125
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Ұ. отанға деген, отандастарға деген сүйіспеншілік патриотизмді шатысты-
руға болмайды. Кімде-кім өз елін сүйсе, бұл міндетті түрде оны Тəңірге балап,
мемлекет басшылары мен билеуші элитаға табыну деген сөз емес. Азамат басқа
елді, басқа халықты жек көруге, тіпті елемеуге тиісті емес. Ол, ұлтшылдықта
талап етілетіндей, ұлтты «ең жоғарғы құндылық» деп санауға тіптен міндетті
емес (қар. Қақтығыс, Ксенофобия, Патриотизм, Нəсілшілдік, Шовинизм).
ҰЛТТЫҚ ЭГОИЗМ (ор. национальный эгоизм, ағыл. ethnical egoism)–
басқа ұлттардың (халықтардың) мүдделерін елемей өз ұлтының мүддесін
бəрінен бұрын қанағаттандыруды ақтау, негіздеу. Бұл сөз неміс көсемсөзшісі
əрі сыншысы Карл Людвиг Берненің есімімен байланысты, бұл сөзді 1845
жылы ол алғашқы болып қолданған.
Əдебиеттерде мұны ұлттық айырықшылықтың бұқара санасындағы дең-
гейі жəне ұлттық қатыныстардың іс жүзінде шектеулілігі көрінісінің бір фор-
масын білдіретін құбылыс ретінде де, əлеуметтік-психологиялық тұрғыдан
алғанда, жершілдік, этноцентризм түрінде көрінетін құбылыс ретінде тұжы-
рымдайтын анықтамалар кездеседі.
- Ф -
ФЕДЕРАЛИЗМ (ор. федерализм, ағыл. federalism) – 1) мемлекеттің сая-
си-аумақтық ұйымының құрылу қағидатының бірі, бұл жеке бір мемлекеттің
ішінде елеулі дəрежеде саяси дербестігі бар аумақтық түзілістердің болуынан
көрінеді; 2) мемлекеттің ішкі құрылымының сипаты, аумақтың орталығы мен
бөлігінің өзара қарым-қатынасы.
Нақты дербестіктің федерация субъектілері органдарының өкілеттілік-
терінің кешенді сипаты болып табылатын деңгейі саяси-құқықтық, құқықтық,
бюджеттік-қаражаттық, ұйымдық жəне басқа кепілдіктерден көрінеді. Бұл ке-
пілдіктердің іске асуына қарай мемлекеттің құрылысын федеративті деп са-
науға болады.
Бірегей мемлекеттегі Ф. саясаты билікті қайта бөлу, елді басқаруда ау-
мақтық (өңірлік) түзілістердің мүмкіндіктерін оларға өз конституциясын қа-
былдауға, мемлекеттік органдар жасақтауға, өз азаматтығын, федерацияның
басқа да атрибуттарын тағайындауға дейін кеңейтуге бағытталады. Федера-
тивті мемлекеттегі Ф. саясаты федерация субъектілерінің құқығын оларға сырт-
қы қатынастарын дербес жасауға мүмкіндік жəне сецессияға (федерация
құрамынан шығып тəуелсіз мемлекет құруға) құқық беруге дейін құқықта-
рын кеңейтуге ұмтылыс жасаудан көрінеді.
Орталықсыздандыру дəрежесі жағынан Ф. саясаты автономия саясатынан
өзгеше болады, жекелеген елдердің мысалы етіп бұлардың арасынан айқын
шегара сызу тым қиын.
126
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
- Х -
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТІЛ (ор. международный язык, ағыл. international
language) – əр басқа мемлекеттің Халықтарының өкілдері үшін қарым-қаты-
нас құралы қызметін атқаратын Тіл. Х.т. екі түрге бөлуге болады: табиғи Х.т.
– бір мезгілде белгілі бір халықтың қарым-қатынас құралы қызметін жəне
халықтар арасында қарым-қатынас құралы қызметін атқарады; жасанды Х.т.
– халықтар арасында қарым-қатынас үшін арнайы жасалған тіл, табиғи тілдің
орнына жүреді, мыс., волапюк, идо, эсперанто (қар. Мемлекеттік тіл, Ұлта-
ралық қатынас тілі, Əлем тілдері, Ресми тіл, Тіл).
ХАЛЫҚ САНАҒЫ (этностық құрамы, динамикасы) (ор. перепись населе-
ния, ағыл. population census) – елдің ұлттық статистикалық жүйесінің бөлін-
бес бөлігі; жұрт пен оның тұрғын жағдайлары туралы мəліметтердің негізгі
көзі, демографиялық, əлеуметтік жəне экономикалық мəселелер бойынша
өңірлік, ұлттық жəне халықаралық деңгейде статистикалық мəліметтерді
пайдаланушылардың ақпараттық сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік
береді. Х.с. – арнайы ұйымдастырылатын іс-шара, мақсаты – саны мен орна-
ласуы, белгілі бір сипаттардың барлығы я жоқтығы, ол сипаттардың көрінуі
мен даму шамасы жөнінде демографиялық мағлұмат алу үшін ел тұрғында-
рының баршасы туралы мəліметтер жинау. Х.с. дұрыс парықталса, инсандар-
дың (индивидумдардың) Тілдік өзіндік санасы туралы пайымдауға мүмкіндік
береді. Х.с. ретті түрде шамамен он жылда бер рет, ел тұрғындарын түгелдей
сауалдау жолымен жəне белгіленген мерзім ішінде өткізіледі жəне Біріккен
Ұлттар Ұйымының кеңестеріне сəйкес дүниежүзілік санақтың кезекті уақы-
тына орайластырылады. Қазақстан Республикасында тəуелсіз мемлекеттің
халық санағы бірінші рет 1999 жылы өткізілді.
Қазақстан Республикасындағы 2009 жылғы ұлттық санақтың қорытынды-
лары ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің сайтына орналастырылған, сон-
дай-ақ «Қазақстан Республикасының 2009 жылғы халық санағы. Қысқаша
қорытындылар» атты статистикалық жинақ жарияланды. Онда санақ жүр-
гізілген жылдар бойынша (1959, 1970, 1979, 1999, 2009 жылдар) Қазақстан
Республикасындағы тұрақты жұрттың санындағы өзгерістер туралы мəлімет-
тер берілген. Х.с. тұрақты жұрттың саны Қазақстан аумағының бəрін қамти
беріледі: өңірлерді қалалық жəне ауылдық жұртқа қарай, жынысына қарай
жіктеп көрсетеді; 1999 жылғы санақ пен 2009 жылғы санақ арасындағы ке-
зең бойынша жекелеген этностық топтарға жататын жұрттың саны туралы
ақпарат беріледі; ана тілі туралы, жұрттың жекелеген тілдерді меңгеру дəре-
жесі туралы мəліметтер келтіріледі; жұрттың діни сенімі туралы мағлұматтар
жария етіледі. 2009 жылғы санақ қорытындысы бойынша Қазақстан Респу-
бликасы халқының саны 16.004,8 мың адам болды, адам саны 1999 жылғы
санақпен салыстырғанда 1.022,9 мыңға (6,8 %-ға) өскен. Бұл санақ Қазақстан
Достарыңызбен бөлісу: |
