1
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ЖƏНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БIЛIМ
МИНИСТРЛIГI
БЕРДАҚ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҚАЛПАҚ
МЕМЛЕКЕТТIК УНИВЕРСИТЕТI
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТI
ТҮРКl ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
(лекция текстерi)
Дайындаған: ф.ғ.к. Қ. Аралбаев
Н Ө К I С - 2007
2
АБАЙТАНУ КУРСЫ ОНЫҢ МАҚСАТЫ, МIНДЕТТЕРI МЕН
СИПАТЫ.
Жоспары:
1. Абайтану курсының зерттеу объектiсi.
2. Курстың мiндеттерi мен мақсаты
3. Абайтану курсы қазiргi кезеңде.
4. Қазiргi абайтанушылар, олардың iзденiстерi.
Тiрек сөздер мен тiркестер: Абайтану, ақындық дəстүр мен мектеп,
ататегi, жəдид ағымы, Құнанбай жəне құнанбайшылық, Шəкəрiм мен
Көкбай, алашордашыл азаматтар, Кəкiтай Ысқақовтың еңбегi. Санкт-
Петербург-1909, орыс социал-демократтары А.Байтурсынов, Ə.Á
өкейханов,
М.Дулатов туралы мəлiметтер. ХХ ғасыр басындағы қазақ тiлiндегi
баспасөз, демократ-ағартушылар, буржуазияшыл ұлтшылдық, кеңес дəуiрi,
тоталитарлық жүйе.
Абайдың шығармашылық өмiрi-қазақ əдебиет тарихының кiндiк тұтқасы.
Сондықтан оның ақындық жолын зерттеу бүкiл ұлттық əдебиеттiң даму, есею
кезеңдерiн зерттеумен тығыз байланысты. Қазақ əдебиетiнiң озық, демократтық
дəстүрi, ұлттық əдеби, мəдени мұрамен байланысты, кейiнгi ұрпаққа əсерi-бəрi де
Абайдың ақындық өнерiн қарастыру үстiнде кең талдануға тиiс нəрселер. Алайда
бұған дейiн орын алып келген бiздегi ұлттық мұраға деген көз-қарас бұл iске белгiлi
дəрежеде кедергi жасап келдi. Коммунистiк идеология режимi қазақ халқының
ұлттық əдебиетiн хандық, феодалдық, таптық көз-қарастармен шектеп, оны
жариялауға, кең көлемде зерттеуге жол бермедi.
1995-жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуы Қазақстанда жəне
республикамызда үлкен халықтық мереке ретiнде атап өтiлдi. Осы тойға дайындық
ретiнде ақынның екi томдық академиялық жинағын баспаға дайындады, оның
шығармашылық еңбегiн қамтитын əр тақырыпта зерттеулер жасау күн тəртiбiне
қойылды. Абайтанудың қазiргi дəуiр талап етiп отырған негiзгi мiндеттерi де осы
проблемалардан туындайды.
Тағы да толықтырылған оның ата-анасы, туған-туысқандары туралы деректер.
Олардың да сөзсiз, Абай өмiрбаянына қатысы бар. Солардың бiрқатарын кезiнде
үстем тап өкiлi есебiнде Абайға қарсы қою мақсатында суреттелген. Бұл тұрғыда
алдымен Құнанбай туралы деректер толықтыруды, анықтауды керек етедi
3
Құнанбайдың өз заманының азулы билеушiсi, феодалдық дiни ұғым түсініктердің
мықты қорғаушысы, мiнезi кесек, қатты кiсi болғаны рас. Абай ұғымына, көзқарасына
оның қайшы келетiнi де осыдан. Кезiнде Құнанбайдың Абайға таққан үш мiнi тарихи
шындықтан алынған. Соған қарап Құнанбайды тек ұнамсыз жағынан ғана көру
көбiрек байқалып жүр.
Абайдың əкесiне зор құрметпен қарағаны оның өлеңдерiнен де анық көрiнедi,
Əбдiрахман өлгенде жазған өлеңдерiнiң бiрiнде:
Арғы атасы қажы едi,
Бейiштен татқан шəрбатты
Жарықтықтың өнерi
Айтуға тiлдi тербеттi.
Адалдық, ақыл жасынан,
Қозғапты тыныштық бермептi,
Мал түгiл жанға мырза едi,
Əр қиынға сермептi.
Мұңды, шерлi жоқ жiтiк.
Аңсап, алдын кернептi,
Əдiл, мырза ел болып,
Əлемге жайған өрнектi
Тəубесiн еске түсiрiп,
Тентектi жиып жерлептi.
-деп əкесiнiң ұлағатты iстерiн, өнегесiн еске алады да,
Оны да алды бұл өлiм
Сабырлық қылсақ керектi,-деп өзіне жұбату айтады.
