ӘОҚ 541. 124 Шетел ғалымдарының ЕҢбектеріндегі аспапта орындаудың ТӘжірибесінен

     

 

 

62 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

ӘОҚ 541.124 

 

ШЕТЕЛ  ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ АСПАПТА 

ОРЫНДАУДЫҢ  ТӘЖІРИБЕСІНЕН 

 

Таубалдиева Ж.Ш. 

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, 

Талдықорған қ. 

z.taubaldieva@mail.ru

   

 

Бұл  мақалада  мазмұндық  сараптамаға    әдістемелік  тұрғыдан 

келу және музыкалық аспаптарда ойын ұйымдастыру қарастырылады.    

В  этой  статье  рассматриваются  методические  подходы  к 

отбору  содержания    и  организации  игры  на  музыкальных 

инструментах. 

This  article  is  about methodological approaches to theselection of the 

content and organization jf a game on musical  instruments. 

Кілттік  сөздер:  мазмұндық  сараптама,  музыкалық  аспап, 

музыкалық  сабақ,  аспаптық  ансамбль,  музыкалық  білім,  музыкалық 

тәрбие. 

 

Жалпы  білім  беретін  оқу  орындарындағы  музыкалық  сабақтар 

мазмұнына музыкалық аспаптарда ойнауды еңгізу саны көп алуан түрлі 

әдістемелердің арасынан осы заманғы педагогикалық тәжрибеде кеңінен 

тараған бірқатар көзқарастарды ғана қарастырумен шектелмейді.Біз осы 

тақырып  бойынша  музыкаға  оқыту  әдістемесі  пәнінен  шетел 

ғалымдарының    практикасына  сүйенеміз  соны  практика  жүзінде 

қолданыпта жүрміз. 

Педагог-композитор  М.И.Ройтерштейнмен  мен  оқушылардың 

мұғалім  жетекшілігімен  қарапайым  аспаптарда  өз  бетінше  музыка 

ойнауына  арналған  жүйеленген  музыкалық  материал  ұсынылған.  Оған 

мыналар кіргізілген: 

 

оқушылардың  мұғалім  мен  бірге  бірлесе  орындауына  арналған 

шағын пьесалар; 

 

әндік-аспаптық балалар шығармашылығының үлгілері; 

 

тыңдауға арналған туындыларға қарапайым ырғақтық партитура. 

Осылардың  үлгілері  бойынша  оқушылар  немесе  мұғалімдердің 

өздері  олардың  көмегімен  (нақты  білімдік  міндеттерге  байланысты) 

«өзінің»  жаңа  әндер  мен  шағын  пьесалар  жазып,  өңдейді  және 

құрастыралады. 

Берілген  әрбір  миниатюраға  оқытылған  кезде  мақсатты 

бағыттағы  даму  жүзеге  асырылатын  танымдық  материал  ретінде  қарау 

ұсынылады: 

     

 

 

63 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

 

барынша қарапайым музыкалық аспаптарда ойнаудың бастапқы 

дағдылары мен ептіліктері; 

 

қарапайым әндік-техникалық дағдылар мен ептіліктер; 

 

ұйқастық  ырғақтық сезімдер мен музыкалық формалар сезімі; 

 

әуенге  қарапайым  сүйемелдеуші  бола  алатын,  әуезділігі 

туындының  сипатын  барынша  ашық  бере  алатын  қолайлы  аспапты 

тандау  туралы;  пьеса  немесе  әнге  әуендік  немесе  даңғырлатылатын 

шығармалардың  принциптері  туралы,  өзіндік  шығармашылықтың 

үлгілері туралы түсініктер. 

Сондықтан  сабақтарда  сол  бір  баяғы  әндік  –  аспаптық 

миниатюраларды 

жұмыстың 

түрлі 

формаларында 

пайдалану 

ұсынылады: 

    әндетуге арналған жаттығу ретінде; 

    әуендік-аспаптық этюд ретінде; 

    ұйқастық  бөлікке  немесе  нақты  ырғақтық  суретке  тән  бөлініп 

алынған игеруге арналған материал ретінде; 

    өзіндік шығармашылыққа арналған өзіндік үлгі ретінде. 

Ұсынылған  үлгілерді  балалардың  шығармашылығы  мен 

ойындарында  музыкалық  синтаксис  туралы  түсініктердің  дамуы  мен 

импровизациялыққа,  түрлендіруге,  қиыстыруға  арналған  материал 

тұрғысында табысты түрде пайдалануға болады[1]. 

Кеңінен  танымал  «Жаңғырық»  ойыны  балаларды  ұсынылған 

материалмен  жұмыс  істеуге  дайындау  формаларының  бірі  бола  алады. 

Оның  мақсаты  –  ырғақтық  сезім  мен  ұйқастық  белсенділікті  және 

аспаптардан  (оларды  баптау  принциптерін  есепке  ала  отырып)  дыбыс 

бөліп  алумен  байланысты  қарапайым  дағдылар  жайында,  дауыс 

ырғақтық  ептіліктер,  әндік-техникалық  жайындағы  түсініктерді 

қалыптастыру болып табылады. 

