Этнос14. 12. indd

48
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
 І. «Бір ел – бір тағдыр» - əр азаматтың өзінің ортақ тағдыры мен Отаны-
ның – Қазақстан Республикасының – ортақ екенін ұғыну
 ІІ. «Тегі басқа – теңдігі бір» этностық, болмаса басқа да шыққан тегіне, 
діни  ұстанымына  жəне  əлеуметтік  жағдайына  қарамай  барлық  азаматтарға 
тең мүмкіндік беру;
 ІІІ. «Ұлт рухын дамыту» – біріктіруші жəне бекітуші бастау ретінде Ұлт 
Рухын нығайту жəне дамыту. Біздің Ұлттық Рухымызды көтеру үшін негізгі 
басымдықтар мыналар: дəстүр мен отансүйгіштік рухы, жаңару рухы, жарыс 
пен жеңіс рухы.
ҚЕБД тиімді жүзеге асыру мақсатында ел бірлігін одан ары нығайту үшін 
құқықтық,  əлеуметтік-экономикалық,  саяси,  мемлекеттік  басқару  шарала-
рының бірыңғай жүйесін құруға бағытталған ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 25 
мамырдағы № 468 Жарлығы қабылданды (қар. ҚР Президентінің Жолдауы, 
Ұлттық идея, «Қазақстан – 2050» Стратегиясы).
ҚАЗАҚСТАН  ТІЛДЕРІ  (ор.  языки  Казахстана,  ағыл.  languages of 
Kazakhstan) - Қазақстан аумағында 117 тіл бар (2009), бұлардың қатарында 
қазақ  тілі – Қазақстанның  Мемлекеттік  тілі,  Автохтондық  тілі,  Титулды 
тілі, ал орыс тілі, Қазақстан Республикасы Конституциясы 7-бабының 2) тар-
мағы бойынша, «қазақ тілімен ресми түрде тең қолданылатын» тіл, диаспора-
лар тілі, иммигранттық тілі бар. 
Генеологиялық жіктеуге сəйкес, Қазақстан тілдері əлем тілдерінің аса ірі 
семьялары мен макросемьяларына жататын сегіз генетикалық топ пен кіші 
топтарға бөлінеді, олар: алтай тілдері, үнді-еуропа тілдері, орал тілдері, қы-
тай-тибет тілдері, иберий-кавказ тілдері, семит-хамит (афразия) тілдері, па-
леоазия (чукот-коряк, чукот-камчат) тілдері, аустроазия тілдері. 
Алтай тілдерінің ішінде мынадай топтар бар: 
-түркі тілдері – əзірбайжан, алтай, башқұрт, гагауз, долған, қазақ, қарайым, 
қарақалпақ, қарашай-балқар, қырым татарлары, құмық, қырғыз, ноғай, татар, 
тофалар, тыба, түрік, түркімен, өзбек, ұйғыр, хақас, чуваш, шор, саха (якут) 
тілдері; 
- монғол тілдері – бурят, қалмақ, монғол (қалқа монғол) тілдері; 
-  тұңғұс-мəнжүр  тілдері – нанай,  негидал,  орок,  ороч,  удэге,  улч,  эвенк, 
эвен тілдері; 
- оқшауланған тілдер – корей, жапон тілдері. 
Үндіеуропалық семьяда мынадай топтар бар: 
-  славян  тілдері – белорус,  болгар,  поляк,  орыс,  серб,  словак,  украин, 
хорват, чех тілдері; 
- балтық тілдері – латыш, литва тілдері; 
- герман тілдері – ағылшын, идиш, неміс, нидерланд, швед тілдері; 
- үнді тілдері – урду, хинди, цыган тілдері; 

49
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
- иран тілдері – белудж, күрді, осетин, парсы, пушту, рушан, тəжік, талыш, 
тат, шугнан тілдері; 
- роман тілдері – испан, италян, молдаван, румын, француз тілдері; 
- оқшауланған тілдер – албан, армян, грек тілдері. 
Орал тілдерінің семьясында мынадай топтар бар: 
- фин-угор тілдері – венгер, вепс, ижор, карел, коми-зырян, коми-пермяк, 
лив, манси, таулық мари, жайылымдық мари, мордвалық мокша, мордвалық 
эрзя, саам, удмурт, фин, ханты, эстон тілдері; 
- самоди тілдері – нганасан, ненец, селькуп, энец тілдері. 
Қытай-тибет тілдерінің семьясында – дүнген, ханзу тілдері бар. 
Иберий-кавказ тілдерінің семьясында мынадай топтар бар: 
- абхаз-адыгей тілдері – абазин, абхаз, адыгей (кях), кабарда-шеркес тіл-
дері; 
- картвель тілдері – грузин тілі; 
- нах-дағыстан тілдері – авар, агул, дарғын, ұңғыш, лак, лезгин, рутул, та-
басаран, удин, цахур, шешен тілдері. 
Семит-хамит (афразия) семьясында мынадай тілдер бар: 
- араб, ассирия (жаңа сириялық тіл), иврит тілдері. 
Палеоазиялық тілдер семьясында мынадай топтар бар: 
- чукот-камчат тілдері – ительмен, коряк, чукот тілдері; 
- эскимос-алеут тілдері – алеут, эскимос тілдері; 
- юкагир-чуван тілдері - чуван, юкагир тілдері; 
- кет-асан тілдері – кет тілі; 
- оқшауланған тілдерден – нивх тілі. 
Аустроазия семьясына вьетнам тілі кіреді. 
Қазақстан тілдерінің арасында тіл типтерінің төртеуі де бар: агглютина-
тивті  (жалғамалы)  типке  Қазақстан  тілдерінің  алтай,  орал,  палеоазия,  ибе-
рий-кавказ текті тілдері; флективті типке үнді-еуропа тілдері; оқшауланды-
рушы типке қытай-тибет, аустроазия тілдері; инкорпоративтік типке палеоа-
зия текті тілдер жатады. 
Референтті этностардың саны бойынша Қазақстан тілдері былайша көрініс 
береді: Ι. Миллиондық тілдер, яғни сөйлейтіндер саны миллионнан астам тіл-
дер, мұндай тілдер – қазақ жəне орыс тілдері. ΙΙ. Сөйлеушілерінің саны жүз 
мың, одан астам тілдер, мұндай тілдерге белорус, неміс, татар, өзбек, ұйғыр, 
украин тілдері жатады. ΙΙΙ. Сөйлеушілерінің саны елу мыңнан астам – əзір-
байжан,  корей,  түрік  тілдері.  ΙV.  Сөйлеушілерінің  саны  он  мыңнан  асатын 
– армян, башқұрт, грек, дүнген, ұңғыш, күрд, қырғыз, молдаван, мордва (мок-
ша, эрзя), поляк, тəжік, шешен, чуваш жəне басқа тілдер. V. Сөйлеушілерінің 
саны мыңнан асатын – авар, болгар, грузин, иврит, идиш, қарақалпақ, қара-
шай-балқар,  қырым  татарлары,  латыш,  лезгин,  литва,  мари  (жайылымдық,
таулық), осетин, парсы, түркімен, удмурт, цыган, эстон т.б. тілдері. VΙ. Сөйлеу-
шілерінің саны бес жүзден астам – бурят, гагауз, дарғын, қалмақ, коми-пер

