Этнос14. 12. indd

153
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
қақтығысты  реттеуі,  тəн  болып  келеді.  Қақтығыстың  көпқырлы  сипатына 
байланысты оқиғаға ықпал етуге мүмкіндік беретін реттеудің құқықтық жо-
лынан бастап əлеуметтік-психологиялық жолына дейінгі түрлі тəсілдер қол-
дану қажет болады. Алайда ең маңызды нəрсе қақтығыстың алдын алу, оның 
тұтануына, жасырын түрден ашық түрге ауысуына жол бермеу. Бұған қара-
мастан қақтығыс басталып кетсе, оны кең ауқымды сипат алып кетпей тұрған
бастапқы кезінде өшіру оңай екенін дəйім есте ұстаған жөн. Егер қақтығыс-
тың өршуіне жол берілсе, ол ұзақ кезеңге созылады да, шешім табу қиынға 
соғады, оңалмас салдарға тап қылады. Əлеуметтік-экономикалық кемелдік-
тің кез келген сатысында тұрған ел Э.қ. душар болуы мүмкін. Бұған Кана-
да, Испания, Югославия, Ауғанстан, Шри Ланка, Руанда, Уганда жəне басқа 
елдердегі оқиғалар мысал бола алады. Сарапшылардың бірнеше рет жасаған 
болжамдары  бойынша,  Э.қ.  бұдан  ары  да  əлемдік  тəртіп  пен  халықаралық 
қатынастарға ықпалы арта түспек. Этнологтардың мағлұматтары бойынша, 
дүние жүзінде өздерін өздері билеу мен өз мемлекеттерін құруды алға тартуы 
мүмкін 5 мыңнан астам этностық топ бар. Мұндай қозғалыстардың көбі жа-
сырын түрде немесе зорлықпен жүріп жатыр. Ал 260 ұлттық азшылық бел-
сенді түрде БҰҰ-дан тəуелсіздікті немесе бөлініп танылуды талап етіп отыр. 
Бұл ұлттық қақтығыстардың 70-90-дайы күш жұмсауға соқтырған. Мысалы, 
1994  жылдан 1996 жылға  шейін  БҰҰ  бітімгер  əскерлері 17 ірі  қақтығысқа 
қатысты. 
Əлемдік тəртіпті зерттеушілердің мəліметтері бойынша, ХІХ ғасырдың ор-
тасына дейінгі 286 соғыстың 8-і ғана, ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін-
гі 150 қарулы қақтығыстың 127-сі этностық себептен болған. 1990 жылдан 
бері қақтығыстардың, бəрінің десе болады, ұлттық сипаты бар. XXI ғасырда
этносаралық қатынастарды тиімді басқара алатын, мекен ететін түрлі этнос-
тардың келісімі мен бейбітшілігін қамтамасыз еткен мемлекет қана табысқа 
жете  алады  (қар.  Кемсіту  /Дискриминация/,  Жихад,  Этносішілік  жəне  эт-
носаралық шоғырлану /консолидация/, Лаңкестік, Көпмəдениеттілік /Муль-
тикуртурализм/,  Ұлттық  өзімшілдік,  Радикализм,  Нəсілшілдік,  Саясатты 
этностандыру).
ЭТНОСТЫҚ  МƏДЕНИЕТ:  ДƏСТҮРЛЕР  МЕН  ƏДЕТ-ҒҰРЫПТАР 
(ор. этническая культура: традиции и обычаи, ағыл. ethnic culture: traditions 
and customs)–  этностық  арнайы  ерекшеліктері  бар,  ажыратушылық  қызмет 
атқаратын құрылымдардың мəдени элементтерінің жиынтығы. Этностық мə-
дениет адамзат мəдениетінің алуан түрлілігінің негізгі формасы болып табы-
лады, тірліктің биологиялық формадан тыс алуан түрін, адамның қоршаған
ортаға бейімделуге бағытталған қарекетін бейнелейді. Э.м. – этнос мəдение-
тінің ең маңызды сипаты, сол этносқа жекелеген өкілдері арқылы, орнықты 
топтары арқылы тəн болып келетін мəдени игіліктің жиынтығы. Мұнда осы 
игіліктің құрылымының түрлі элементтерінің арнайы, этностық бояуы бар ма 

154
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
немесе бұлар этностық тұрғыдан бейтарап болып келе ме, - ол ескерілмейді. 
