Кембридж каталогында 3-нөмірді 273-нысан
болып) белгіленген. Осы типтес жұлдыздардың қызыл ығысулары төтенше
үлкен. Олардың қашықтау жылдамдығы көп жағдай жарық жылдамдығының
жартысынан артық екен. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша квазарлар мен кейбір
радиогалактикалар – нысандардың дамуының (эволюциялық) әртүрлі кезеңдері
болып ықтимал делінуде.
Өзге бір көзқарас бойынша: ультракүлгін сәулені мол шығару бойынша әдеттегі
жұлдыздардан, ал күшті инфрақызыл сәуле шығаруы бойынша ақ ергежейлі
жұлдыздан айырмашылығы бар. Квазарлардың іргелі қасиеттеріне олардың радио-,
инфрақызыл- және оптикалық диапазондардағы сәулелерінің айнымалылығы [ең
аз уақыттық өзгерісі (вариациясы) τ~ 1 сағат]. Нысанның жарқырауы бойынша
айнымалылығы сτ-дан артық бола алмайды,
квазарлардың өлшемдері 4· 10
12
м
(яғни Уран орбитасының диаметрінен кіші).
Квазарлардың активтілігінің (белсенділігінің) физикалық табиғаты әлі
соңына дейін ашылмаған.
Галактикалар ядроларының активті фазасы
олардың “өмір сүру” уақытының салыстырмалы түрде аз бөлігін ғана құрайтын
секілді, осындай фазалары ауық-ауық қайталанады деген болжал бар.
КВАЗИ... (латынша «куаси – еш нәрсе емес секілді, сияқты») – күрделі сөздің
«секілді» «алдамшы», «жалған», «жорамал» тәрізді мәні бар алғашқы бөлігі.
КВАЗИБӨЛШЕКТЕР (квази... + бөлшектер) – өздерін кейбір қатынастарда
кванттық бөлшектер ретінде ұстайтын конденсацияланған ортадағы (қатты
денені, сұйық гелийді) «қарапайым қоздыру» деп аталатын толқындар.
Конденсацияланған ортаның қасиеттерін оның құрамындағы жеке бөлшектердің
(атомдардың, молекулалардың, иондардың) қасиеттері бойынша түсіндіру едәуір
қиындық тудырады. Өйткені, біріншіден, бұл ортадағы бөлшектер саны өте көп
(1 см
3
-те шамамен 10
22
– 10
23
бөлшек болады), екіншіден, ол бөлшектер бір-
бірімен күшті әсерлеседі. Осындай жүйенің толық энергиясы, идеал газдағыдай
жеке бөлшектердің энергияларының қосындысына тең болмайды. Қатты
денелердің кванттық теориясының дамуы квазибөлшектер көзқарасына әкелді,
осы басшылыққа алынатын идея кристалдардың, кванттық сұйықтардың (жеке
жағдайда сұйық гелийдің) қасиеттерін түсіндіруде, одан кейінгі кезеңде ядролық
моделдер жасауда, плазманы сипаттауда өте маңызды болды.
Достарыңызбен бөлісу: | 
