5
айтсақ та жеткiлiктi. Алай да абайтанудың бастаушысы болған бұл автордың
еңбектерiмен
соған
жалғас
жазылған
К.Ысқақовтың,
А.Байтұрсыновтың,
М.Дулатовтың мақалалары соңғы кезге дейiн ғылыми айналымға келмей, жабық
түрiнде қалып келедi. Ал, совет тұсында Абайтану iсiн негiздеп, ғылыми жүйеге
түсiрген - М.Əуезов, Ол кiсiнiң ұзақ жылдық еңбегiнде де бағаланған, бағаланбай
сынға ұшыраған ой-пiкiрлерi аз емес. Бұл салада Ы.Мұстанбаевтың., Ғ.Тоғжановтың,
І.Қабыловтың, Қ.Жұбановтың, Б.Кенжебаевтың, С.Мұқановтың, Қ.Жұмалиевтың т.б.
абайтанушылардың еңбектерiн атап айтуға болады. Бүгiн осылардың бəрiн жинақтап
қорытып, абайтанудың тарихын жасау мiндетi де алда тұр. Бұл тұрғыда соңғы
жылдары М.Мырзаахметов бастап, жүргiзiп келе жатқан iстi қолдау əбден қажет.
Əрине, Абайтанудың өзектi мəселелерi бұл айтылғандармен шектелмейдi. Ол
ұзақ мерзiмге бағытталған, əрдайым жаңарып отыратын ғылым. Əр дəуiрдегі
қоғамдық өзгерiстер, көзқарастардың жаңаруы оған өз мiндетiн жүктейдi. Əр ұрпақ
Абай жөнiнде өз сөзiн айтатын болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Абайтану пəнiнiң спецификасын айқында.
2. Абайтану қалай, қашан басталды?
3. Алғашқы абайтанушылар, олардың еңбектерi туралы не бiлесiң
?
4. ХХ-ғасырдың 20-30-жыллдарындағы абайтанудағы «солақайлықтар» жəне оның
зардаптары туралы айт.
5. Абайтанудың ғылым ретiнде қалыптасуы жайында сөйлеп бер.
6. Абайтану мен абайтанушылар алдында қазiр қандай мiндеттер тұр?
Əдебиеттер:
1.М.Мырзахметов, М.Əуезов жəне Абайтану проблемалары.
2. Т.Əлiмқұлов. Жұмбақ жан.
3. Қ.Жұмалиев, Абайға дейiнгi қазақ поэзиясы жəне Абай поэзияның тiлi.
4. С.Қирабаев, Əдебиетiмiздiң ақтандық беттерi.
АБАЙТАНУ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДА. А.БАЙТҰРСЫНОВ, М.ДУЛАТОВ,
Ə.БӨКЕЙХАНОВТЫҢ АБАЙ ТУРАЛЫ ЕҢБЕКТЕРI.
Жоспары:
1. Абай творчествосының ХХ ғасырдың басындағы зерттелу жағдайы.
6
2. А.Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны» еңбегi, оның абайтанудағы
маңызы.
3. М.Дулатов Абай еңбектерi туралы.
4. Нəзипа Құлжанованың абайтанудағы қызметi.
Тiрек сөздер мен ұғымдар: Абайтану бастаулары, Əлихан Бөкейханов,
Географиялық қоғам, Ахмет Байтұрсынов, Нəзипа Құлжанова, Əдеби кеш, оның
маңызы, Абайға арналған кеш, Абайдың əдебиеттегi орны туралы.
Абай творчествосының көпшiлiк қауымға, күллi қазақ халқына кең таныла
бастауы ХХ ғасырдан басталады. 1909-жылы Санкт-Петербургте ақынның немере
iнiсi Кəкiтай Ысқақовтың бел шешiп кiрiсуi арқасында Абай шығармаларының
тұңғыш жинағы басылды. Абайдың есiмi, шығармалары бүкiл қазақ қауымына мəлiм
болды.
Абай шығармалары əралуан əдеби кештер мен жиындар, сауық-думандар
арқылы да халық арасына кең таралып отырған. Сондай кештердiң бiрi 1913-жылдың
жазында бiр ауылда өтедi. Онда қазақ жəне орыс ақындарының өлеңдерi оқылып,
түрлi-түрлi əндер айтылады. Қазақ сахарасын аралап жүрген Г.Н.Потанин де кез кеп,
сол жиынға қатысады, жұрттың өнерiне қатты разы болады: “Расында да қазақ халқы
əншi келедi. Дауыстары таза, ашық болады. Əншiлер өнерiн халыққа аса шебер
көрсетедi. Əншi болған жерге кəрiсi бар, жасы бар жиналмаған жан қалмайды
Сондықтан да, менiң ойлауымша, қазақ арасында ең əуелi əн-сырнай өнерi гүлденбек.