Оқу  материалында  ұсынылған  әндер  мен  пьесалар  арасында 

партитураларының  құрылымы  бойынша  және  ырғақтық  айналымдары 

мен  ұйқастықтары  жөнінен  өзара  ұқсас  туындылар  да  кездеседі.  Бұл 

М.И.Ройтерштейнмен  студентерге  өздері  жұмыс  жүргізген  балалар 

аудиториясының  қабілеттерін  ескере  отырып,  материал  таңдауына 

мүмкіндік  беру  мақсатындағы  ғана  емес,  бір-біріне  бір  жағынан 

жақындықтары, сонымен бірге, көңіл-күйлерінде қарама-қарсылықтары 

да  бар  екі  үлгіні  салыстыруға  да  мүмкіндік  жасау  үшін  істелген. 

Осындай мысалдар арқасында оқушыларға ұйқастың (немесе ырғақтық 

ұзақтықтың)  сол  баяғы  бір  сатыларының  үйлестірілуінің  түрлі 

музыкалық бейнелер жасауға жол ашатындығын, ал, музыканың жалпы 

сипаты  музыкалық  мәнерліліктердің:  ырғақ,  шапшандық,  динамика, 

дыбысты алып жүруді және тағы басқалардың жиынтығына байланысты 

[2]. 

     

 

 

64 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

Осынау  маңызды  түсініктерді  орнықтыру  үшін  шығармашылық 

тапсырмаларды, мысалға, алдын ала берілген сатыларда бесік жыры мен 

шеруге  арналған  әуендерді жазу ұсынылады. Осы тұрғыдағы аспаптық 

тапсырмалар әсіресе дауысы мен есту қабілеті нашар үйлескен балаларға 

барынша пайдалы. 

Оқушыларды 

музыкалық 

аспаптарда 

ойнауға 

оқыту 

проблемалары музыкалық-педагогикалық ортада осы саладағы көптеген 

жобалардың 

авторы 

ретінде 

кеңінен 

танымал 

И.Г.Лаптевтің 

жұмыстарында әдістемелік тұрғыда егжей-тегжейлі түрде ашылған. 

Автор  жалпы  білім  мазмұнынына  аспапта  музыка  ойнауды 

енгізуді  бірінші  кезекте  балалардың  музыкалық,  сондай-ақ,  музыкалық 

шығармашылық  қабілеттерін  дамытатын  ықпалды  құрал  ретінде 

қаратырады. 

Оның  әдістемесіне  тірек  ретінде  алынған  негізгі  ережелер 

санатына мыналар жатқызылуы мүмкін: 

 

оқушылардың  іс-әрекеттің  осы  түріне  қызығушылықтарын 

оятуға және өзіне барынша ұнаған аспапты тандап алу мүмкіндігіне қол 

жеткізуі  үшін  сабақтардың  ең  басында  қолда  бар  аспаптардың 

әрқайсысына табиғи түрде айқын түсінік беру қажеттігі; 

 

оқушыларды  музыкалық  аспаптарда  ойнауға  оқытудың 

алғашқы 

кезеңінде-ақ 

балалардың 

қиялдау, 

елестету 

сынды 

шығармашылық  қабілеттерін  дамытатын,  олардың  еркін  ойнап-ойнап 

табуларымен    өрістейтін  мен  ептіліктерін  біртіндеп  игеруді  қамтамасыз 

ететіін,  әдістемелік  түрғыда ойластырылған тапсырмаларды орындаумен 

байланыстыру; 

 

музыкалық аспаптарда ойнауға оқыту үрдісінде оқушылардың 

ырғақтық сезімдерін дамыту, сондай-ақ, олармен музыкалық форма мен 

ұйқасты сезіну, жоғары дыбыстық суреттің қисынын түсінуі мақсатында 

қарапайым музыкалық сауаттылықты оқытуға баса назар аудару; 

 

оқушылардың мақсатты бағыттағы музыкалық дамуы, сондай-

ақ,  музыкалық  аспаптарда  ойнау  дағдылары  мен  ептіліктерін  игеру 

үрдісінде  міндетті  түрде  музыкалық  –  бейнелік  материалды 

қабылдауына және әншілік  іс-әрекеті  мен байланысын жүзеге асыру; 

 

оқушылардың 

шығармашылық 

әлеуеті 

мен 

қызығушылығының, назарының дамуына жол ашатың мысалға алғанда, 

музыкант-педагог  пен  оқушылардың  іс-әрекеттеріне,  сонымен  бірге 

оқушының  мұғаліммен  міндеттелген  сипатты,  көңіл  күйі  мен 

формаларды 

(жазуға 

дейінгі 

әуендік 

суреттер, 

ырғақтық 

импровизациялар  және  басқалар)  сақтай  отырып,  «сауал  (мұғалім)  – 

жауап  (оқушы)»  сынды  өзіндік  формаларына  жол  ашатын  тәсілдерді 

кеңінен қолдану; 

 

