Есболова асель айдархановна

6М010200 - « Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу

үшін дайындалған диссертациясының

рефераты

Қызылорда, 2012

Дисертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің «Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі» кафедрасында орындалды.

Г.Ш. Ерназарова

Ресми оппонент: педагогика ғылымдарының кандидаты

Р.А.Набуова

Қорғау өткізіледі:

Диссертация 2012 жылдың «____» маусымында сағат ___ Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде (мекен-жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Төле би 36 А, 7 оқу ғимараты, Музыка-педагогикалық факультет, дәрісхана №__ ) қорғалады.

Диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғылыми-техникалық кітапханасында танысуға болады.

Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады.

Жалпы ұлттық деңгейдегі 12 жылдық жалпы орта білім берудің басты мақсаты – еліміздің әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді қатысуға дайын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дайындау. Бәсекеге қабілетті жеке тұлға деп өмірдің қай саласында болмасын еркін де нақты, жауапкершілікпен ойлайтын, әр түрлі жағдайларға бейімделе білетін, бойында шығармашылық қасиеттері қалыптасқан тұлғаны айтамыз.

Ғылымның жедел түрде дамуы, техникалық прогресс, қазіргі заман талабы бастауыш сынып оқушыларының жан-жақты терең ойлау қабілеттіктерін арттырып отыр. Сондықтан бәсекеге қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастыру үшін зерттеу- ізденушілік жұмыстарды бастауыш сыныптан бастау қажет. 12 жылдық білім берудің басты мақсатының бірі –

– зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау.

– ғылыми, танымдық, зерттеу бағдарламалары, тұжырымдамалары,

әдістемелік құралдарды талдап, қорыту.

– бақылау, әңгімелесу, озат тәжірибелерді жинақтау, талдау, қорыту.

– Зерттеудің теориялық базасы ретінде «ізденушілік», «зерттеушілік», «құзырлы», «құзыреттілік» ұғымдарының мәні ашылды.

– бастауыш сыныпта оқытылатын гуманитарлық жаратылыстану пәндерінің негізінде интерактивті әдістерді пайдалану арқылы оқушылардың ғылыми зерттеушілік, ізденушілк біліктерін қалыптастырудың мүмкіндіктері айқындалды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелері бойынша құрастырылған ғылыми-жоба сайысының үлгілерін, оқушылардың ғылыми жоба жұмыстарын бастауыш сынып мұғалімдері мен БОПӘ мамандығының студенттері пайдалана алады.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеуді жүргізу мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

1) Оқушыны ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту;

2) Қоршаған ортаны танып білуге құштарлықтарын арттыру;

3) Оқушы қоршаған ортамен таныса отырып, өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі ашуға ұмтылту;

4) Оқушының таңдаған бағыты бойынша өзінің даму деңгейіне шығуына жағдай жасау;

5) Әдебиеттерді талдай білуге, анықтамалармен жұмыс істеуге үйрету;

6) Білім, білік, дағдыларын жан-жақты қолдана білуге мүмкіндік туғызу. Оқушылардың таным белсенділігін, қызығушылығын арттыру мақсатында секция отырысы әр түрлі формада жүргізіледі:

1. 
   Зерттеу сабақтары
   
2. 
   Шығармашылық сабақтар
   
3. 
   Практикалық сабақтар
   
4. 
   Теориялық-қортындылау жұмысы: ғылыми жобалар қорғау.
   

4

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Зерттеудің өзара эмпиристикалық және теориялық деңгейін бөліп ажыратады [9]. Эмпиристикалық зерттеу тікелей нысанға бағытталған және бақылаулар мен тәжірибе мәліметтеріне сүйенеді. Теориялық зерттеу ғылымның ұғымдық аппаратын жетілдірумен және дамытумен байланысты. Оның маңызды байланыстары мен заңдылықтарындағы шынайы нақтылықты жан – жақты тануға бағытталған. Зерттеудің бұл екі түрі де тығыз өзара байланыста және ғылыми танымның тұтас құрылымында бірін – бірі шамалайды. Эмпиристикалық зерттеу, бақылаулар мен тәжірибенің жаңа мәліметтерін анықтай отырып, теориялық дамуды ынталандырады, олардың алдына жаңа міндеттер қояды. Теориялық зерттеулер, ғылымының теориялық мазмұнын дамыта және нақтылай отырып фактілерді түсіндіру мен алдын болжаудың жаңа перспективларын ашады, эмпиристикалыққа бағдар береді және бағыттайды.

Ғылым дамуының эмпиристикалық сатысында (мысалы, тәжірибелік жаратылыстану ХVІІ, XVІІІ, ішінара ХІХ ғ.)ғылыми білімді қалыптастыру мен дамытудың негізгі құралы эмпиристикалық зерттеу және оның нәтижелерін логикалық өңдеп қорытындылау. Алайда осы сатыда өзінде танымның эмпиристикалық материалдарын ретке келтіру мен жіктеу негіз ғылыми абстракциялардың жетілдірілуі мен дамуы жүзеге асырылады. Ғылымның ұғымдық аппаратын одан әрі қарай дамыту мазмұны эмпиристикалық мәліметтерді жалпы қорытындылау мен салыстыру шеңберінен шығатын логикалық формалардың (мысалы, типология, алғашқы түсіндірме сызбалар, үлгілер және т.б.) пайда болуына әкеледі. Іштей дифференциальданған тұтас теориялық жүйелердің қалыптасуы, шынайылықтың ерекше теориялық үлгісінің пайда болуына әкеліп соқтырады. (мысалы, көздің молекулярлы – кинетикалық үлгісі) (Обухов А.С.) [10]. Танымның мұндай құралдары зерттеудің эмпирикалық деңгейіне салыстырмалы түрде ойдың қозғалуына себепші болады, оның эвристикалық мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Ғылымының теориялық мазмұнын кеңейту және көп қабатты теориялық жүйелерді құру ғылыми танымның теориялық аппаратының оның эмпиристикалық базисінен нақты оқшаулануына әкеледі, бұл сөз кезегінде теорияның эмпиристикалық түсіндіру қажеттілігін, сондай – ақ эмпирикалық мәліметтердің теориялық түсіндіруін туғызады [10].

