Әлеуметтік педагогика ғылымының қалыптасуы мен даму мәселелері

Иманғалиева Шолпан Дүйсенбайқызы-Қорқыт Ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінің аға оқытушысы

100 жыл бұрын А.Дистерверг ұсынған әлеуметтік педагогика ұғымының қазіргі кезеңге дейінгі біркелкі түсіндірілуі жоқ.

1910-1920 жылдары мәселені зерттеудің екі бағыты айқындалды:

а) халықтың мәдени деңгейін көтеру мақсатында қоғамның тәрбиелік күштерін біріктіру;

ә) ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларға әлеуметтік көмек көрсету, кәмелетке толмаған тәртіп бұзушы балалардың әрекетін алдын-алу шаралары (Г.Ноль, Н.Балмер).

Осы жылдары әлеуметтік педагогика идеялары М.В.Крупенина, А.П.Пинкевич, С.Т.Шацкий, В.Н.Шульгин т.б. ғалымдардың еңбектерінде дами бастады.

С.Т.Шацкийдің мектептің әлеуметтік ролін алғаш теориялық негіздеуі арқасында микроортаны жүйелі зерттеу мәселелері нақтыланды.

Қазан төңкерісінің алғашқы жылдарында тәрбие мәселесі жаңаша қарастырылды. Осы жылдары эксперименттік оқу-тәрбие жұмыстары жүргізілетін тәжірибелік станциялар құрылды.

Алғашқы тәжірибелік станцияны танымал педагог С.Т.Шацкийдің басқарғандығын білеміз. С.Т.Шацкий оқу орының әлеуметтік ортамен өзара әрекетін үш түрлі көзқараста айқындалатындығына тоқталды, олар:

Бірінші көзқарас бойынша мектеп орта әсерін қажет етпейді, ол арнайы бала оқыту іс-әрекетімен ғана айналысады. Осы көзқарас бойынша мектептің ұйымдастырылуының тұйық формасы қалыптасып, педагогикалық есептелініп, әрі арнайы мектеп оқулықтарын жасауда бала есте сақтауына, қабылдауына қайта жаңғыртуына мән берілді.

Екінші көзқарас бойынша мектепті орта мәселесі қызықтыруы қажет деп есептелінді, бұл көзқарас Англия, Франция, Швейцария, АҚШ-тағы педагогикалық теориялары негізінде, «өмір мектебін» туындатын, прагматизм рухының басым болуына алып келеді.

Үшінші көзқарас бойынша мектеп қоршаған ортамен бірге жұмыс істеп, балалар мектепті өз өмірінің бір бөлігі деп ұғынып, сонымен қатар мектеп пен орта бала өмірін ұйымдастырушы орталық болуы қажет деп ұғынылды, «Мектептің өз бағдарламасын, әдісін, әрекетін ұйымдастыруда орта экономикасын, тұрмысын, табиғи жағдайларын зерттеу де маңызды» дей келе С.Т.Шацкийде осы үшінші көзқарасына сүйенді, ол мектеп пен қоршаған ортаның өзара әрекетінің мәні тұлға қалыптасуына ықпал ететін барлық фактор мен байланыстарды зерттеу мен қолдану деп есептеді.

Мектеп пен қоршаған ортаның өзара әрекетінің әлеуметтанушылық аспектісін қарастыра отырып, С.Т.Шацкий және оның әріптестері тәжірибелік станция мектептері орналасқан ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттейді, педагогикалық ұжымның, оқушылардың отбасын, ауданның экономикасы мен тұрмысын зерттеу әдістемесін құрастырады.

С.Т.Шацкий мектеп пен қоршаған ортаның өзара әрекетінің әлеуметтік-психологиялық аспектісіне, яғни сыныптағы баланың көңіл-күйіне, ұжымның қалыптасу ерекшелігіне мән береді.

Ол мектепте әр бала өзін төмендегідей сезінетіндей болуы керек деп түсіндірді. «Мен оқуға барғалы өзімді жақсы сезінемін, маған өмір сүру қызығырақ бола бастады, мен енді өзімді ересектерше сезінемін, менің пікірімді олар ескереді, мен оқуға барғалы достар да таба алдым, мен енді өмір ағысына ілесе аламын және өмірді түсіне бастадым» деген өмірге позитивті қатынас қалыптасуы қажеттігіне тоқталады.