негізінде  сол  немесе  басқа  бір  аспаптың  дыбысталуындағы 

белгілі  бір  ырғақты  әуендік  және  әуездік  сипаттың  орындалатын 

     

 

 

65 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

музыканың  сипатына  сәйкестігі  жататын  әртүрлі  инструментовкалар 

мен  импровизацияларды  жасау  кезінде  музыкалық  аспаптардың 

ойластырылған іріктеулері; 

 

сабаққа  күрделі  емес  ұжымдық  импровизацияларды 

– 

оқушылардың сүйемелдеу «үлгісін» өздерінің таңдауына мүмкіндік бере 

отырып,  түрлі  қарапайым  музыкалық  аспаптарды  (триоларды, 

металлофондарды, 

кастаньеттарды, 

румбаларды, 

маракастарды, 

дабылдарды және басқаларды) біртіндеп қосуды енгізу; 

 

іс-әрекеттің  аталған  түрін  ұйымдастырудағы  жас  деңгейіне 

байланысты шектеулердің болмауы; 

 

осы  бағыттағы  сыныптық  және  сыныптан  тыс  жұмыстардың 

байланысын  осы  екі  формадағы  жұмыстардың  бірін-бірі  байытатын 

нақты бір қайталанбалы үрдісі ретінде қарастыру. 

И.Г.Лаптевтің  пікірі  бойынша  аспаптарды  сабақтарда  осылайша 

пайдалану  «оқушылардың  мүмкіндіктерін  «жақындатады»  және 

сонымен  бір уақытта оқушылардың жеке музыкалық  – шығармашылық 

қабілеттерінің  дамуы  мен  көрініс  беруіне  жол  аша  отырып,  белгілі  бір 

кезенде сыныпты бірлігі мықты музыкалық ұжымға айналдырады». [3]. 

А.А.Бороздинов  музыка  ойнайтын  аспаптарды  музыка  сабағы  мен 

мектеп  оркестрі  сабақтарына  енгізуден  бірінші  кезекте  оқушыларды 

орыс  халық  музыкасына  үйретудің  жолын  көреді.  Мұндай  көзқарас 

мыналардан көрініс табады: 

 

негізінен  халықтық-әндік материалға сүйенуінен; 

 

балалардың  қазақ  халықтық  музыкасына  тән  ыңылдау,  ұйқастық 

ырғақтық айналымдарды мақсатты түрде оқуынан; 

 

оқушылардың 

қазақтың 

халықтық 

көпдауыстылығын: 

жартыдауыстықты, 

дауыстардың 

еркін 

козғалысын, 

олардың 

қиылысуларын, 

«қосалқылығы» 

әуендердің 

түрленулерінің 

ерекшеліктерін  игеруінен; 

 

музыкалық  материалдардың  біртіндеп  күрделене  түсуінен: 

гетерофонды көпдауысты туындыларды оқудан негізінде жартыдауысты 

– полифониялық фактура жатқан туындылар түріне өтуден; 

 

сабақтарда  аспаптық  ансамбльдерде  музыканы  ұжымдық  ойнау 

дағдыларының  даму  деңгейінің  мөлшері  бойынша  бір  тектілерден 

бастай  отырып,  соңынан  араласқан  және  осы  негізде  тұтас  оркестрге 

көшуден; 

 

балаларды оркестрлік фактураның түрлі функцияларын түрлендіру 

мен жазу, ойдан шығару, есту қабілеті бойынша ойнауға оқыту; 

 

музыкалық  аспаптарда  ойнауды  оқытуда  әрбір  бала  музыкалық 

үлгіні  жаттау  кезінде  мән  мәтінінде  біртіндеп  болса  да  музыкалық 

туындыда  оркестрлік  партияның  барлығын  орындауды  үйренетіп, 

халықтық 

педагогиканың 

қойнауында 

қалыптасқан 

тәсілдерді 

пайдаланудан.  Оның  үстіне  олардың  алдына  қойылған  орындаушылық 

     

 

 

66 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

міндеттер 

біртіндеп 

оқушының 

бурдон 

партиясынан 

жартыдауыстылыққа одан ары қосалқы партияны орындауға өту желісі 

бойынша жалғасады; 

 

балалар оркестрін оқытудың мазмұнына әр оқушының оған кіретін 

барлық  музыкалық  аспаптармен  танысуын  және  біртіндеп  оларды 

ойнауды игеруін  енгізуден; 

 

оркестрдің  ересек  әрі  тәжірибелі  қатынасушыларының  өз 

жолдастарымен  бірлесе  отырып,  орындау  міндеті  тұрған  оркестрлік 

партияларды жаттауынан. 

Мұндай  оқытушылар  барысында  бала  қазақтың  халықтық 

музыкасына  тән  дауыс  ырғақтарын,  халықтық  принциптерін  игереді, 

туындының  барлық  көпдауыстықтық  аркауын  тындауға  дағдыланады 

түрлі  музыкалық  аспаптар  партияларындағы  оркестрлік  міндеттерді 

ажыратады,  жалпы  дыбысталудан  өзін  және  әріптестерін  естиді,  өз 

аспабының 

дыбысталуын 

тұтас 

ансамбльдегі 

аспаптардың 

дыбысталуына 

бағындыра 

алады. 