Зерттеудің жобалау мен ұйымдастырудан айырмасы, нысанға қатынасы бойынша өте, «сыпайы» қызмет түрі екенін ескереміз, оның басты мақсаты –

«бар нәрсені» ақиқатты анықтау, мүмкіндігінше оның ішкі өміріне араласпай нысанды бақылау. «Адамдағы қоршаған шынайылықты түрлендіру дағдыларын дамыту (бәрінен бұрын жобалау дағдыларын) қажеттілігін ешқандай жолмен теріске шығармай зерттеушілік орынды алу қабілетін дамыту өз қызметін, оның мүмкін болатын зерттеулерін бағалау құралы ретінде білім берудің маңызды міндеті деп қарастырамыз» (Леонтович А.В) [11] ).

Әрекет түрі ретінде зерттеу көзі – адам табиғатына тән танымға ұмтылыс. «Ғылым қоршаған дүниені зерттеу сезімінен туады». (Голицын Г.С. [12.15-19]). А. Энгельгард «үздіксіз ізденіс инстинкты, белгісізді кішірейту инстинкты әрбір адамның санасына салынған» деп атап көрсетті. Зерттеу әрекет түрі ретінде, жануарларда рефлекстенбеген түрінде де пайда болады. Сонымен, П.Тейлер де Шарден көптеген жануарлар «қоршаған ортаға деген қызығушылықты, оны ләззат ала зерттеумен» білдіреді деп көрсетеді [11.107-111].

Сыртқы әсермен болмаған, саналы емес зерттеу адамға тән, ол ақиқатты игерудің қуатты құралы бола отырып, оның қабілеті мен әлеуметтік мәртебесіне қарамастан онымен әрқашан қатар жүреді. Бірақ спародикалық, түйсіктелмеген болып қалады. Тек ғылымның пайда болуымен және ғылым арқылы зерттеу мәдениеттің құбылысы болады, өз тарихын, әдістемесін институтын алады. Ғылымның пайда болуымен, қызметінің негізгі түрі зерттеу болып табылатын адамдардың жеке әлеуметтік тобы – ғалымдар бөлініп шығады.

• 
  Зерттеудің жетекші құндылығы – ақиқатқа жылжу үдерісінің құндылығы болып табылады. Сондықтанда зерттеу – әлемнің мейлінше шынайы бейнесін құруға ұмтылатын ғалымды дамытудың басты құралы. Орыс және әлемдік ғылымның классигі В.И.Вернадский: «Ғылым әдебиет пен өнерге қарағанда үлкен, бірегей, ешнәрсемен салыстыруға болмайтын адамзаттың күрделі әлеуметтік туындысы, ол бүкіләлемдік сипат алып тұр Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің формаларымен әлсіз байланыста. Бұл әлеуметтік жалпы адами білім, өйткені оның негізінде барлығы үшін тең міндетті ғылыми фактілер мен жалпы қорытындысы жатыр» [13.65-73].
  

Б.С.Гершунский қазіргі заманғы білім берудің дағдысының мәнін талдай келе, білім беру саласының тиімді жұмыс істеуі өте жалпы түрде екі біріккен міндетті шешумен байланысты:

- осы саламен қамтылған әрбір тұлғаны, оның жеке дүниеге көзқарасы мен ментальдығын қалыптастыру, осы құндылықтарды білім беру (педагогикалық) мақсатын қою, мазмұны мен білім беру (оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және
6

дамыту) үдерісі жүйесіне тікелей немесе жанамалып қосу жолымен оны қоршаған социум мен адамзат өркениетінің мәдени құндылықтарына тарту;

• 
  Алынған білім есебінен осындай себептер келтірілген және онда өмірлік өзін – өзі іске асырудағы жоғары басымдылықтарын көретіп жеке шығармашылық, белсенді түрлендіргіш, жасампаз қызметі есебінен адами қауымдастықтың «ментальды кеңістігін», «рухани өрісін» қалыптастырып, үздіксіз байытқан [14].
  

