127
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
тұрғындары санының төмендеуден көтеріліп, өсуге бет алғанын көрсетіп
берді. Мұның себептері – еуропалық этностар эмиграциясының азаюы; қа-
зақтардың санының өсуі (1989ж. – 1999 ж. +22,9 %-дан 1999ж. – 2009 ж.
+26,2 %-ға дейін), мұның ішінде оралман қазақтардың есебінен өсу де бар;
орыстардың (-15,3 % 1999 – 2009 жж.) жəне немістердің (-49,6 %) елден ке-
туінің азаюы. Бұрынғыдай, елдегі саны ең көп ұлттар – қазақтар (10,1 млн.)
мен орыстар (3,8 млн.). Ел халқының ішіндегі қазақтардың үлесі – 63,1%
(1999 жылы 53,4 %), орыстардың үлесі – 23,7 %, (1999 жылы 30,0%), өзбек-
тердің үлесі – 2,8% (1999 жылы 2,5%), украиндардың үлесі – 2,1 % (1999
жылы 3,6 %), ұйғырлардың үлесі — 1,4 % (1999 жылы 1,4 %), татарлардың
үлесі — 1,3 % (1999 жылы 1,7 %), немістердің үлесі — 1,1 % (1999 жылы
2,4 %), басқа этностар — 4,5 % (1999 жылы 5,0 %) (қар. Демография, Қа-
зақстан тілдері, миграция, Тілдік ахуал, Тілді жоспарлау).
ХАЛЫҚТАР МЕН ҰЛТТАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ БИЛЕУ ҚАҒИДАТЫ (ор.
Принцип самоопределения народов и наций, ағыл. Principle of self-determination
of the people, ethnoses and nations) – халықаралық əріптестік жəне адам, халық
пен ұлттардың құқығын қорғау саласындағы халықаралық құқықтың негізгі
қағидаттарының бірі.
БҰҰ-ның 1945 ж. Жарғысында, БҰҰ-ның 1970 ж. Жарғысына сəйкес мем-
лекеттер арасындағы достық қарым-қатынас пен əріптестікке қатысты ха-
лықаралық құқық қағидаттары туралы Декларацияда, Азаматтық жəне сая-
си құқықтар туралы халықаралық пактіде (1966 ж.), 1966 ж. Экономикалық,
əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы халықаралық пактіде, 1975 ж. Еу-
ропадағы қауіпсіздік пен əріптестік жөніндегі кеңестің Қорытынды актісін-
де, 1992 ж. Ұлттық немесе этностық, діни жəне тілдік азшылыққа жататын
адамдардың құқықтары туралы Декларацияда жарияланған, сондай-ақ БҰҰ,
ЕҚЫҰ-ның өзге де құжаттарында, конвенциялар мен келісімдерде көрініс бе-
реді.
Барлық халықтар мен ұлттар өзін-өзі еркін билеуге құқылы, яғни ішкі
саяси ұйымдасуын сырттан ешкімнің араласуынсыз белгілеуге жəне өзінің
экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени дамуын жүзеге асыруға, болашақта
өзінің ұлттық, діни, мəдени жəне басқа да ерекшеліктері мен дəстүрлеріне
барынша сəйкес келетін жолды таңдап алуына мүмкіндігі бар.
Əр мемлекет өзінің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын барлық ха-
лық тең құқылы деген талап негізінде құруға міндетті жəне өз тағдырына
өзінше өкім жүргізу жөнінде табиғи құқығы олардың əрбіреуіне əу бастан-ақ
тиесілі.
Соншалық маңызды бола тұра этностардың өзін-өзі билеуге ұжымдық
құқықтылығы мемлекетішілік өлшем тұрғысынан абсолютті жəне шексіз
болуы мүмкін емес. Оны жүзеге асыру кезінде тарихи факторларды, өзге
ұлттар мен этностық топтардың құқықтарын біртұтас қоғамды құрап тұрған
128
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
тұтас халық пен мемлекеттің мүддесі ретінде ескеру қажет. Керісінше болған
жағдайда оның сепаратизмге айналып кетуі, яғни жергілікті саяси немесе ұлт-
тық элитаның белгілі бір топтарының өз мүддесіне деген ынтасы мен əрекеті
аумақтық автономия құру немесе мемлекеттен аумақтың (федерация субъек-
тісі) бір бөлігін бөліп алу арқылы мемлекеттің аумақтық тұтастығын бұзуға
дейін апаруы жəне мемлекеттік жаңа құрылымның пайда болуына соқтыруы
мүмкін. Сепаратизм өзін-өзі билеу құқығын теріс пайдалану болып табыла-
ды.
Өзін-өзі билеуде халықтар құқығын бұзудың келесі бір түрі – жекелеген
мемлекеттер (мемлекеттер тобы) немесе халықаралық ұйымдар өткізетін,
яғни егеменді ұлттар қауымдастығында өркениетті қатынас болуының бір-
ден-бір тетігі саналатын тұтас халықаралық құқыққа айтарлықтай нұқсан
келтіретін қос стандартты саясат. Қос стандарт – егеменді мемлекеттердің
қоғамына қабылданбайтын өмір үлгілерін таңуға талпыну немесе нақты
бір үкіметке субъективті түрде артықшылық беріп, əр түрлі елдегі бірдей
оқиғалар мен құбылыстарға берілетін оң немесе теріс баға немесе өз мем-
лекетіне басқа мемлекеттер үшін жол берілмейтін əрекеттерді істеуге құқық
беріп, халықаралық құқықтық нормалардың т.с.с. талаптарына қарсы келу.
ҚР Конституциясы халықаралық құқық қағидаттары мен нормаларына
құрметпен қарауды жария ете отырып олардың жоғары заңды күшін жəне
Республиканың бүкіл аумағына тікелей ықпал ететінін заңдастырған. ҚР
Конституциялық Кеңесінің бірқатар шешімдерінде халықаралық қатынастар
саласында да Негізгі Заңның үстемдігі бекітілген. Бұл – Қазақстан Республи-
касында қазақстандық Конституцияға қайшы келетін халықаралық келісім-
шарттардың, халықаралық ұйымдардың актілері қолданылмайтынын жəне
олардың заңды күші жоқ екендігін көрсетеді.
- І -
ІШКІ ІСКЕ АРАЛАСПАУ ҚАҒИДАТЫ (ор. Принцип невмешатель-
ства во внутренние дела, ағыл. Principle of non-intervention in domestic
affairs) – мемлекеттердің халықаралық əріптестігі саласындағы халықаралық
құқықтың негізгі қағидатының бірі.
Бұл қағидат 1945 жылы БҰҰ Жарғысында жарияланған, БҰҰ-ның 1970
жылғы Жарғысына сəйкес мемлекеттер арасындағы достық қарым-қатынас
пен əріптестікке қатысты Халықаралық құқық қағидаттары туралы декла-
рацияда жəне 1975 жылы Еуропадағы қауіпсіздік пен əріптестік жөніндегі
кеңестің Қорытынды актісінде, сондай-ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ-ның басқа құжатта-
рында, конвенциялар мен келісімдерде жарияланған.
Ешбір мемлекеттің я мемлекеттер тобының тікелей я болмаса жанама түр-
де күштеу арқылы басқа мемлекеттің өзінің ішкі немесе сыртқы істерін жүр-
Достарыңызбен бөлісу: |