Орындаушылық 

ептілітерін 

меңгеруіне  қарай  оқушы  бір  партияны  орындаудан    екіншісіне  еркін 

қосыла алады дирижерсіз ойнау тәсілдерін игереді. 

Осылайша  бастауыш  сынып  оқушыларында  есту  қабілетін 

бақылау  және  ұжымдық  аспаптық  музыка  ойнауда  орындаушылық 

ансамблін  қалыптастыру  үшін  тиімді  жағдайлар  жасалады.  Бұған 

сонымен  бірге  сабақ  мазмұнына  магнитофон  жазбасы  арқылы  өз  

орындауын тыңдап, сонынан талдау жасау тәсілін қосу да ықпал етеді. 

Музыка  мұғалімдерінің  музыкалық  білім  мазмұнына  аспаптық 

музыкада  ойнаудың  мына  бір  түрін  –  мүғалім  мен  оқушының 

фортепианада  бірлескен  ансамбльдік  ойнауын  қосу  бойынша  жинаған 

тәжірибесі комақты бағдарламалық - әдістемелік әдебиетте ол «ойнақты 

төртқолдылық»  деген    шартты  атауға  ие  болады.    Алайда,  істің  мәні 

«ойнаушы қолдардың» санына байланысты емес. Олардың саны оқу бір 

қолмен ойнаса (тіпті бір саусақпен ) аз немесе егер оқушының ойнауына 

онымен  бір  мезетте  бір  емес, екі оқушы қосылса көп болуы да мүмкін. 

Ең бастысы – мүғалім мен оқушының фортепианада бірлесіп ойнауында. 

Бұл  үрдісте  міндеттегі  негізгі  салмақ  (ойнау  кезіндегі  бірлескен  іс-

әрекетке  жетекшілік  жасау,  негізгі  музыкалық  материалды  орындау) 

мұғалімге жүктелген. 

Аталған  жағдайдағы  бірлескен орындаушылық іс-әрекет мұғалім 

–  «жетектеуші»,  оқушы  –  «ілесуші»  принципі  бойынша  жүзеге 

асырылады. Оқушының партиясы ол үшін күрделірек болуы керек, соған 

сай 

мұғалім 

оны  музыкалық  материал  бойынша  барынша 

қарапайымдандыруға  ұмтылады.  Бұл  ұзақ  тұрған  бір  немесе 

қайталанатын  дыбыс;  әуендік  және  ырғақтық  қатынаста  еске  жақсы 

сақталатын  музыкалық  айналым  және  осыған  ұқсас  тағы  басқаларды 

көрсететін бірнеше дыбыстар болуы мүмкін. 

     

 

 

67 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

Тіпті  осындай  музыкалық  материалдың  өзі  балалар  тарапынан 

зор  қызығушылық  тудырады  өйткені,  балалардың  көбінің  үйінде 

фортепиано  жоқ,  сондықтан  олар  оған  қол  тигізіп  көруге,  бұрындары 

қолдары  жетпей  келген  аспапта  дыбыстың  қалай  «туатындығын» 

сезінуге  ынталанады.  Оқушы  мұғаліммен  бірге  ойнайтындықтан  және 

фортепианалық туындының дыбысталуын өзінің орындауы арқылы ести 

алатындықтан  ол  музыкамен  өзіне  бұрын  беймәлім  болып  келген 

қатынас  тәжірибесін  алады  жалпы  фортепианалық  дыбысталудың 

сұлулығы өзіне де байланысты екендігіне деген сенімі артады [4]. 

Мұндай  төртқолдылық  фортепианамен  ансамбльдік  ойнау  және 

тағы  басқа  музыкалық  аспаптарда  ойнауды  біріктіретін  оркестрлік 

орындаудың құрамдас бөлігіне қосыла алады. 