Балалық зертеулер, iзденiс қажеттiлiгi оның биологиясына тән қасиет екендiгi ешкiмге таңсық емес. Зерттеу балаға тән, қалыпты жағдай .Қайсыда бiр денi сау бала зерттеушi болып туылады.. Көз алдыңызға жаңадан ойыншық алған сәбидi елестетiңiзшi! Бала бұл ойыншықты жан-жақты қарайды, упалайды, умаждайды, жапырады, тiстейдi, сәл ересектеуi – бөлшектерге бөлiп тастайды. Кез келген кезде, белгiсiз обьектiнi немесе құбылысты байқаған бала, ересектерге “Бұл не?”,”Нелiктен?”, “Неге?” секiлдi сұрақтарын жаудырады. Өкiнiшке орай, көптеген жағдайда жауап беруге өресi жетпеген ересектер, тынышсыз “ негештермен” жұмыс жасауға зерiгедi. Баланың қажымай-талмай жаңа әсерлерге ұмтылуы, әуестiлiгi, белгелi бiр затты тәжiрибелеуге, бақылауға ынталылығы, өмiрден өздiгiнен жаңа мәлiметтер iздеуi – мұның барлығы баланың беталысының маңызды ерекшелiктерi десек қате болмас..Бiлмегендi бiлуге деген құштарлық, үнемi зерттеу белсендiлiгi бала бойына туа бiткен қасиет. Баланың нақ осындай танымдық ынтасынан зерттеулiк бағыты қалыптасады және зерттеп оқу қажеттiлiгi туындайды. Баланың бiлуге құштарлығын қолдау және дамыту бiлiм берудегi маңыздың мәселелелердiң бiрi, ал оның шешу жолдары – оқушылардың зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру. Зерттеулiк оқыту әдiстемесi оқушының танымдық әрекеттегi субьектiлiқ позициясын ұстануына мүмкiндiк бередi. Бұл есiн, түйсiгiн iске қосу емес, ойлану механизмiн қалыптастыру. Яғни саналы ойлау арқылы танымдық-психикалық процесiн дамытады. Зерттеулiк оқыту оқушының эмпирикалық және теориялық танымының бiрiктiрiлуiмен меңгерiледi [91]. Кез келген зерттеуде проблеманы анықтау, конструктивтi сұрақтар қою, бақылау жүргiзу, мәтiндермен жұмыс жасау арқылы ақпараттар жинақтау, оны саралау, анализдеу және тұжырым жасау әрекеттерi кiрiстiрiледi. Бұл зерттеулiк оқытудың жан-жақтылығын, әмбебап болмысын дәлелдейдi. Сол себептен зерттеу бiлiктерi мен дағдыларын меңгерген қазiргi мектеп түлегiнiң, келешекте

әр түрлi әлеуметтiк – саяси жағдаяттарда икемдiлiкпен бейiмделетiндiгiне, өз көзқарасын өңдей алатындығына көз жеткiзуге болады.

Зерттеулiк оқыту барысында оқушылар теориялардың пайда болуы жөнiнде көптеген мәлiметтер жинақтайды. Н.И.Павлов “Үй кiрпiштен құралатын болса, ғылым деректерден құралады”, демекшi әр кiрпiштен немесе тастан құралған үйiндi үй деп саналмайды, дәл солай кез келген деректердiң жиынтығы да ғылыми бiлiм бола алмайды [92,44-48]. Сондықтан “ғылым” деген сөзiң мағынасы ежелден “ұйымдастырылған бiлiм ” деп түсiндiрiлген. Жас жеткiншек байқау жүргiзу немесе тәжiрибелеу нәтижесiнде алынған деректерi, болжамдары, топтастыру схемалары, тiптi айқындалған заңдары – ғылым материалдары екендiгiн жете түсiну керек. Бұларды ғылым ретiнде ұйымдастыратын-теория. Ендеше мектеп қабырғасында зерттеумен айналысқан бала жаңа ақпараттар жинақтау арқылы ғылымға алғашқы қадамын жасайды.

Бүгінгі күні мектепте ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың қол жетiмдi түрi – оқушылардың ғылыми қоғамы болып отыр. Оқушылардың ғылыми қоғамы (ОҒҚ) жас ерекшелiктерi әр түрлi, жоғары интеллектуалды, шығармашыл оқушылардан құралады. ОҒҚ-ның атқаратын негiзгi қызметi - оқушылардың ғылыми iзденушiлiкке қызығушылығын кеңейтуге, зертеулiк оқыту бiлiктерi мен дағдыларын қалыптастыруға, әдебиеттермен жұмыс жасауды үйретуге және т.б. бағытталады. ОҒҚ-на мұғалiм жетекшiлiк етеді. Жетекшi мұғалiм оқыту сабақтарын ұйымдастырады, оқушылардың қызығушылығын ескере отырып ұжымдық жобалардың тақырыптарын жоспарлайды, қорытындылау жиналыстарын дайындайды, жас зерттеушiлердiң жұмыстарына мониторинг жүргiзедi. Осындаай іс-әркеттердің нәтижесінде дарынды балаларды анықтауға және ғылымға жетелеу арқылы шығармашылық қабiлеттерiн дамытуға мүмкіндік туылады. Дегенмен, мұндай әрекеттер мектеп оқушыларының 10 ғана құрайды, ал қалғаны ізденістен тыс, пассивті оқу жағдайында білім алады.

