7 Тарау: Энергетика жəне қоршаған орта
149
Қуат көздерінің бағаларын үкімет реттейді жəне субсидиялайды. Шығындарды жабу үшін
тарифтер бұрынғысынша тым төмен, бұл энергияны ұтымды пайдалану мен энергия үнемдеуді
инвестициялауға бағытталған шараларды жүзеге асырудың негізгі кедергісі болып табылады.
Сонда да болса, қазақ биліктері де, энергия рыногының операторлары да тарифтерді көтерудің
қажеттілігін мойындайды.
7.2
Энергетика
Энергетикалық баланс
Қазақстан энергия ресурстарының орасан үлкен қосалқы қорларына ие, ал оның географиялық
жағдайы республиканың энергия ресурстарының өңірлік жəне əлемдік рыногында маңызды
орын алуын қаматамасыз етеді.
Минералды ресурстардың табиғи бай қосалқы қорлары (8 тарауды қараңыз) отандық металл
өңдеу жəне металлургия өнеркəсібінің, сондай-ақ қатты отын мен энергетика кешенінің дамуы
үшін берік негіздеме болып табылады. Қазақстан Тəуелсіздік алғаннан бері энергия
ресурстарының рыногы бірқатар өзгерістерге ұшырап, сол себепті негізгі энергетикалық
энергия өндірушілер қайта құрылымданды жəне жекешелендірілді. Сонымен қатар
жалпымемлекеттік электр желісін басқару, сондай-ақ мұнай мен газ өндіру жəне тасымалдау
бойынша мемлекеттік компаниялар құрылды.
Республиканың энергияға қажеттілігі негізінен, ішкі өндірістің есебінен қамтамасыз етілді (7.1
кестені қараңыз). Бірақ Қазақстан үшін энергия русурстары мен энергия нысандарының
əркелкі шоғырлануы тəн. Гидроэлектр станцияларының көпшілігі солтүстік жəне орталық
облыстарда орналасқан, ал оңтүстік аймақ сырттан əкелінетін отандық немесе импортталатын
электр энергиясына бағдарланған.
7.1 Кесте: Энергиямен жабдықтау жəне тұтыну, 2004 ж.
Көмір
Шикі
мұнай
Мұнай
өнімі
Газ
Гидро
МБМТ
Электр
энергиясы
Жылу
энергиясы
Жалпы
қосындысы
Жалпы
қосындысы
Өндіріс
39 548
59 747
0
18 536
693
73
0
0
118 597
Импорт
585
3 266
2 216
9 769
0
0
450
0
16 286
Экспорт
-11 495
-50 118
-3 306
-14 492
0
0
-637
0
-80 046
БЭЖҰ (бастапқы
энергияның жалпы
ұсынысы)
28 621
12 896
-1 090
13 813
693
73
-187
0
54 819
ТТҚ (түпкі тұтыну
қосындысы)
8 599
0
8 844
9 750
0
73
4028
9
31 303
Өнеркəсіп секторы
8 598
0
2 649
503
0
0
1148
0
12 898
Көлік секторы
0
0
3 464
0
0
0
173
0
3 637
Басқа секторлар
1
0
2 259
9 247
0
73
2706
9
14 295
Тұрғын үй
1
0
0
0
0
0
506
0
507
Өнеркəсіптік жəне
коммуналдық қызмет
көрсету
0
0
71
0
0
0
0
0
71
Ауыл/орман
шаруашылығы
0
0
484
0
0
0
974
0
1 458
Көрсетілмеген
0
0
1 704
9 247
0
73
1227
9
12 260
Энергетикадан басқа
пайдалану
0
0
472
0
0
0
0
0
472
Дерек көзі: Халықаралық энергетикалық агенттік (ХЭА) Қазақстанның 2004 жылғы энергетикалық балансы
Ескерту: *БЭЖҰ = отын, жаңғыртылатын энергия көздері мен қалдықтар. Ядролық, геотермикалық немесе күн
энергиясы Қазақстанда өндірілмейді.