Станция қызметкерлерінің әлеуметтанушы және әлеуметтік-психологиялық зерттеулері нәтижесінде жинақтаған қорытындылары педагогикалық ұжымда зерделенеді.

«...Саналы әрекет етуші педагог пен бала ортасын ұйымдастыру арқылы күрделі міндетті шешу мүмкіндігі туындайды, бұрын мектепте тәрбиелеудің жалғыз факторы және құралы педагогтың балаға тікелей ықпалы болса, енді даралық педагогикадан әлеуметтік педагогикаға көшу қажет», деген С.Т.Шацкий өзінің көрегендік идеясын педагогикалық қауымға ұсынады.

С.Т.Шацкий өз еңбектерінде «педагогикалық орта» деген терминді қолданады, бұл терминді ол төмендегідей мағынада түсіндірді:

• мектепішілік тәрбие процесін ұйымдастыруда қоршаған ортаның ықпалын есепке алу;

• мектеп ұжымының қоршаған ортаны жетілдіруге белсенді түрде қатысуы;

• тәрбиелік мүмкіншіліктерді қолдана білу;

• мектептің оқу-тәрбие мекемесі мен одан да тысқары жерлерде бала өмірін ұйымдастыруда жетекші роль атқаруы.

Педагогикалық орта мектептегі оқытумен, тәрбиемен тығыз байланыста болып келеді, өйткені ортаның баланың моральдық құндылықтарына, өмірлік жоспар, қарым-қатынас стиліне ықпалын зерттеу қажет.

Педагогикалық орта мектептің отбасымен, мөлтекауданмен, қоғаммен, биресми топтармен тұрақты байланысын талап еледі.

Қазан төңкерісінен кейін көптеген педагогтар оқыту мен тәрбие теориясының қоғамдық ғылымдармен және мұғалім еңбегінің әлеуметтік өмірмен байланысын дұрыс түсінуге бірден келген жоқ.

А.В.Луначарский «Педагогикадағы пікірталас туралы» деген мақаласында В.Н.Шульгин және М.В.Крупенина көзқарастарына сын көзбен қарады, олар әлеуметтік педагогика идеяларын қолдай отырып, «мектеп жойылады» және педагогика барлық қоғамдық ғылымдарды өзіне қамтып алады деп есептеді, сол себепті А.В.Луначарский педагогика пәнінің шеңберін негізсіз кеңейтуге (бүкіл әлеуметтік ортаны зерттеу) қарсы шықты.

В.Н.Шульгин, М.В.Крупенина тәрбиені тәрбиелік ықпал ретінде түсіндіруге қарсы бола отырып, педагогикадағы әлеуметтік зерттеулерді, балалар психологиясының нәтижелерін қолдана отырып «өзара әрекет» ұғымын қолданған дұрыс деп шешеді. Бірақ бұл педагогтар мұғалімнің мектептегі рөліне, мектептің қоғамдағы рөліне, мектеп пен әлеуметтік ортаның байланысына оншалықты мән бермеді.

20-30 жылдары көптеген оқу-тәрбие мекемелері кеңестік тәрбие жүйесінің идеясы мен практикасындағы қателіктерді жеңу үшін көптеген жұмыстар жүргізді.

И.И.Данюшевский, В.М.Дюшен, Г.Е.Жураковский, И.Н.Кузбар, З.В.Яшников т.б. мектеп, коммуна, қалашықтарды басқарды.

А.С.Макаренко колонистер мен коммуналардың әлеуметтік ортамен байланысын ұйымдастыру үшін мекемелер, өндірістік орындармен, мемелекеттік және қоғамдық қайраткерлермен ынтымақтаса бірлесе жұмыс істеді.

А.М.Горький атындағы колония мен Ф.Э.Дзержинский атындағы коммунада тәрбиеленушілер өндірістік еңбекке қатысып, күрделі өндірістік сұраныстарды орындай отырып, өздерінің жауапкершіліктерін, тәртіптілігін қалыптастырды.