12 жылдық білім беру жағдайында жалпы орта мектеп бағдарламасында «Зерттеу негіздері» курсы қарастырылған. Курстың мақсаты оқушыларды зерттеу әрекетіне ендіру арқылы негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыру. “Негiзгi материалдарды өздiгiнен iзденуге мүмкiнiдiк берген жағдайда ғана оқушылардың бiлiмi жоғары болады.”(Питер Клайн) [93,21-28]. Баланың ойлау тәсiлдерiн үйрету және зерттеушiлiк мәдениетiн қалыптастыру үшін зерттеулiк оқытуды бастауыш мектептен бастау керек. Себебi, бастауыш мектеп баланың санасы қарқынды дамитын маңызды, қайталанбас кезең. Бастауыш мектепте бала белгiлi бiр бiлiм алып қана қоймай, ол жалпы даму, сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнiнде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды обьективтi түрде бақылау, ойын дұрыс жеткiзу, салыстыра бiлу, сөйлеу мәдениетiне үйренедi. Зерттеушілік оқытуда дәстүрлi сабақтан дербес арнайы тренингтер, ойындар ұйымдастырылады. Бұл оқушыларға зерттеу біліктері мен дағдыларын меңгертудің тиімді жолы болып табылады.

Зерттеу iзденiсi баланың қызығушылығын арттыратын, өзiне тартып

Балалардың зерттеу нәтижелерiн табысты қорытындылауға семинарлар, конференциялар көп ықпал етедi. Семинарда барлығы жеке проблема бойынша жасалған зерттеулердi талқыласа, конференцияда бiр мәтiнмен бiрiктiрiлген, проблемасы әр түрлi зерттеулер талқыланады. Яғни, әр зерттеушiнiң өз алдына дайындаған баяндамаларының нәтижесiнде үлкен материал жинақталып, талқыланады. Зерттеу жұмыстарын қорғау немесе шығармашылық жобаны ұсыну – зерттеп-оқудың негiзгi кезеңдерiнiң бiрi. Оқушылардың жүзеге асырған жобасын қорғау кезеңiн елеусiз қалдыруға болмайды. Онсыз зерттеу жұмыстарының аяқталуы мүмкiн емес. Қорғау баланың зерттеулiк iзденiсiнiң мотивациясын қалыптастыратын фактор болып табылады.

Жеке шығармашылық iзденiсiнiң қорытындысын хабарлау басқаны оқыту әрекетi болып саналады. «Басқаны оқыта отырып, өзiң де оқисың» деген Я.А.Коменскийдiң нақты ойы ғасырлар бойы айтылуда [95.98-100]. Бала осы заңдылықты түсiне отырып, өзiнiң жеке зерттеу лерiнiң нәтижесiнде алған бiлiмiн әдетте, басқаға жеткiзуге тырысады. Сондықтан да, меңгерген нәрсенi хабарлаудың, өзгеден гөрi, баланың өзiне қажеттiгi мол. Шығармашылық жобаны дайындау және оны қорғау көптiң алдында өткiзiлуі керек. Мұнда басқа да жұмыс авторлары, оқушылар, мұғалiмдер, ата-аналар, мектеп қонақтары қатысқаны дұрыс.

Өз жұмысын қорғау – қазiргi өмiрде маңызды дағдыларды игеруге мүмкiндiк туғызады. Қорғау барысында оқушы табылған ақпараттарды баяндауға, проблемаға басқаша қарауға, өзiнiң көзқарасын дәлелдеуге, басқаны сендiруге жаттығады.

Қорғауды жоспарлау нақты мерзiмдi қажет етпейдi. Зерттеулiк iзденiспен айналысатын балалар да, олардың шығармашылықтары да әр түрлi болатындығын ескеру керек. Жұмысты даярлау мерзiмi баланың мiнез-құлық ерекшелiгiне, дайындық деңгейiне және зерттелетiн пәнiне байланысты болады. Сондықтан мерзiмдi баланың жұмыстың аяқтау мүмкіндігіне байланысты, жуықтап белгiлеген жөн.

Қорғау мерекелi және ғажайып өту үшiн, бiр күнде 5-6 зерттеу жұмыстары немесе шығармашылық жобалары қорғалғаны дұрыс.

Әдебиеттерге жасалған теориялық талдаулар дарындылықтың табиғаты шексіз екенін, сондай-ақ оған ықпал ететін факторлардың да сан қырлы болатынын көрсетеді. Бірақ дарындылық пен шығармашылықты дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі әлдеқайда тиімді болып табылады [96,97].

Балалардың дарындылығын дамытудағы бұл құралдың мәні, ең алдымен, зерттеушілік ізденістің жаратылыстан бөлінбейтін құбылыс екендігімен түсіндіріледі. Білуге деген құштарлық, бақылауға тырысушылық, тәжірибеден өткізуге дайын тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға тән дәстүрлі мінез болып саналады. Ендеше, зерттеушілік, ізденушілік- бала табиғатына тән құбылыс. Бұл белсенділік оның жеке дамуына, өзіндік көзқарасының қалыптасуына игі ықпал етеді.

10

Педагогикалық процесте балалардың дарынын ашуда оқушы мен мұғалімнің ынтымақтастығы шешуші рөл атқарады.

Зерттеу білігі мен дағдысы ғылыммен ғана айналысатын адамдарға ғана емес, сондай-ақ әр адамның түрлі саладағы қызметіне қажет. Шығармашылық ізденушілік кез-келген кәсіппен тікелей байланысты. Зерттеу ісі қазіргі кезде аясы тар мамандандырылған қызмет емес, ғылыми қызметкерлердің белгілі топтарына ғана тән емес, сондай-ақ бүгінгі заман адамының өмір сүру тәсіліне енген, кәсіби шеберлігін танытуда өзіндік көзқарасына сәйкес қызмет болып табылады.