Ақын өскен ортасының сырын ашатын тағы бiр сала-Абай маңындағы ақындар,
жыршылар, өнер сүйгiш өнегелі жас қауым, шəкірттері.
Олардың қай-қайсысы болса да Абай өнегесiн таратушы болған, əдебиетте жаңа
дəстүрдi қалыптастырып, жалғастыруға қызмет еткен.
Көбi ақын ұсаған шығармалар жазған. Осылардың iшiнде Шəкəрiм мен
Көкбайдың орны ерекше. Алайда, коммунистiк идеологияның бiржақты үстемдiгi
кезiнде бұл екi ақын да тарихтан тиiстi бағасын ала алмады. Ендiгi бiр үлкен мəселе
Абай шығармашылығын зерттеудiң мазмұны, əдiстемелiк принциптерi туралы.
Осы күнге дейiн Абай туралы зертеулерде оның орыс əдебиетiмен байланысты
жағы ғана толығырақ ашылып, қалған жағы көмескi қалып келдi. Мұның да дəуiр
иделолгиясы-нан туғаны жұртқа мəлiм. Мұхтар Əуезов кезiнде Абай
4
шығармашылығының үш бұлағын атап, оларға халық əдебиетiн, шығыс əдебиетiн
жəне орыс батыс əдебиеттерiн қосқан.
Абайдың ақындық жолы, ортасы күрделi болғаны белгiлi. Оның ақындығы да
сол ортада өз дəуiрiнiң шындығына орай қалыптасты. Сондықтан ақынның өзi туып
өскен ортаның əдебиеттiк үлгiлерiн қазақтың шешендiк өнерiнен, аты белгiлi ақындар
өнегесiнен тыс тууы мүмкiн емес. Қайта Абай осылардың бəрiн жақсы бiлдi жанына
азық еттi. Ұлттың рухани байлығын бойына сiңiре отырып, кейiн Шығыс, Батыс
үлгiлерiн еркiн меңгеру арқылы бүкiл халықтық жалпы адамзаттық ой-пiкiр деңгейiне
көтерiлдi.
Абай - ұлт ақыны. Оның ақындық бағдарламасы да сөз өнерi арқылы халқына,
елiне қызмет ету. Ұлтын ағарту iсiне, өнегелi жолға түсуге үгiттей отырып, ол сол
ұлттың бойындағы заман қайшылықтары тудырған ұнамсыз мiнездердi аямай
сынайды, шенейдi. Оның қай өлеңiн оқысаң да, өзiмiзге таныс мiнездер кездеседi.
Олар сан алуан, бiрiн-бiрi толықтырып жатқан бейнелер.
Абай дəстүрi, оның ақындық мектебi-бiраз жылдардан берi зерттеуге талап
жасалғанмен, əлi де тиянақты шешiмiн таппаған мəселе. Кезiнде «Ақын мектебi»
дегендi буржуазиялық тероия деп соққандар да болған. Ал, шындығында Абай мен
жалғаса туған шəкiрт ақындар шығармашылығы мен Абай өнегесiн, ол ұстанған
шыншылдық мектептi үлгi тұтқан кейiнгi ақындар еңбектерiн қазақтың ағартушылық-
демократтық əдебиетi принциптерi тұрғысынан зерттеу-ғылым үшiн аса маңызды
прблемалардың бiрi. Осы саладағы жұмысты жалғастыру Абайтанудың өзектi бiр
мəселесі. Абайдың əлеуметтiк, саяси көзқарасын зерттеуде қоғамтанушы ғалымдар
белсендiлiк көрсетуi қажет деп бiлемiз. Бұл салада бұрын жүргiзiлген зерттеулер
бүгiн тұтастай қайта қаралуы керек. Олардың көбiнде Абайды совет идеологиясына
жақындатуға, ақын көзқарасындағы қайшылықты деген жақтарын жұмсартып айтуға,
бүркемелеуге ұмтылушылық байқалатын. Абай ислам догмасына қарсы күрескенiмен,
жалпы мұсылман дiнiне, мұсылман, түркi халықтары ынтымағына қарсы болмаған.
Оның дiнге, құдайға сенуi - соқыр сезiм емес, шындықты, құдай жолын оймен тануға,
шариғат қағидаларынан адалдық, имандылық, iздеуге құрылған.
Соңғы сөз - Абайтану тарихы жайында. Ақын шығармаларының алғаш газет
беттерiнде («Дала уалаяты» газетi, 1889) жариялануынан бастасақ, бүгiнде
абайтанудың жүз жылдан астам тарихы бар. Абай шығармашылығы жайындағы
алғашқы ғылыми ой-пiкiрлер де ХХ ғасырдың басында, будан 100 жыл бұрын туған.
Бұл салада Ə.Бөкейхановтың «Киргизкий край» (1903) атты кiтаптағы мақаласында
келтiрiлген деректер мен « Семипалатинский листок » газетiндегi (1905) өмiрбаянын