Оқушылардың  музыкалық  аспаптарда  ойнауына,  сонымен  бірге 

әндерге  музыкалық  сүйемелдеулерге  арналған  туындылар  жазылған 

партитуралардың  көптеген  санын  қосымша  білім  жүйесінде  жұмыс 

істейтін  педагогтер  мен  музыка  мұғалімдеріне  арналған оқу-әдістемелік 

әдебиетінен  табуға  болады.  Сонымен  бірге  мұғалімнің  өзі  немесе 

оқушыларымен  бірге  ұжымдық  аспаптық  орындауға  арналған  сол 

немесе  басқа  бір  музыкалық  туындыны  оркестрлеуін  немесе 

көркемдеуіне болады 

Партитура  жасау  кезінде  өзінің  орындаушылық  ойын  жүзеге 

асыру  үшін  қолында  бар  аспаптар  арасынан  музыкалық  аспаптарды 

дұрыс  таңдаудың  маңызы  зор.  Осыны  ойластырғанда,  мұғалім 

жатталатын  музыкалық  туындының  еркешеліктеріне  сүйене  отырып, 

оқушылар 

алдына 

қойылатын 

көркемдік-бейнелік 

музыкалық-

орындаушылық 

міндеттерді, 

шешілуіне 

осылар 

әсер 

ететін 

педагогикалық  міндеттерді  ескереді.  Сондықтан  нақты  бір  музыкалық 

аспаптың 

жасалатын 

музыкалық-орындаушылық 

бейнесіне 

сәйкестігімен  бірге  оқушылардың  сол  немесе  басқа  бір  музыкалық 

аспапта  ойнау  үрдісінде  алған  орындаушылық  тәжірибесіне  де  баса 

назар  аударылады.  Сол  бір  баяғы  туындыны  орындау  үшін  түрлі 

сыныптардағы  оқушыларға  оркестрлік  хаттардың  күрделілігі  және 

музыкалық  аспаптарының  құрамы  бойынша  түрлі  оркестровкалардың 

ұсынылуының мәні де міне осында. 

Аспаптарды  таңдауда  олардың  дыбысталу  сапасына  мұқият 

қараған  жөн.  Мәселен,  балаларға  арналған  роялдар,  пианино,  баяндар, 

аккордеондар, сыбызғалар көп жағдайда сапалы дыбыстарға ие болады. 

Осыларды  оқыту-білім  беру  үрдісіне  енгізу  балалардың  музыкалық 

дамуына  әсер  етіп  қана  қоймайды,  олардың  есту  қабілеттерін  дұрыс 

шықпаған дыбыстарды тап басуға үйретеді. 

Туындыны  оркестрлеу  кезінде  бірнеше  аспаптарды  бірегей 

дыбысталуға біріктіру  мәселесіне арнайы назар аударылады. Балалармен 

жұмыс  барысында  жапы  оркестрлік  дыбысталуда  әрбір  аспаптың 

     

 

 

68 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

дыбысталуының 

жақсы 

естілетіндей 

және 

басқаларының 

дыбысталуының  көлеңкесінде  қалып  қоймайтындай  жағдай  жасау  аса 

маңызды.  Бұл  міндет  аса  күрделі,  әсіресе,  көптеген мұғалімдер әуендік 

аспаптарда ойнаудың қиындығына байланысты, «шулы оркестрлер» деп 

аталатындарға  артықшылық  беру  керек  деп  есептейтін  ойнауға 

үйретудің бастапқы кезеңінде тіптен күрделене түседі. 

Шулы  аспаптардың  табиғи  күшінің  өзінен-ақ  олардың 

дыбысталуы  әуендік  аспаптардың  дыбысталуымен  салыстырғанда  аз 

бедерлі  болып  келетінін  байқаймыз.  Осыған  орай,  оркестрлік 

партиялардың  ырғақтық  өзара  толығуы  мен  олардың  әуендік-

динамикалық арақатынасы мәселелері шешуші  маңызға ие болады. 

Партияны  жазу  үшін  таңдалған  аспаптар  мен  оқушылардың 

олардың  кез  келген  біреуінде  ойнауға дайындық деңгейіне байланысты 

жазудың жалпы қабылданған жүйесі немесе осы үшін арнайы жасалған 

қарапайым шартты белгілер қолданылады. 

Аспаптық  партияларды  жазуға  арнайы  жасалған  тәсілдердің 

ішінен  негізінде  ұрмалы  аспаптар  партиялары  жазылатын  дәстүрлі 

музыкалық  жазбалар  көмегіне  жақын  шартты  белгілер  жатқан  жүйелер 

әлемде  кең  қолданысқа  ие  болды.  Бұл  -  әуеннің  ырғақтық  суреті 

жазылатын  көлденең  желі.  Әрбір  аспаптың  партиясы  өзінің  желісі 

бойынша  жазылатындықтаң  партитурадағы  мұндай  желілердің  саны 

аспаптық партиялардың жалпы санымен анықталады. 

Шартты  түрде  «жіп»  деп  аталатындағы жазба түрлі ноталар мен 

партиялардың саны барынша жіктелу болған жағдайда, әуендік аспаптар 

үшін  де  пайдаланалуы  мүмкін.  Бұлай  бола  қалған  жағдайда  жазбаның 

графикалық  тәсілі  желілерінің  саны  түрлі  жоғарылылықтағы  дыбыстар 

санымен тең болып қалатын нота алып жүрушіні еске түсіреді. 

Жазудың  бұл  тәсілі  әсіресе  әуен  түрлі  биіктіктердегі  екі  –  үш 

дыбыстарға  құрылатын  әуендік аспаптарда ойнауды игерудің бастапқы 

кезеңінде  тым  қолайлы  болады.  Дыбыстардың  әрқайсысы  өз  желісіне 

жазылатындықтан  олардың  арасындағы  ара  қатынас  көрнекі  түрде 

байқалады.  Сонымен бірге бұл жағдайда оқушылардың металлофондар 

мен  ксилофондарда  ойнаудың  дағдылары  мен    ептіліктерін  бастапқы 

меңгеру  үрдісін  жеңілдету  үшін  музыка  мұғалімі  толық  жинақтағы 

пластинкалар  қатарынан  балалар  жаттап  жатқан  партияларды  ғана 

қалдырып, басқаларын алып тасатуға жиі жүгінеді. 