Бұл пікірімізді Абайдың жетінші қара сөзіндегі: «Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біріншісі- «ішсем, жесем, ұйықтасам» деп тұрады, екіншісі- «көрсем, білсем» деп, ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да «ол неге үйтеді», «бұл неге бүйтеді» деп көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді»,- деген ой-тұжырымы растайды. [98.6-8].

Баланы ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Егер ол оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету қажет болса, онда баланың қабілетін түрлі әрекеттерге көрсету үшін зерттеуге дайындау қажет.

Ғылыми әдебиеттерде оқушылардың ізденушілік әрекетінде қолданылатын түрлі терминдер кездеседі: ғылыми-зерттеу жұмысы, зерттеу жүргізу, зерттей оқыту, т.б. Әлемге жаңалық әкелетін ғалымның ақыл-ой әрекеті мен жаңаны тануға талпынатын баланың ақыл-ой әрекеті арасындағы ерекшелік бұрыннан танылған. Сондықтан да жоғарыда аталған терминдердің мәні, ғылым, зерттеу, ғылыми зерттеу сияқты базалық түсініктерді қалыптастырған. «Энциклопедиялық сөздікте» ғылым тарихи қалыптасқан және табиғат, қоғам, ойлау, олардың даму заңдылықтары туралы қоғамдық тәжірибе негізінде үздіксіз дамитын білім жүйесі ретінде анықталған. Ғылыми әлемді өз қажетіне қарай өзгертуге белсенді адамзат таным қызметінің көпғасырлық дамуының нәтижесі болып табылады.

«Зерттеу» түсінігі «Үлкен кеңес энциклопедиясында» «жаңа білімді өңдеу процесі және таным қызметінің бір түрі болып есептеледі», – деп түсіндіріледі [99,100] .

Ғылыми зерттеу- ғылыми әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, белгілі бір объект жөнінде жаңа білім қалыптастырумен аяқталатын жүйелі және арнайы мақсатқа көздеген объектілермен танысу. Оның негізінде адам әрекетінің ең қиын түрі – ғалымның таным қызметі. Танымдық әрекет оқушы үшін еске түсіру (репродуктивті) мен өзгерту (шығармашылық) бағытында болуы мүмкін. Оқушының өзгерту таным әрекеті зерттеу деп аталатын тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Интеллектуалдық және шығармашылық қабілеті жоғары
11

балалардың өз бетімен білім алу мүмкіндігі болуы тиіс. Яғни мұндай оқытуды бала өзі анықтайды, өзі басқарады, өзі жүзеге асырады.

Дарынды балаларды оқытуда зерттеу әдісін қолдану қажеттілігі олардың табиғи қызығушылығының жоғарылығымен, қоршаған ортасына деген құштарлығының басымдылығымен түсіндіріледі. Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып, өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйінде емес өзі ашады.

Қазіргі кезде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық саласында түбірлі өзгерістердің болуына байланысты білім жүйесінде де, оның мазмұны мен оқыту әдістемесін де біршама жаңарулар болып жатыр.

Инновациялық процестер ғалымдар мен практик- ұстаздар арасында кең өріс алуда. Бірақ мектептегі дәстүрлі оқыту өзінің дайын білімді ұсынатын ақпараттық арнасынан аса алмай отыр. Оқытудың бұл бағыты ең алдымен таным қабілеті қарқынды дамып келе жатқан жас бүлдіршіндердің білсем деген ынтасы мен ізденушілік құлшынысын бәсеңдетуде. Бұл өз кезегінде оқушының өзін-өзі тәрбиеленуіне, өзін-өзі дамытуына, өз бетімен білім алуына кері ықпал етуі мүмкін [101].

Соңғы жылдары зерттеу қызметі мәселесіне «зерттеу тәртібі» деген жаңа термин енді. Бұл термин ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде бұрыннан қолданылады (мінез-құлық мәдениеті, адамгершілік мінез, оқушының жүріс-тұрысы, тәртібі, т.б.). Бұл сөздің түпкі мәні біреудің әрекеті немесе әрекеттер жиынтығын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда «тәртіп» сөзі адамның және жануарлар қоршаған ортасына қатынасын білдіретін әрекеті ретінде қарастырылған.

Адамның тәртібі саналы тұлғаның әрекеттер жүйесінен тұрады. Оның жануарлар әрекетінен айырмашылығы қоршаған орта жағдайына саналы және мақсатты қызығушылық танытуында. Адамның мінез-құлқы арқасында қоршаған ортада өзгеріс болып, онымен бірге өзі де дамып жатады. Адамның өмір сүру тәртібінен оның болмысы, мінез-құлқы, темпераменті, көзқарасы, талабы мен талғамы көрінеді. Әсіресе эмоциясы мен сезімі басты рөл атқарады.

Баланың жүріс-тұрысындағы әрекеттер процесінде оның тұлғалық қасиеті қалыптасады. Тұлғаның қасиеті, жүріс-тұрысы қоғамдық қатынастармен, жалпыадамзаттық құндылықтармен бірге қарастырылады. Сонымен қатар, әрбір адам өзінің ортасына деген көзқарасы мен әрекетіне қарай бір-бірінен өзгешеленеді. Адамның өмір сүру тәртібі қоғамдық қатынастар мен тәрбиеге байланысты жинақталады.