50
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
мяк, құмық, лак, моңғол, румын, талыш, фин, чех т.б. тілдері. VΙΙ. Сөйлеу-
шілерінің саны жүзден астам – абхаз, агул, адыгей, алтай, ассирия, венгер,
карел,  коми-зырян,  ноғай,  рутул,  табасаран,  удин,  хақас,  чуван,  шор,  саха 
(якут) т.б. тілдері. VΙΙΙ. Сөйлеушілерінің саны оннан асатын – абаза, албан, 
белудж, вепс, долған, ижор, кабарда-шеркес, қарайым, коряк, нанай, ненец, 
рушан, словак, тат, тофалар, тыба, удэгей, ханты, хорват, цахур, чукот, швед, 
шугнан, эвенк, эвен, жапон т.б. тілдері. ΙХ. Сөйлеушілерінің саны онға жет-
пейтін – алеут, ительмен, кет, лив, манси, негидал, нивх, ороч, саам, селькуп, 
серб, ульч, энец, юкагир т.б. тілдері.
 Қазақстан тілдерінің мəртебесі қазақ тілімен (мемлекеттік тілмен) қаты-
насына қарай белгіленген. Қазақстан тілдеріне қатысты тілдік саясат пен тіл-
ді жопсарлау істері бірқатар мемлекеттік құжаттармен жəне актілермен рет-
телген  (қар.  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  мемлекеттік  бағдарламасы, 
Əлем тілдері, Тілдік ахуал, Тілдік заңнама).
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТІЛ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМА (ор. Законодательство 
о  языках  в  Казахстане,  ағыл.  The legislation on languages in Kazakhstan) – 
Қ.Т.З. 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативті құқықтық актілер туралы» ҚР 
Заңында белгіленген тəртіппен қабылданған, тілдерді қолдану мен дамытуға
қатысты нормативті құқықтық кесімдердің жиынтығы. Бұл заңнамаға ҚР Конс-
титуциясы да жатады, атап айтқанда, оның қазақ тілінің мемлекеттік тіл деп 
танылатыны, орыс тілінің қазақ тілімен ресми түрде тең қолданылатыны, Қа-
зақстан халқының тілдерін үйрену мен дамытуға қамқорлық жасаудың мем-
лекетке жүктелетіні туралы қағидалары мен нормалары; ана тілін пайдалануға 
əркімнің де құқықтылығы мен тілдесім, тəрбие, оқыту мен шығармашылық 
тілін таңдауға еріктілігі, тілге байланысты кемсітушілікке тыйым салынатын-
дығы т.б. туралы қағидалары мен нормаларының осы Заңнамаға қатысы бар. 
Қазақстанда  тілдерді  қолданудың  құқықтық  негіздерін,  мемлекеттің  оларды 
оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай жасауы жөніндегі міндеттерін белгілеу, 
ҚР-да қолданылатын тілдердің бəріне бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз 
ету – 1997 жылы 11 шілдеде қабылданған №151 «Тіл туралы» ҚР Заңының 
тағайындалған  міндеті.  Тіл  проблемасының  ерекше  өткірлігіне  байланысты 
нақ осы Заңда, біріншіден, мемлекеттік органдарда жергілікті өзін-өзі басқару 
органдарында (тілдерді қолдану, мемлекеттік органдардың актілерінің тілі, құ-
жаттама жүргізу тілі, азамттардың өтінішіне жауап беру тілі, Қарулы күштер 
мен құқық қорғау органдарындағы тіл, əкімшілік құқық бұзушылық істерін 
жүргізу  тілі,  келісімдер  тілі)  тілді  пайдалану  ережелері;  екіншіден,  білім, 
ғылым, мəдениет жəне БАҚ салаларында тілдерді қолдануға қойылатын та-
лаптар; үшіншіден, тілді елді мекендер атауында, жалқы есімдерде, көрнекі 
ақпаратта  қолдану  ережелері;  төртіншіден,  тілдерді  құқықтық  қорғау  негіз-
дері; бесіншіден, шет елдермен жəне халықаралық ұйымдармен қарым-қаты-
наста тілдерді пайдалану ережелері бекітілген.