Ендi бiр елу жылдан кейiн қазақ əншi-сырнайшы артистерi патшалық театрдың
сахнасына да шығуға жарайды”-деп жазады ғалым.
Осындай бiр кеш 1914 жылдық 26- январында Семей қаласындағы “Халық
үйiнде” өтедi. Бұл кеш Абайдың қайтыс болғанына он жыл толуына арналады. Көше-
көшеге жарнамалар iлiнедi. Кешке қала тұрғындары да, қыр қазақтары да тайлы-
таяғы қалмай келедi. Н.Құлжанова сол кеште Абай жайында екi тiлде баяндама
жасайды. Одан соң ойын-сауық болады. Əлмағамбет əншi Абайдың аударамалары
мен өз əндерiн нəшiне келтiрiп орындайды.
Ал 1915-жылдың 13-февралiнде Семейдiң “Приказчик клубында” өткен əдеби
кеш Абай мен Ыбырай творчествосына арналады. Кеште бұл екеуi қазақ халқының
тарихындағы кемеңгер ақындар ретiнде бағаланады. Кеште Бiржан мен Сараның,
Жанақ пен Баланың айтыстарынан көрiнiстер берiледi, Н.Құлжанова Ыбырай
өлеңдерiн оқиды, Əлмағамбет тағы да Абай əндерiн айтады. Кештiң басқа бөлiмдерi
7
де қызық болып өтедi. Оған Қаныш Сəтбаев, Тайыр Жомартбаев, Қайықбай деген
əншi, Ыбырай Алтынсариннiң баласы – Ғабдiлхамит жəне басқалар қатынасады.
Осы ойын-сауықты көзiмен көрген көптiң дəн разы боп, көңiлдерi тасығаны- сол
кеш жайында “Айқап” журналында жарияланған хабарда толық айтылған.
“Картинадан соң сценаның бiр жағына қыз-келiншектер, екiншi жағына бозбалалар
отырып кезекпе-кезек қосылып əн салады. Сөйтiп, той сықылды болып тарқады.
Ойын өзi көңiлдi, қызықты болды... Сол күнi ай жарық, күн жылы, əйда, ойынға бар,
қара, көңiлдi көтер, бас қос дегендей табиғат жағынан да еркiндiк болған едi.”
Тек бұл ғана емес, сол кездегi газеттерде, əсiресе “Айқап” журналында
жарияланған, өнер-бiлiм, жер, елдiң болашағына, мораль тақырыбына, əлеуметтiк
жайларға орналған публицистикалық мақаларда Абай есiмi аса зор iлтифатпен
аталады, оның əртүрлi өлеңдерiнен үзёндiлер, нақылдар келтiрiлiп отырады.
Сөйтiп, сөз болып отырған дəуiрде Абай шығармалары мен аудармалары
баспасөзбен сахна арқылы да, ауызша айтылу немесе қолжазба күйiнде де,
авторлығын сақтамай да, сақтап та кең таралды, халықтың, рухани қазынасына
айналды.
Кейiнгi зерттеушiлердiң еңбектерiнде де Абай поэзиясы, оның қазақ
қоғамындағы орны мен ролi жоғары бағаланады.
Абайдың өмiрбаяны жайындағы очеркiнде Н.Рамазанов ақынның «Қан сонарда
бүркiтшi шығады ақға», «Қақтаған ақ күмiстй кең маңдайлы» атты шығармаларын,
табиғатты суреттеуге, махаббатты жырлауға арналған өлеңдерiн естiгенде
тыңдаушылының құлақ құрышы қанып, еңсесi көтерiлiп қалатынын айтады.
Ол Абай поэзиясының əлеуметтiк бағыты мен сатиралық өткiрлiгiн, халықтығын
дұрыс аңғарғанын былай деп жазады: «Қазақтар оның шығармаларының қадiр-
қасиетiн, тамаша түсiнедi.»
ХХ ғасыр басында Абай туралы мақалалар жазып, ұлы ақын мұрасын зерттеуде,
халыққа танытуда елеулi үлес қосқан көптеген қаламгерлер, əдебиетшi- ғалымдар,
қоғамдық iскерлер де көп болды. Ендi солардан бiрнешеуiне тоқтай отырып, абайтану
iлiмiнiң бастау көздерiн анықтауға болатынын ескердiк.
Əлихан Бөкейханов (1870-1937)-қазақ халқының көрнектi саяси қоғам
қайраткерi, публицист. Əлихан Бөкейханов Мəскеуде Орман шаруашылығы
институтын бiтiрген, бiрақ əдебиет пен мəдениеттi, тарихты жақсы бiлетiн, бiлiмдар
азамат болған. Қазақтың тұңғыш саяси партиясы Алаштың ұйымдастырушысы əрі
лидерлерiнiң бiрi.