Зерттеу тәртібі- кез-келген тірі жанның белсенді өмір сүру тәртібінен бөлінбейтін құбылыс. Сондықтан ол ең маңызды дамыту қызметін атқарады. Айналасындағыларды танып-білуге деген талпыныстың арқасында ғана тіршілік иесі белгілі бір ортаға икемделіп, өмір сүру тәртібін қалыптастырады.

Адамның айналысын танып-білуде жануарлардан айырмашылығы ортаға бейімделуінде емес, оған шығармашылықпен қарауында. Шығармашылық-

зерттеу тәртібінің маңызды сипаттамасы. Шығармашылық зерттеушілік ізденіс адам үшін екі түрлі көзқараспен маңызды: бір жағынан, жаңа өнімге қол жеткізуінде, екінші жағынан, ізденіс процесінің мәнділігінде. Адам шығармашылық нәтижесіне ғана қанағаттанып қоймай, шығармашылық пен зерттеу ізденушілігінің өзінен де ләззат алуға қабілетті [90].

Психологтар зерттеу тәртібін тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуында маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сонымен қатар ізденушілік талабы басылып қалған баланың мінез-құлқы өзгеріп, айналасындағы жағымсыз қылықтарға бой алдыруы мүмкін. Сөйтіп білімге деген ынтасы басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін- мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп алуы ғажап емес.

Биік танымдық қабілет, тұрмыс-тіршіліктің сырын ұғуға талпыныс баланың ерте жасынан туындайды екен. Сондықтан оқушыны ізденушілікке баулу бастауыш сыныптан басталуы тиіс. Өйткені бастауыш сынып оқушысының түрлі сөздіктер мен қызықты әдебиеттерді іздеп табуға, оқып, танысуға деген құштарлығын әрқайсысымыз білеміз [102].

Эксперименттің міндеті: бастауыш сынып оқушыларын өз бетінше ізденуге дағдыландыра отырып ғылыми-зерттеу жұмысына бейімдеу.

Бірінші оқушылардың білім деңгейін және ғылыми-зерттеу жұмысы жайлы түсініктерін анықтау үшін бақылау жұмысы алынды. Бақылау анкета-сауалнама тәсілімен ұйымдастырылып,бірнеше сұраққа жазбаша жауап беру тапсырылды.

- Сізге қандай пән ұнайды,не себептен?

- Кітапханаға жиі барасызба?

- Қандай кітаптар,немесе журналдар оқығанды ұнатасыз?

- Сізді ақын-жазушылардың өмірі мен еңбектері қызықтыра ма?

- Қандайда бір жаңалық ашқыңыз келеме?

- Ғылыми-зерттеу жұмысы дегенді қалай түсінесіз?

- Зерттеу жұмысын ж азғыңыз келеме?

- Қандай тақырыпта зерттеу жұмысын жазғыңыз келеді?

- Зерттеу жұмысын қалай,кіммен жазғыңыз келеді?

- Сыныптан тыс зерттеу жұмысын жүргізгіңіз келеме?

Алынған сауал-сұрақты талдау нәтижесінде оқушылардаң 37% жануарлар мен өсімдіктер әлемі, 18% ғарыш мәселесі, 9% таңғажайып кітаптар әлемі қызықтыратыны анықталды. Өкінішке орай экология мен тарих саласы барлығы 4% оқушыны ғана еліктірді. Басқа да салалардың ішінде ғұлама адамдардаң өмірі-22%, туған аймаған танып білуге байланысты-4%, денсаулықты сақтау мәселесі-6% құрады.Әрине, осындай маңызды мәселелерге

13

көңіл аударып, өздерінше шешу жолдарын зерттегісі келетіндері заман талабынан туындап отыр десек артық болмас.

1. 
   Менің туған өлкем.
   
2. 
   Денсаулық- зор байлық.
   
3. 
   Табиғат өз үйің.
   
4. 
   Қазақ қыздарының әшекей бұйымдары.
   
5. 
   Көшеде сақ бол.
   
6. 
   Кітап біздің досымыз.
   
7. 
   Спорт-сенің серігің.
   
8. 
   Қазақстанның пайдалы қазбалары.
   
9. 
   Ел тарихымыздан.
   
10. 
    Астана-бас қала.
    
11. 
    Ғарыш ғажайыптары.
    
12. 
    Қазақ халқының салт-дәстүрлері.
    

Зерттеу барысында:

- Кітапханаға саяхат (кітапханашымен сөйлесу,каталогпен танысу) жасады;

- Жұмыстарды іріктеу, жоспар құру, жазу әрекеттерімен шұғылданды.

Магистранттың және ата-аналардың көмегімен жақсы жұмыстар дайын болды. Балалар жастарына сай жазғанымен, тақырыптың мазмұнын терең ашқан.

Осындай әзірлікпен сынып ішінде шағын конференция өтті.

Осы конференциядан күткеілген нәтижелер төмендегідей еді:

- оқушылардың өз бетімен ізденуге ынталануы;

- кітапханадан қажетті материалдарды іздей білуге үйренуі;

- оқушылардың жинаған ақпараттарын саралауды, жүйелеуді үйренуі.