Егер,  музыкалық  аспаптар  партиялары  кез  келген  бір  немесе 

бірнеше  ырғақтық  фигураларды  көп  мәрте  қайталауға  негізделсе 

бірқатар  партитураларды    жаттау  мүмкін.  Мұндай  тәсіл  жаттауды 

жеделдетеді.  Партиялардың  аса  көп  санын  біріктіру  кезінде  мұндай 

тәсілдің  жағымсыз  салдарларға  әкеліп  соқтыруы  ғажап  емес,  өйткені, 

оқушылардың  басты  назары  жалпы  дыбысталуға  емес,  өздерінің 

партияларына  ауып  кетеді.  Егер,  балалар  үшін  есту  қабілеті  арқылы 

     

 

 

69 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

жаттау  ереже  болып  табылса,  онда  жалпы  дыбысқа  бейімділіктің 

болмауы  оларда  ұжымдық  аспаптық  орындаушылық  дағдылары  мен 

ептіліктердің  қалыптасуын қиындата түседі. 

Бастауыш 

мектептің 

сабақтары 

мазмұнына 

балалардың 

музыкалық 

аспаптарда 

ойнауын 

енгізудің 

түрлі 

әдістемелік 

шешімдерінің 

нақты 

мысалдарымен 

У.Жамьян, 

Н.Братанова, 

Д.Молдағалиева, А.Вьюновалармен өткізілген музыка сабақтарын қарау 

барысында танысуға болады. 

У.Жамьянның  Моңғолия    елшілігіндегі  мектеп  оқушыларымен 

жүргізген  сабағы  музыкалық  іс-әрекеттің  осы  түрі  мен  тұңғыш  рет 

қатынасқа  түскен  балалармен  музыкалық  аспаптарда  ойнауды  еңгізу 

көзқарасымен көрінеді. Оқушылардың кез келген бір музыкалық аспапта 

ұжымдық  ойнау  тәжірибесі  әлі  жоқ  болғандықтан,  оларға ұсынылатын 

тапсырмалар  барынша  қарапайым  болуға  тиісті.  Мұғалім  аталған 

үзіндіні  аспаптық  орындаушылық,  балалардың  музыка  мұғалімімен 

бірлесе  отырып  жасаған  музыкалық  туындының  көркемдік  бейнесінің 

импровизациялық  бастауын  күшейту  бағытында  құрастырған. 

Оқушылар 

танысқан 

туындының 

негізінде 

моңғол 

халқы 

нышандарының бірі – «Қара жылқы» бейнесі жатқандықтан сүйемелдеу 

партиясы ат тұяғының дүбірін елестететін ырғақтарға құрылған. 

Аталған  сабақ  үзіндісін  талдау  кезінде  шамшат  таяқшалармен 

ырғақтық  суретті  орындау  сияқты  барынша  қарапайым  тапсырманың 

музыкалық-педагогикалық  міндеттердің  тұтас  қатарының  шешілуіне 

жол ашатындығы назар аудартады. 

Д.Молдағалиева  мен  Н.Братановалардың  өткізген  музыка 

сабақтарындағы  музыкалық  аспаптарда  ойнауға кіріспе басқа мақсатты 

нұсқамалардан  бастау  алған.  Ол  – Москвадағы мектептер оқушыларды 

басқа  елдердің  музыкалық  мәдениеттерімен  таныстыруға  бағытталған. 

Сондай-ақ,  мұнда  мұғалімдер  оқушыларға  сол  немесе  басқа  бір 

аспаптарда  ойнауды  ұсына  отырып,  көп  жағдайда  түрлі  міндеттерді 

шешкен. 

Н.Братанованың  сабағында  оқушылар  болгар  музыкасымен 

танысады.  Музыкалық  аспаптар  балалардың  осы  музыканың  өздеріне 

жаңа  болып  келетін  ырғақтық  құрылымын  сезінуі  үшін  енгізілген, 

сондықтан  да,  мұғалім  әндердің  бәрін  оларға  аспаптық  сүйемелдеумен 

орындауды  ұсынады.  Аспаптар  құрамы  ретінде  түрлі  елдерге  әстүрлі 

болып келетін бірнеше музыкалық аспаптар жиынтығы пайдаланылған. 

Мұғалім  балаларға  тек  музыкалық  материал  ғана  жаңа  болып 

көрінуі  үшін,  оларға  бұрыннан  таныс  аспаптарды  ғана  қолданады. Бұл 

оқушылардың  назарын  осылардың  төңірегіне  тоқайластыруға, 

орындалатын музыкаға белсенді түрде кіруге мүмкіндік береді. 

Сабақтың аталған үзіндісін талдау барысында мұғаліммен қандай 

аспаптар  таңдалып  алынды,  олардың  дыбысталуының  қалай  болуына,; 

     

 

 

70 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

аспаптық  ансамбльде  олардың  қалайша  бірін-бірі  толықтырғанына; 

қарапайым  музыкалық  аспаптардың    дыбысталулары  мұғаліммен 

фортепианада  орындалған  партиямен  байланысуына;  туындыны 

орындауға  мұғалімның  қай  тұрғыда  қатысқанына  байланысты 

орындаушылық  үрдісті  басқару  құралының  қалай  өзгергеніне  назар 

аударуға болады. 