БЭЖҰ-ның үлкен бөлігін бұрынғысынша көмір құрайды. 2005 жылы бастапқы энергиямен
жабдықтаудың жартысынан астамы көмірдің есебінен ұсынылды. Қалған бөлігі, негізінен, газ
бен мұнайдың үлесіне тиді. Жаңғыртылатын энергия көздеріне əлі де елеусіз рөл беріледі (7.3.
Сурет)
150
III
Бөлім: Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық пайымдардың есебі жəне тұрақты дамуды
көтермелеу
Электр балансы
Қазақстанда жалпы орнатылған энергетикалық қуаты 18 ГВт-ға жуық 5 ірі гидроэлектр
станцияларын қоса есептегенде, 71 электр станциясы бар. Электр энергиясының көпшілігін
дəстүрлі түрде көмір электр станциялары жасайды (7.4 сурет), олардың өнімі 2004 жылы
жалпы өндірістің 70%-ға жуық шамасын құрады. Ірі жандыру қондырғылары пайдаланатын
отандық көмірдің басым бөлігінің энергетикалық құндылығы өте төмен (мəселен AES электр
станциясында 3,850 Ккал/кг). Көмір 35% -50 % күл жəне 0,4% құрамдағы күкірт шығарады
өндірілетін электр энергиясының қалған бөлігі гидро- (12%), газ (10.6%) жəне мұнай көздері
(7,4%)
арасында
біршама
шамалас
деңгейде
бөлінді (7.2 кестені
қараңыз).
Гидроэлектрстанцияларының көпшілігі Солтүстік-шығыс Қазақстан аумағы арқылы ағатын
Ертіс өзенінің бойына орналасқан. Үлкен көлемдегі уран қорларына қарамастан, республикада
жұмыс істейтін атом электрстанциялары жоқ.
7.3 Сурет: БҚЖЖК – нің 2005* жылдағы үлесі.
Жаңғыртылатын
энергия көздері жəне
қалдықтар
0.1%
Гидро
1,3%
Газ
32,9%
Мұнай
14,2%
Көмір
51,6%
Дерек көзі: ХЭА, 2007 ж.
Ескерту: * Электр энергиясымен сауданы қоспағанда
Қазақстанның электр энергиясының нетто-экспортшысы болып саналатынын атап өту керек.
Ішкі энергия тұтынудың үлкен бөлігі өнеркəсіптің үлесіне тиеді. 2004 жылы өнеркəсіптік
энергия тұтыну 28,5%-ды құрады. Алайда, жалпы тұтынудың 30%-ға жуығын нақты секторға
жатқызу мүмкін емес, сондықтан деректерді түсіндіру қиынға түседі (7.2. кестені қараңыз).
Оның үстіне, бөлу кезіндегі ысыраптарды ескеру керек, олар ішкі өндірудің 18%-ын құрайды
(жеке қажеттіліктер үшін энергетика тұтынуды қоспағанда).
Экономикалық дамудың жоғары қарқындарын ескергенде, электрге сұранысты ұлғайту
ұйғарылады, ол жұмыс істеп тұрған станцияларды жаңғыртуды жəне жаңаларын салуды,
сондай-ақ электр беру жүйелерін нығайтуды қажетсінеді
Қазақстанның электр желісі негізгі үш энергия жүйесінен тұрады, оның екеуі Республиканың
Солтүстігінде, біреуі Оңтүстігінде орналасқан. Республиканың орнатылған қуатының үлкен
бөлігін құрайтын, көмір электр станциялары жататын Солтүстіктегі энергия жүйелері Ресей
Федерациясының энергия жүйесімен байланысты. Олар электрді Солтүстік бағытта
экспорттайды. Белгіленген шамада жасалатын қуаттың жеткіліксіздігін ескергенде, Орталық
Азияның Бірыңғай энергия жүйесімен қосылған, Оңтүстік энергия жүйесі арқылы Қырғызстан
мен Өзбекстаннан электр импортының қажеттілігі туындайды. Солтүстік жəне Оңтүстік
энергия жүйелерін 600 МВт қуаттағы 50 Кв-та электр беру желісі қосады.
Республиканың Оңтүстігін импортталатын электр энергиясынан тəуелсіз ету үшін, электр
желілерін басқару жөніндегі Қазақстандық компания (KEGOC) бұрынғы «Солтүстік-Оңтүстік»
Достарыңызбен бөлісу: |