Зерттеу жұмысын жүргізу барысында оқушылар:
- әр деңгейлі сұрақ қойып, оларға жауап беруді үйренді;

- шығарма мен мазмұндамадан басқа ізденіс жазу түрлері бар екенін

үйренді;

- оқушылар бұған қоса,нәтижелі зерттеу жүргізу үшін үлкен дайындық

қажет екенін түсінді;

- аудитория алдында сөйлеп үйренді;

- қозғаған тақырыбын берілген уақытқа сыйғызып қорғауға үйренді.
14

3- сурет Конференцияға дейін және конференциядан кейін логикалық ойлау операцияларын қалыптастыру деңгейлерінің динамикасы.

Коференция соңында оқушылардың деңгейлік өсуі байқалды. Осындай танымдық конференциялардың оқушылар үшін маңызы зор екені белгілі. Оқушылар зерттей білуге,өз ойларын түйіндеп аудиторияға жеткізе білуге үйренеді.

Сонымен, тәжірибелік эксперимент нәтижелері зерттеу барысында оқушылардың ғылымға деген қызығушылығының жоғары екендігін дәлелдейді.

15

ҚОРЫТЫНДЫ

Мектеп оқушыларының ғылыми жұмыспен айналысуы уақытымыздың өзекті мәселесі. Жалпы білім беретін орта мектептегі негізгі пәндер бойынша оқушылардың ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізуге алғашқы бағыт-бағдар беріледі.

Бастауыш сыныптардағы әдебиеттік оқудың мазмұны екі үлкен бөлімнен тұрады: көркем мәтіндер және ғылыми-танымдық мәтіндер.

Көркем шығармалар ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті үлгілерін қамтиды.

Ғылыми- танымдық шығармалар бөлімі оқушыларға түрлі ғылым салаларынан қарапайым білім беру мақсатын көздейді. Мысалы, «Мен туған жер», «Табиғат тамшылары», «Аспан әлемі», «Заттар қалай жасалады», «Ауа, Жер, Су», «Асыл мұра», «Тіршілік сыры», «Ел қорғау» т.б. тақырыптары бойынша материалдар іріктеліп алынды.

Көркем әдебиет мәтіндерін тиянақты оқып зерделеген оқушының дүниетанымы кеңейе түседі, жаңа терминдерді тың сөздерді меңгереді, әдеби тіл мәнерімен сөйлеуге және жазуға дағдыланады. Ғылыми жұмыстардағы олқылықтар көркем әдебиет мәтіндерін тиянақты оқып меңгермей жаза бастаудан туындайды. Оқушыға жетекші кеңесші болған мұғалімдер қажетті ғылыми-теориялық әдістемелік әдебиеттерді іріктеп ұсына білуі тиіс.

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының тақырыптарын ұсына білу тақырыпқа сәйкес әдістемелік негізділігі тиянақты зерттеулерді, нақты мәтіндерді дәйектемелік тұрғыдан пайдалануға үйрету арқылы мұғалім жетекшілердің деңгейі анықталады. Орта мектептегі оқушы ертеңгі студент, магистрант, ғылым докторы. Бұл қазіргі әлем өркениетіндегі оқу мен ғылыми зерттеу жұмыстар тұтастығы жүйесіндегі көрсеткіштер оқушы барлық деңгейдегі оқу кезеңдерінде іздену, зерттеу қабілеттерін дамытады.

Әдебиеттік оқу сабақтары материалдары негізінде оқушыларға ғылыми зерттеу жұмыстарының тақырыптарын ұсынбас бұрын мұғалім мынадай қарапайым бағдарламалық тақырыптарды жүйелі жүргізіп отыруы тиіс.

• 
  Мәтін жөнінде түсінік, түрлері. Көркем, ғылыми, ресми мәтіндерінің ерекшеліктерін аңғарту. Сипаттау талқылау пайымдау мәтіндерінің құрылымын ұқтыру.
  
• 
  Сыныптан тыс оқуды жүзеге асыру. Берлігі бір шығарманы оқушының өз бетімен тауып оқуына мәжбүр болатындай жағдай жасау.
  
• 
  Ғылыми танымдық шығармалардың (мақала, естелік) жазылу ерекшелігін аңғарту.
  
• 
  Әдебиет теориясы элементтерінен берілген түсініктерді нақты тәжірибелік жағдайда зерттей білуге үйрету.
  
• 
  Ауызша және жазбаша шығармашылық жұмыстарды оқу, баяндауға үйрету.
  

• 
  Іс қағаздары үлгілерін (хат, күнделік, мақала) жазуды үйрету.
  

Қазіргі қазақ мектебі- жаңа қазақстанның өскелең ұрпақтарына білім, ғылым негіздерін меңгертетін бастапқы орын. Қазіргі кездегі қазақ мектептері өздері дайындаған түлектерінің болашақ білікті маман ғалым болуы үшін бар мүмкіндіктерін пайдалануда. Қазақ мектептерін бітірушілердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының дайындықтары әртүрлі.

Алыс елді мекендерде орналасқан мектептерде мұғалім мамандарының тапшылығы, кітапханалардың жұтаңдығы, ғаламтор ақпараттарымен танысу мүмкіндігі жоқтығы, кейбір отбасылардың материалды жағдайы төмендігі тұрмыстық әлеуметтік жағдайлар қазақ ұл, қыздарын орта мектепте ғылыми жұмыс жазуға дайындығын дамытуға кері ықпал жасап жүр. Табиғи дарыны мен қабілеті бар талантты шәкірттердің қазақ өркениетін өркендеріміздің талай ғылыми жаңалықтар ашатынына сенеміз.

Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер бастауыш сынып оқушыларының сабақтан тыс жұмыстар арқылы танымдық қызығушылығын қалыптастыруда бірқатар ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді:

1. 
   Бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық және психологиялық деңгейін көтеру.
   
2. 
   Оқыту мен тәрбиелеудің ең соңғы қазіргі педагогикалық технологияларды, әдістемелерді және тәсілдерді зерттеп меңгеру және оны өзінің кәсіптік жұмысында қолдана білу.
   
3. 
   Мұғалімнің педагогикалық – кәсіптік оң көзқарастарының және құндылықтарының қалыптасуы мен оның тұрақтылығына жету.
   
4. 
   Өз білімін көтеруге, шығармашылық жұмыс атқаруға ынталандыру, қажетті жағдайлар туғызу, педагогтерді ақпараттық жағынан қамтамасыз ету.
   
5. 
   Оқушылар (әсіресе дарынды оқушы) табыстарын мониторингілеу және оны диагностикалаудың қазіргі тәсілдерін меңгеріп, қолдана білу.
   

ұмтылдыру, қызықтыру, ынталандыру және ондай мұғалімдерге жан-жақты

қолдау көрсету.
17
Диссертацияның негізгі мазмұны мен тұжырымдамалары төмендегі

басылымдарда жарияланған:

1.Ерназарова Г. Ш., Есболова А.А. Бастауыш мектеп оқушыларын ғылыми-зеттеу жұмысына бейімдеу // «Қазіргі кезеңде жаңа формация педагогтарын даярлау: жағдайы, тәжірибесі перспективалары » республикалық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары.- Қызылорда,2011.74-76 б.

2.Ерназарова Г.Ш., Есболова А.А. Ғылыми-зерттеу жұмысы жүйелі ұғым ретінде, оның қызметі, критерийлері, кезеңдері мен шарттары // «Білім және ғылымның инновациялық дамуы: Бәсекеге қабілетті мамандар даярлаудың проблемаларымен болашағы» халықаралық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары.-Қызылорда,2011.

Түйін сөздер: Зерттеу жұмысы, зерттеу әдісі, білім беру, ұғым, ғылыми болжам, ғылыми қоғам, материялдық база, шығармашылық, интеллектуалдық, дарындылық, жеке тұлғаның ерекшелігі, инновация, болжам, бақылау, эксперимент, жоба, жобалау.

18

РЕЗЮМЕ

В последним послании Президента шестая обязанность рассмотривает современное образование и профессианалное переподготовку, формиравание основ «интелектуальное экономики» новые технологии, использование идей и взгядов.

Основное измерение достижения реформы образования – повишение уровня специалиста, получившего необходимое образование, соответствуюшего требованиям любой страны

Главная цель 12-летнего все общего образования на общем национальном уровне- подготовка личности, способного к соперничеству, готового активному участию в социалной, экономической и политической жизни страны.

Способного к соперничеству считаем сформировавщуюся личност которая ответственна и свободна в любой сфере жизни, приспособлена к любым случам.

Ускоронное развитие науки, технический прогресс, современное потребности повисили разносторонние глубокие мыслительные способносты учащихся начальных классов. Поэтому для формирования творческой личности, способную к конкуренцем, исследовательско- поисковие работы необходимо начинать с начальных классов. Если основная цель 12-летнего образование- развити компетентной личности – то один из ожидаемых результатов – культурная компитентность. Это- познание деловой практики на основе общего гражданского культурного достижение и ноционольных способностей, способствующих к освоению возможностей этнокультурных явлений, общественных традиций и основ культуры в личной, семейной и социальной жизни. Познание научной роли в развитии человека общества. Познание культурной разновидносты своего народа и мира.

19

Методические и теоретичиские основы исследования Состовляют развитие теории личности,формирование теориипоэтапной мыслительной деательности, деловая теория, теория проблемного обучения, теория педагогической технологии.

• 
  анализ педагогических, психологических и методических пособий по вопросам исследования.
  
• 
  заключение, проанализировав научные, познавательное исследовательские программы и методические пособия.
  
• 
  Контроль, беседа, сбор, передовой практики, анализ, заключение.
  

- на теоритической базе исследования опредилились значение понятий

«иследоватльность» , «компетентный», « компетентност ».

-определились возможности формирования научно-исследовательских,

поисковых знаний учащихся с помощью использование интерактивных

методов на основе гуманитарных дисциплин, обучающихся в начальных

классах.

Практическая ценность ислледования: Научные проекты учащихся , виды научно – поектных конкурсов, составленных по результатом исследования могут использовать учителья начальных классов и студенты « Педагогика и методика началного обучения» специальностей.

Построение диссертационной работы: Состойт из введение, двух глав, заключения, списка использованной литературы.

Ведение исследования дает возможность решения таких задач:

1. Прививать учащихся к поиску, освоить навыки исследования и знания;

2. Повысить заинтересовань учащихся в познании окружающей среды;

3. Стремление самостаятельных открытий учащимся новых знаний на в

готовым виде с помощью исследовательских действий изучая

окружающую среду.

4. Обеспечить достижение уровня развития учащегося по выбранному

направлению;

5. Научить анализировать литературу, работать со справками ;

6. Создать возможности разностронениего использования знаний и навыков.

1. Уроки-исследования

2. Творческие уроки

3. Практические уроки