Қазіргі таңда адамның осы жоғарыдай қасиеттерін дамыту да маңызды болып отырғандығын айта кетуіміз қажет. А.С.Макаренко ортаның стихиялы ықпалының зиянды болуы да мүмкін дейді, сондықтан тәрбиешілер осы ықпалдарды реттеп отырғаны абзал деген ойды қорытындылайды.

Педагогтар тәрбие процесіндегі мұғалімнің ролін дұрыс бағаламады, сондықтан бұл кезеңдегі қателіктер «еркін тәрбие» процесінің дамуына, «мектеп-балалардың өзін-өзі ұйымдастыру орны» деген көзқарастардың туындауына алып келеді.

Тәрбие мекемесіндегі мұғалімдер ұжымының балаларды басқару мен ұйымдастырудағы ролі зор. Тәрбие сәтті болуы үшін талап қоюшылық пен бала тұлғасын сыйлаудың бірлікте жүргізілуі, сонымен бірге мұғалім дос, жолдас бола білуі, бала көзқарасын қабылдай білуі керек деген А.С.Макаренко идеялары да өз маңыздылығын жойған емес.

Коммуналар тәрбиесінің тағы да бір ерекшелігі саяси сипатының болуы еді. Сол себепті өткен ғасырдың 20-30 жылдардағы төмендегідей әлеуметтік-педагогикалық идеяларының маңыздылығы зор екендігін айтып, оларды атап өтейік:

• мектептің негізгі мемелекеттік оқу-тәрбие мекеме ретіндегі болашақ ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі жетекші ролін айқындау;

• әлеуметтік ортаның тәрбиелік мүмкіншіліктерін қолдануда мектепке көмектесе білу;

• мектептің әлеуметтік орта ерекшелігін зерттеуі мен есепке алуы, ортамен өзара әрекет етудің нақты алғышарттарын білуі, әлеуметтік міндеттерді шешу үшін мектептің, отбасы, мекеме, кәсіпорын, ұйым, қауымдастықтың тәрбиелік ықпалдарын тиімді қолдана білуі.

Педагогикада 60-70 жылдары оқу-тәрбие ұжымын және әлеуметтік ортамен байланысын жүйелі талдау идеялары мен әдістері, оқушылардың мектептегі және мектептен тыс, ресми және биресми қатынасының мазмұны мен құрылымын, оқушыларды тұрғылықты мекен жайында тәрбиелеу мәселесі, тұлға мен оның шығармашылық даралығын айқындау маңызды болып табылады.

Осы кезеңдерде әлеуметтік-педагогикалық кешендер құрылды.

Әлеуметтік-педагогикалық кешендердің жұмысының ерекшелігі төмендегідей:

• тәрбие құрылымының жүйелілігіне сәйкес әр мекеменің қоғамдық тәрбиеге үлес қосуы, әлеуметтік-педагогикалық кешен жұмысына қатысу мәселесін әр мекеменің әлеуметтік даму жоспарында көрсетілуі, сонымен қатар кешен қызметінің бағыттарының аудан, қала, ауылдардың әлеуметтік даму жоспарына енуі;

• әлеуметтік-педагогикалық кешен жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда оқушылар мен жастарды мектеп пен колледждегі қоғамдық пайдалы іс-әрекетке қосу, олардың қарым-қатынас шеңберін кеңейту мәселесін шешу;

• балаларды жан-жақты және үйлесімді дамыту үшін еңбек тәрбиесін нәтижелі ұйымдастыру;

• әлеуметтік-педагогикалық кешеннің маңыздылығы отбасы немесе мектептің қызметін қайталамай, олардың тәрбиелік әлеуетін және жұмысының нәтижелілігін арттыру.

Кешен кеңесінің құрамына мектеп, мекеме, ұйым өкілдері, депутаттар да кіреді.

Мектеп кешенінің кәсіби-педагогикалық орталығы болып табылады, кешендегі жұмыс мектептің және класс жетекшілердің жылдық жоспарына кіреді.

Жоспарға мөлтек ауданды диагностикалау, мұғалімдер, ата-аналар, демеушілер арасындағы міндеттерді бөлеу, олардың жұмысын ұйымдастыру, кешендегі мектеп ұжымының жұмысын бағалау да кіреді.