Бұған Э.м. тыс өзгеэтностық жəне этносаралық элементтер де енеді. Э.м. эт-
нос мəдениетіндегі салыстырмалы рөлі кеңістік пен уақыт жағынан динами-
калы, сондай-ақ мəдениеттің басқа ішкі жүйелерінде өзгеше болып келеді.
Э.м. дəстүрлері мен əдеттері – кешенді мəселе, мұны тілтанушылар ғана 
емес, тарихшылар да, философтар да, психологтар да, этнографтар да, əде-
биеттанушылар да қарастырады. Көбінесе тіл мен мəдениеттің өзара тəуел-
ділігі  (екіжақты  өзара  детерминизм)  мақұлданады  (қар.  Аккультурация, 
Мультикультурализм). Дəстүрлер – (ғылымда) (лат. traditio – жеткізу, ауысу) 
–  ғылыми  жəне  мəдени  тəжірибені,  адамның  арнаулы  нормалары  мен  құн-
дылықтарын,  мəселені  қою  мен  шешу  үлгілерін  жинау,  сақтау  мен  жеткізу 
механизмі. «Дəстүрлер» деген ұғым ғылым философиясында шыққан жəне 
дамыған  ғылыми  бағыттар  мен  контексті  біріктіре  қарау  үшін,  ғылым  да-
муын  əлеуметтік-мəдени  құндылықтардың  тарихы  ретінде  жаңғырту  үшін 
пайдаланылады. Əдет-ғұрып – мінез-құлықтың белгілі бір қоғамда (немесе 
мекенде) тарихи қалыптасқан ережесі, мемлекеттің қорғауындағы əрі оның 
мəжбүрлеу  күшімен  қамтамассыз  етілген  құбылыс  (қар.  Аккультурация, 
Мультикультурализм).
ЭТНОСТЫҚ РƏМІЗ (СИМВОЛИКА) (ор. символика этническая, ағыл. 
ethnic symbolism).  Этносты  айырып-танытушы  ретінде,  иелерінің  этносқа 
жататындығын  білдіріп  айрықшалаушы  белгі  ретінде  қызмет  атқаратын 
материалдық  жəне  рухани  мəдениеттің  құбылыстары  мен  элементтерінің 
кешені.  Мысалы,  жапондықтардың  киіміндегі  этностық  нышан – кимо-
но, өзбектерде – сырылған шапан, кавказдықтарда – папаха, т.б. Ресейдің 
рəміз-нышаны – Еділ мен қайың, Жапонияның рəмізі – сакура (шие ағашы), 
Монғолияның (монғолдардың) символы – дала т.б. Чукчалардың символда-
ры морж сүйектеріне қашап, ойып, бояп жасалған ою-өрнектер, аң терісіне 
салынған  кестелер,  чумдар  (күрке)  жəне  ярангілер  болып  саналады.  Күн-
делікті үйреншікті өмірде «өзімдікі» жəне «бөтендікі» деп белгілейтін эле-
менттер қатарына тамақтың кейбір түрлері де кіруі мүмкін (орыстарда – щи 
мен ботқа, украиндықтарда – борщ, палау өзбектердікі, гуляш венгрлердікі 
жəне т.б.). 
Этностық символика халықтардың даму барысында өзгеріске түспей қой-
майды немесе сол этностың барлық өкілдеріне бірдей міндетті болмауы мүм-
кін.  Мысалы,  Еуропа  елдерінің  қалалық  тұрғындары  киім  киюде  этностық 
жағынан  тіптен  ерекшеленбейді.  Тамақтары  да  едəуір  шамада  бірыңғайла-
нып  жатыр.  Жаңа  дəуірде  жəне  қазіргі  заманда  алдымен  индустриялдық, 
материалдық,  сонан  соң  рухани  мəдениеттің  урбанизациялануы  этностық 
символика аясын едəуір тарылтып барады. Қазіргі кездегі этностық рəміздің 
нышандары, негізінен, рухани мəдениетте, оның ішінде құндылығы бар ав-
тостереотиптерде,  материалдық  мəдениеттің  жеке  элементтерінде,  мəдени-