Д.Молдағалиева 

аспаптық  ойнауға  кіріспеде  москвалық 

оқушыларды  қазақ  халқының  музыкалық  мәдениетімен  таныстыру 

мақсатында  мүлде  басқа  әдістемелік  шешімді  пайдаланады.  Ол  сабақ 

мазмұнына  қазақ  музыкасын  енгізіп  қана  қоймай,  балаларға  қазақтың 

қарапайым  халықтық  музыкалық  аспаптарында  ойнауды  да  ұсынады. 

Бұған  қол  жеткізу  мұғалімнің  осының  алдындағы  сабақта  аталған  әнді 

жаттатуды  бастағаны және сондықтан оны қайталаған соң оған күрделі 

міндет  жүктеу;  оқушыларға  мүлде  жаңа  музыкалық  аспаптарды 

ойнаумен бір мезетте әндету арқасында мүмкін болады. 

Мұғаліммен  таңдалған  аспаптар  қатары  негізінен  ұрмалы 

аспаптар  тобынан  тұрғандығына  қарамастан, ол дыбысталуы бойынша 

сантүрлілігімен  ерекшеленеді.  Сонымен  бірге  балаларға  үсынылған 

аспаптарда    ойнау  орындаушылық  тұрғыда  соншалықты  жеңіл  болған 

және  ұжымдық  аспаптық  іс-әрекет  үрдісіндегі  оқушылар  әрекетін 

күрделі  үйлестіруді  қажетсінбейді.  Ал  аспаптардың  өздері  оқушылар 

үшін  барынша  тартымды  болғандықтан  олардың  тарапынан  үлкен 

қызығушылық туғызады. 

Аталған  сабақ  үзіндісін  талдау  оқушыларға  ұсынылған 

аспаптардың дыбысталуы мен сыртқы бейнесін, балалардың сол немесе 

басқа  бір  аспапқа  деген  қатынасын;  мұғалімнің  аталған  аспаптарды 

оқушыларға  таныстыру  және  олармен  жатталған  әнге  ырғақтық 

қосылуды  орындауы  үшін  қолданған  әдістемелік  тәсілдерін  көз 

алдымызға келтіруге көмектеседі. 

А.Вьюнованың  сабағы  оқушыларды  музыкалық  аспаптарда 

ойнауда  оқыту  бойынша  олармен  алдын  ала жүргізілген жұмыстардың 

нәтижелерін  көрсету  жобасымен  көрнекі.  Бұл  жағдайда  аспаптық 

музыкалық  ойнау  туындының  көркемдік  бейнесін  сахналық  жүзеге 

асыру құралы ретінде көрінеді. 

Осы  сабақтың  үзіндісін  мысалға  ала  отырып, тандалып алынған 

музыкалық  аспаптардың  барынша  шектеулілігіне  қарамастан  (осы 

аспаптың  екі  түрінен  тұратын  қасықтар  жиынтығы),  мүғаліммен 

партитура құрастырылып, сахналық жоба жасалған. Сонымен бірге бұл 

жағдайда  мұғалім  және  оқушылармен  орындалатын  партиялар  өзара 

бірін бірі толықтырады және күрделілік санаттары бойынша ұқсамайды. 

И.Г.Лаптев,  А.А.Бороздинов  және  тағы  басқа  педагог-

музыканттардың жұмыстарында келтірілетін әдістемелік ұсыныстардың 

негізінен  бастауыш  мектеп  жасындағы  оқушыларға  бейімделетінін 

     

 

 

71 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

ескерген жөн. Сонымен бірге Москва қаласындағы бірқатар мектептерде 

жас  өспірімдермен  жүргізілген сұхбаттар және сауалнамалар оқытудың 

ең  жоғары  сатыларындағы  оқушылардың  өздерінің  де  музыкалық 

аспаптарда ойнағысы келетіндігін көрсетеді. 

Негізгі 

мектептегі 

музыкалық 

сабақтардың 

мазмұнына 

музыкалық  аспаптарда  ойнауды  енгізу  тәжірибесі  әлемнің  түрлі 

елдерінде  бар.  Сонымен  бірге  мұндай  жағдайда  олардың  басым 

бөлігінде,  атап  айтқанда,  халықтық  музыка  аспаптарында  ойнауды 

оқытуға айырықша маңыз беріледі. 

Мұндай  тәжірибемен,  мәселен,  видеокассетадар  жүргізілетін 

сабақтың  үзінділерілінің  бірін  көру  кезінде  танысуға  болады.  Осы 

үзіндімен  танысу  кезінде  Москвадағы  литва  тілінде  оқытатын 

мектептерінің  біріндегі  жасөспірімдердің  литвалық  халық  аспабы  – 

скудучайда  керемет  қызығушылықпен  ойнап  отырғандығына  куә 

боласың.  Аталған  аспап  өзінің  құрылымының  қарапайымдығына 

қарамастан, үлкен мүмкіндіктерге ие. Аталған жағдайда осынау күрделі 

емес  аспапта  ойнау  оқушыларға  өздерінің  орманның  «жағдайы», оның 

«дыбыстары» туралы түсінігін, өздерінің ормандағы алған әсерлері мен 

естіген «орман дыбыстарын» елестету арқылы жеткізуге көмектеседі. 