Педагогикалық ұжым ата-аналарға педагогикалық білім беру, мөлтек аудан өміріне қатысу (еңбек істерін әзірлеу, жеке отбасыларына көмектесу), мекеме және мектептен тыс мекемелермен байланысты ұйымдастыру, жұмыс жоспарларын сәйкестендірумен айналысады.

Мектеп отбасымен, өндірістік ұжыммен, балалар мен жастардың тұрғылықты орнындағы мекемелермен байланыстарды жүзеге асыруда жүйелілік, жан-жақтылықты қолдана білуі керек.

Мұғалім, оқушы және әлеуметтік орта өкілдерінің өзара сыйластық, өзара түсінісуі барысында бала тұлғасының дамуына ықпалы мол болып табылады.

«Әлеуметтік педагогика» атты жаңа мамандығының енгізілуі және «мектеп-мөлтек аудан» Ресейлік ғылыми зерттеу кешенінің В.А.Сластениннің басшылығымен қалыптасуы, әлеуметтік педагогика институтының ғылыми-әдістемелік зерттеулері шет елдік және отандық ғылыми еңбектердің қоғам талаптарына сәйкес болуын қайта қарауға көмектеседі.

Мысалы:

• тәрбиені әлеуметтік детермендеу және әлеуметтік-экономикалық өзгешеліктерге сәйкес тұлғаны әлеуметтендіруге арналған эмпирикалық зерттеулер (Б.А.Грушико, Р.Г.Гурова, С.И.Инонникова, В.Ф.Лисовский, Ю.В.Торсуев т.б.);

• жастарды еңбекке, отбасы өміріне, қоғамдық іс-әрекетке, демалысқа дайындау (В.И.Журавлев, Б.Т.Лихачев, В.Г.Разумовский, В.М.Столяров т.б.);

• білім берудің көпжақты мәселелерін әлеуметтік-педагогикалық зерттеу (Ю.П.Азаров, С.С.Балапанов, В.Г.Мордонович, Д.В.Ольшанский, В.А.Сластенин, В.Н.Турченков, Ф.Р.Филлипов, А.Г.Харчев т.б.).

Әлеуметтік педагогика ғылымының дамуына қиындық туғызатын мәселе жоқтығы.

В.А.Сластениннің пікірі бойынша «әлеуметтік педагог пен әлеуметтік қызметкерлерді дайындауға арналған оқу-әдістемелік құжаттардың алғашқысы болып табылады.

1950-1960 жылдары әлеуметтік педагогика мәселелері саласындағы ғылыми жұмыстар төмендегі ғалымдар еңбегінде қайта қарастырыла бастады.

Е.Малленхауэрдің әлеуметтік қамқорлық теориясы мен әдістемесін әлеуметтік педагогика мәселесі деп есептеуі, өзге неміс ғалымы Х.Мискестің әлеуметтік педагогика әр жас кезеңіндегі адамдарды тәрбиелеу процесін зерттейтін ғылыми пән деген ұғымының бұл саласының дамуына біраз уақыт тежеді.

Төмендегі кестеде А.В.Мудриктің әлеуметтік-педагогика ғылымының салаларын ұсынамыз.

Әлеуметтік педагогиканың нысанасы адамның әлеуметтік өзара әрекетінің бүтіндей жүйесі, ал пәні-әр түрлі шағын ортадағы тұлғаның барлық жас кезеңдеріндегі өзара әрекет процесі деп айқындалады. Әлеуметтік педагогика кешенді, интегративті ғылым, практикада әлеуметтік уязвимость тудыратын, «виктимогендікті» тоқтататын әлеуметтік оңалту мен қорғаудың кешенді мекемелерін ұйымдастыру, әлеуметтік қолдау болып табылады.

Қазіргі таңда әлеуметтік педагогика ғылымымен практикасы қоғам мен адам, социум мен тұлға арасындағы шиеленістерді шешуге және әр түрлі ықпалдарды интеграциялауға көмектесуі қажет деп есептейміз.

Әдебиеттер

Бочарова В.Г. Социальная педагогика – М. 1994

Бочарова В.Г. Социальное воспитание учащихся – М., 1991