Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
322
323
(U
ж
) айырымы орнығады, бұл кернеу электронның (
е) зарядына меншіктелген
жұмыстар айырымына тең. Жанасу аймағында негізі заряд тасушылар кернеу (U
ж
)
таңбасына тәуелді біріккен немесе байытылған
кеңістіктік зарядтар қабаты
пайда болады. Металдың жартылайөткізгіштің
n-типімен жанасқан жағдайда
жартылай өткізгіштің шығару жұмысы металдікінен аз болғанда
біріккен қабат,
ал керісінше жағдайда
байытылған қабат пайда болады.
Әртүрлі екі өткізгіштердің жанаспаларынан ток өткенде
жанаспада токтың
өту бағытына тәуелді түрде жылу шығарылады немесе жұтылады және де
жа-
наспа не қызады, не салқындайды (
Пельтье эффектісі). Егер электр тізбегінде
әртүрлі температуралы екі жанаспа болса, онда бұл тізбекте т е р м о э л е к т р-
л і к қ о з ғ а у ы ш к ү ш пайда болады.
ЖАНАСПАЛЫҚ ПОТЕНЦИАЛДАР АЙЫРЫМЫ (латынша «потен-
циа – күш») – термодинамикалық тепе-теңдік жағдайларда жанасушы әртүрлі
өткізгіштер арасында пайда болатын потенциалдардың айырымы. Егер екі өткізгіш
жанастырылатын болса, онда бұлардың арасында
электрондардың алмасуы
болады. Осының нәтижесінде өткізгіштер электрондар ағындары екі бағытта
теңгерілгенше (өткізгіштердің шығару жұмысы азы оң, ал шығару жұмысы көбі –
теріс) зарядталады. Орныққан жанаспа потенциалдардың айырымы өткізгіштердің
шығару жұмыстарының электронның зарядына қатысты айырымына тең. Егер
бірнеше өткізгіштен электр тізбегі құрылатын болса, онда шеткері өткізгіштердің
арасындағы жанаспа потенциалдар айырымы тек олардың шығару жұмыстарымен
анықталады, тізбектің аралық мүшелеріне тәуелді болмайды
(Вольта ережесі).
Жанаспа потенциалдар айырымы бірнеше Вольтке (В) жетеді. Потенциалдар ай-
ырымы өткізгіштердің құрылымдарына және олардың беттерінің күйіне тәуелді.
Сондықтан жанаспа потенциалдар айырымын беттерді өңдеу (қабат жалату, ад-
сорбция т.б.), қоспалар қосу (жартылайөткізгіштер үшін) және басқа заттармен
қорытпалау (металдар үшін) арқылы өзгертуге болады.
Жанаспа потенциалдар айырымының электр өрісі өткізгіштер арасындағы
соңылаудағы ажырау шекарасының маңайында шоғырланады. Өткізгіштердегі
өткізгіштік электрондар қаншалықты аз болса, осы аймақтың сызықтық
өлшемдері соншалықты үлкен болады. Металдарда ~10
–8
– 10
–7
см, жартылай
өткізгіштерде 10
–4
– 10
–3
см-ге дейін жетеді.
Жанаспа потенциалдар айырымы электрондық шамдардың вольт-амперлік си-
паттамасына әсерін тигізеді. Энергияның термоэлектрондық түрлендіргіштерінде
жанаспа
потенциалдар айырымы жылуды тікелей электр энергиясына
түрлендіру үшін пайдаланылады.
Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
324
325
ЖАНУ – жануға қатысатын заттар жүйесінде жылудың жинақталуына байла-
нысты өздігінен үдетілетін химиялық реакция.
ЖАНУ ЖЫЛУЫ, к а л о р и я л ы қ – отынның толық жануы кезінде бөлінетін
жылудың мөлшері; д ж о у л ь м е н немесе к а л о р и я м е н өлшенеді. Отынның
масса немесе көлем бірлігіне жатқызылған жану жылуы
меншікті жану жылуы
деп аталған; мұны анықтау үшін калориметриялық әдістер қолданылады. Егер
отынның құрамындағы су немесе сутек жанған кезде, жанудың ақырғы «өнімі»
(күлі) сұйық түрінде кездесетін болса, онда бөлінетін жылу жоғарғы жану жылу-
ымен (Q
ж
), егер су бу күйінде кездессе, онда жану жылуы төменгі жану жылуы-
мен (Q
m
)
сипатталады. Төменгі және жоғарғы жану жылулары мына қатынаспен
байланысқан Q
ж
= Q
m
+ k(W+9H), мұндағы k = 25 кДж/кг (6 ккал/кг).
Салыстыру есептеулерінде ш а р т т ы о т ы н деп аталған меншікті жану жы-
луы қолданылады: 29308 кДж/кг (7000 ккал/кг). Бұл шама сутектің меншікті жану
жылуынан 4,87 есе аз (142868 кДж/кг).
ЖАҢҒЫРЫҚ – әр түрлі тосқауылдардан (үй қабырғасынан, таудан-тастан, орман
т.б.) шағылған және бақылаушы еститін толқындар (акустикалық, электрмагниттік
т.б.). Акустикалық жаңғырықтың мысалы, дыбысты жақсы шағылдыратын беттен
қысқа уақытқа созылған дыбыс импульсін (соққы, қысқа уақытқа созылған айқай)
бақылаушы шағылған сигнал ретінде еститін болады. Естілген және таратылған
импульс 50–60 миллисек (мсек) уақыт аралығымен
бөлініп таратылғанда ғана, біз жаңғырықты ажыратып
ести аламыз. Жаңғырықтың бірнеше түрі бар. Көптеген
рет қайталанбалы жаңғырық дыбысты шағылдырушы
бет бірнешеу болғанда (мысалы, таулы жерлерде т.б.)
байқалады. Көптеген рет қалықтаушы жаңғырық
дыбыс көзі тұйықталған көлемде орналасқан кезде
пайда болады. Соңғы жаңғырық түрі ашық кеңістікте
де, мысалы теңіздерде көптеген шағылдырушы және
шашыратушы объектілер болған кезде естіледі.
Гармониялық жаңғырық жиілік спектрі кең дыбыстың
түрлі тосқауылдан шашырауынан туады.
Дыбыстың таралу жылдамдығы (с) мен жаңғырықтың кешігу уақыты (τ) бой-
ынша шағылдырушы бетке дейінгі қашықтық r=c·τ/2. Жаңғырық-сигналдардың
гидролокацияда, навигацияда қолданылуы осы принципке негізделген. Мысалы,
эхолот – ультрадыбыстың теңіз түбінен шағылу уақытын өлшей отырып, оның
тереңдігін тез анықтай алады. Жаңғырықтың әсерлері
ультрадыбыстық дефекто-
1-сызба. Дыбыстың ай-
наладан шағылысуынан
пайда болатын жаң-
ғырық
