151
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
кеттің аумағында уақытша жұмысқа орналасу немесе жаңа жерде орнығып
қалу жəне азаматтық алу мақсатында өз мемлекетінен кетіп жатқан түрлі
этностық қауымдастықтар өкілдерінің жер ауыстыруы (қар. Көші-қон/Ми-
грация, Мигрант). Э.к. себебі халықтардың əлеуметтік-экономикалық жəне
мəдени дамуының біркелкі болмауы, ұлттық езгі немесе құқық теңсізді-
гі, жеке халықтардың арасындағы əскери қақтығыстар, діни қуғындар (егер
дін этностық қатыстылықпен сай келсе) жəне басқалар болуы мүмкін. Э.к.
жағымды əсерімен қатар, аймақтық қабылдаушы қоғамдарға қарама-қайшы
əсері көбінесе этностық сипаттағы əлеуметтік жаңа проблемалардың алға
тартылуымен байланысты болады. Бұл салада жаңа проблемалардың пайда
болуынан көші-қон үдерістері мен олардың реттелу дəрежесін арттыру жəне
басқаруды жақсартуға қатысты қоғамдық қажеттіліктер күшейе түседі. Э.к.
басты проблемаларының бірі бейімделу мен Мигранттардың Интеграциясы
болып табылады. Мұның шешімін əсіресе, шекаралық аймақтардың, мегапо-
листердің анклавтануын, осыдан туындайтын əлеуметтік-мəдени, саяси жəне
қылмыстық тəуекелдерді барынша азайтудан (дұрысы – болдырмаудан) жəне
Мигранттардың бейімделуімен айналысатын механизмдер мен құрылымдар-
ды құрудан табуға болады (қар. Көші-қон/Миграция, Иммиграция)
ЭТНОСТЫҚ ҚАҚТЫҒЫС (ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАҚТЫҒЫС) (лат.
confl ictus – қақтығыс; ор. – этнический (межэтнический) конфликт; ағыл.
ethnic confl ict) – қарама-қарсы мүдделердің қақтығысы; қақтығыстағы тарап-
тардың бірі я бірнешесі этностық негізде немесе этнос атынан ұйымдасып,
əрекет етсе, мемлекет ішіндегі немесе мемлекетаралық деңгейдегі азаматтық
қарсылық. Э.қ., əдетте, қоғамдағы əлеуметтік шиеленістің жəне шекаралық
мəселелердің шешілмеуінің нəтижесінен шығады. Жергілікті элита өкіл-
дерінің жауапкершіліксіз мəлімдемелері мен əрекеттерінің кесірінен, сон-
дай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарындағы, youtube, интернеттегі сөздердің
кесірінен де жиі болады.
Э.қ. себептері əр түрлі болуы (саяси, аумақтық, əлеуметтік-экономикалық,
ресурстық, тарихи-мəдени) жəне көмескі түрде де, зорлықты қақтығыс түрін-
де де өтіп жатуы мүмкін. Э.қ.-тың кең тараған түрлері – жікшілдік қақтығыс-
тар. Мұндайда этностық азшылық өзі өмір сүретін мемлекеттен бөлініп, өз
мемлекеттерін құруға əрекет етеді. Қақтығыстардың мұндай түрлерінен (топ
мемлекетке қарсы тұратын) басқа тағы бір көрінісі – екі я одан көп этностық
топтардың арасында болатын, көбінесе айналып келіп отырып озбырлыққа
апарар, тым қатыгездікке айналатын түрі. Э.қ. трансформациясын болдырмау-
дың тəсілдері мен механизмдері этносаясаттанудың ішкі пəні деп санауға бо-
латын қақтығыстанудың (конфликтологияның) негізін түзеді.
Этностық топтың санасында өзінің экономикалық жəне əлеуметтік аман-
дығы үшін қауіптену, ұлттық құқықтарға келетін нұқсаннан, өзіндік, мəде-
ниет пен тілдік қасиеттерден айрылудан қорқу тоғысса, Э.қ. этностықты ба-
152
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
рынша саясиландырудан туатын бейқұқықтық шиеленіс ахуалына айналады.