Осы  тектес  тапсырмалар  ауқымы  аса  үлкен  болуы  мүмкін. 

Олардың  ең  бастысы  –  аспаптық  құралдар  арқылы  оқушылармен 

шығарылған немесе жатталған сол бір немесе басқа музыкалық бейнеге 

сәйкес  музыкалық  суреттерді  жасау.  Видеокассетадағы  осының 

алдындағы сабақтарда оның өзі жүзеге асырған осындай жұмыстардың 

нәтижелері ғана көрсетілген. 

Сондықтан  да  аталған  үзіндіні  сараптау  мына  төмендегі 

музыкалық  сипаттамалар  туралы  түсініктер  береді:  аталған  нақты 

аспаптың  әуезделік,  ырғақтық  және  әуендік  ерекшеліктері;  осы  сынды 

аспаптар құрамына арналған аспаптық партитура жасау кезінде міндетті 

түрде  ескерілуге  тиісті  жалпы  «оркестрлік»  дыбысталудағы  бірнеше 

аспаптардың мүмкін болатын байланыс принциптері. 

Мұндай  сараптау  басқа,  оларға  жақын  аспаптар,  мәселен,  бұған 

дейін  жоғарыда  еске  алынған  орыстың  халықтық  ысқырықтары  мен 

сыбызғылары  және  тағы  басқа  да  аспаптарына  арналған  партитуралар 

жасаудың тәсілдерін де көрсетуге көмектеседі. 

 

ӘДЕБИЕТТЕР  

1.  Э.Б.Абдуллин,  Е.В.Николаева.  Музыкалық  білім  теориясы: 

Жоғарғы  педагогикалық  оқу  орындарының  студенттеріне  арналған 

оқулық. – М., 2004. 

2.  Ю.Б.Алиев.  Мектеп  мұғалімі  –  музыкантының  үстел үстіндегі 

кітабы. – М., 2000. 

     

 

 

72 

 

І.Жансүгіров  атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ    № 2-3 / 2014     

 

3.  Ю.Б.  Алиев.  Музыка  сабақтарындағы  ән  салу:  сабақтар  конспектілері, 

репертуар, әдістеме. – М., 2005. 

4.  О.А.Апраксина. Мектептегі музыкалық тәрбие әдістемесі. Оқу құралы. – 

М., 1983. 

 

 

УДК 378.016 

 

ДУАЛЬНОЕ ОБУЧЕНИЕ КАК ЭФФЕКТИВНЫЙ СПОСОБ 

ПОДГОТОВКИ КАДРОВ В  КАЗАХСТАНЕ 

 

Усенова Аида Кажмухановна, к.п.н., доцент  

Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, 

г.Талдыкорган, a.ussenova @bk.ru 

 

Дуальная  система  профессионального  образования,  получила 

мировое  признание,  это  наиболее  распространенная  и  признанная 

форма  подготовки  кадров,  которая  комбинирует  теоретическое 

обучение  в  учебном  заведении  и  производственное  обучение  на 

производственном  предприятии.  Анализ  мирового  опыта  дуального 

обучения  создает  предпосылки  для  реализации наиболее эффективных 

ее сторон в систему профессионального образования Казахстана. 

Кәсіби қос білімдік жүйесі дүниежүзін мойындатып отыр, оның 

себебі кадр дайындауда қос білімдік жүйе барынша  көп таралған өзін 

мойындатып отырған оқу формасы,  аталған оқу жүйесінің ерекшелігі 

оқу 

орнында 

теориялық 

оқыту 

өндірістік 

орындармен 

құрамдастырылады.  Дүниежүзілік  қос  білімдік  жүйе  тәжірибе 

Қазақстанда  кәсіби  білім  беру  жүйесінде  айрықша  тиімді 

алғышарттарын жүзеге асыруда тиімді екенін көрсетті. 

The  dual  system  of  vocational  education,  has  received  international 

acclaim, is the most common and recognized form of training that combines 

theoretical  training  in  educational  institutions  and  industrial  training  at  a 

manufacturing plant. Analysis of international experience of the dual training 

creates  the  preconditions  for  the  implementation  of  the  most  effective  of  its 

sides in the vocational education system of Kazakhstan. 

Ключевые 

слова: 

дуальная 

система 

профессионального 

образования, актуализация профессиональных компетенций, повышение 

профессиональной квалификации. 

 

Сложившийся в Казахстане инновационный рынок труда диктует 

необходимость  пересмотра  традиционных  подходов    в  системе 

профессионального  образования.    Реакцией  на  вызовы  современного 

рынка  является  процесс  модернизации  системы  образования  в