Қақтығыс алдындағы ахуал, əдетте, мынадай кезеңдерден өтеді: этностық
топтың негізгі көпшілігін жұмылдыру, сонан соң саясиландыру. Э.қ. көбінесе
форма жағынан ғана «ұлттық» болып шығады, шын мəнінде, оның негізін-
де түрлі «көсемдер» бас пайдасына немесе саяси мақсатына пайдаланатын
шешілмеген экономикалық жəне əлеуметтік түйткілдер жатады.
Э.қ. «таза күйде» сирек болады. Əдетте, экономикалық, əлеуметтік-сая-
си, этностан тыс басқа да себептермен шығып, қақтығыс егер мəселе, əрине,
түрлі ұлттық-мемлекеттік түзілімдердің қарсы тұруы немесе жұрттың түрлі
этностық топтарының мемлекет ішіндегі қақтығыстары туралы болса, кейін-
гі сатыларында қақтығыс этностық сипат алады. Бұл дегеніміз адамдар топ-
тарының арасындағы əлеуметтік, саяси, экономикалық қақтығыстарда олар
бір-бірімен этностық белгілер бойынша бірегейленеді дегенді білдіреді.
Шамасы жағынан, əлеуметтік маңызы, тегі, «жасы», шиеленістілігі жақта-
рынан əр басқа болғанмен, Э.қ. этносты жұмылдыруға жəрдемдесетін «қо-
рытынды табиғатына» келіп саяды. Мұның тамыры тереңде, қандай да бір
ұлттың я этностық топтың құқығының, ұлтаралық қатынастағы əділет пен
теңдіктің бұзылуында жатыр. Э.қ. көпұлтты, полиэтностық мемлекетте шет-
кері этностық топтардың құр мақрұм қалуының, «орталық» пен этноұлттық
«шеткеріліктің» бірдей дамымауы мен бірдей заманауиланбауының нəтижесі
де болуы мүмкін. Мұндай жағдайда түрлі этностық топтар арасында ұжым-
дық этноұлттық қысымшылық ретінде ұғынылатын экономикалық теңсіздік
этностық ынтымақтың қалыптасуы мен бой көрсетуінің себебіне айналады.
Э.қ. өз динамикасы болады. Оған анағұрлым тəн болып келетін тұстар:
Біріншіден, неғұрлым белсенді күштердің қосылуы, күрес тəжірибесінің
жинала түсуі есебінен қақтығыстың бірте-бірте күшеюі;
Екіншіден, түйткілді ахуалдардың көбеюі мен бастапқы түйткілді ахуал-
дың тереңдеуі. Қақтығыстың күшейе түсуіне қарай жаңа талаптарды алға
тарту, кінə қою да көбейеді, бастапқы проблема дəлел, айғақтармен күшейе
түседі;
Үшіншіден, қатысушылардың белсенділігінің артуы, қақтығыстың сипа-
тын қатайту, қақтығысқа жаңа адамдарды тарту;
Төртіншіден, қақтығыстағы əрекеттесумен қатар жүретін эмоционалдық
ширығыстың үдей түсуі, бұл – қақтығысқа қатысушылардың мінез-құлығына
жұмылдырғыш та, іріткіш те ықпал жасайды. Э.қ. күшейген сайын антипатия
мен дұшпандық сезім күшейе түседі. Бұған сылтау мен себеп əрдайым табы-
лады;
Бесіншіден, ымыра қарсыластың тізе бүгуі ретінде қабылданса, қақтығысқа
қатысушы тараптардың əрқайсысы «жеңіске жетуге» ұмтылса, Э.қ. «сыртқы
жаудың» тұрақты бейнесін жасау тəн болып келеді.
Алтыншыдан, Э.қ., əдетте, интернационалдандыру, яғни қақтығысқа
үшінші бір тарапты немесе халықаралық ұйымдарды тарту немесе олардың
Достарыңызбен бөлісу: |
