Экономика

•  екі жақты жазу; 
.
•  бағалау; 
. 
................ ,
•  калькуляциялау; 
.
•  бухгалтерлік баланс;
•  есеп беру.
Қужаттау’
Барлық  үйымдарда  өздершің  күнделікті  жүмысы  барысында 
эр  түрлі  шаруашылық  операциялары  орындалады.  Ал  бүл 
операцияларды  бухгалтерлік  есепке  алу  үшш  оларға  алдымен 
қүжаттар  толтырылуы  қажет.  Қүжат  орындалған  операцияның 
жазбаша  түріндегі 
аньгқтамасы  болып  табылады. 
Қүжахқа 
орьшдалған  операцияның  аталуы,  мазмүны,  орьшдшіған  уақыты, 
өлшем  бірлігі,  орыңдаушы  немесе  тапсырушы  мен  қабылдап  алу- 
шы  адамдардың  аты-жөні және тағы басқа дерекхер толтырылады. 
Қүжаттар  занды  түрде  белгшенген  дәлелді  ақпаратгық  мэлгмет 
болып  есептеледі.  Күжатга  міпдето  түрде  көрсетілүге  тиісті 
мәліметгерді дерекгеме (реквизит) деп те атайды.
Түгендеу
Үйымның 
шаруашылық 
операпияларьшың 
орындалуы 
барысында  барлық  операцияларын  сол  сэтінде  қүжатқа  жазуға 
мүмкіндік  бола  бермейді.  Тіпті  қүжаттар  толтырылғанның  өзінде 
де қателіктер кетуі мүмкін жэне материалдарды сақтау кезінде олар 
табиғи  кеміп  азайып  огырады.  Соған  байланысты  кәсіпорындагы 
өндіріліп  шығарылған  дайын  өнімдерді,  басқа  үйымдардан 
алынған  заттарды,  сондай-ақ  басқа  да  қолда  бар  кү-ралдарды, 
мүліктердІ тексеріп, түіендеп түрмаса олардың жоғалуына немесе 
үрлануына жол  берілуі  мүмкін.  Сондықтан түгендеу әдісі  арқылы 
кәсшорын  өзінің  нақгы  қолда  бар  материалдық  қүндылықтары 
мен  ақшаларын  жэне  тағы  да  басқа  мүліктерін  есегггегімен 
(қүжатгағымен) салыстырып отырады.
Шоттар
Бухгалтерл ік есеп шоттары дегеніміз—шаруашылық қүралдары 
мен  олардьщ  қорлану  көздерін  белгілі  бір  үқсастықтарына  жэне 
маңызы  мен  көрсеткшітеріне  сәйкес  жинақтап  топтау  қүралдары 
болып  табылады. 
Жалпы 
шопар 
үйымньщ  шаруашылық
24
  ♦ 
Вухгалтерлік есеп  теориясы және  негіздері

үдерістерінің,  сондай-ақ активтермен  олардың қорлану  көздершің 
түрлеріне  қарай  ашылады.  Шоттар  кәсіпорьшда  күнделікті 
болыо  отыратын  операцияларды  үздіксіз  жазып  отырмай,  оларды 
экономикалык маңызына қарай топтап жазу үшін пайдаланылады. 
Жалпы айтқанда үйымның активтері мен м індетте мелеріндегі және 
меншікті капиталындағы эрдайым болып отыратын операцияларды 
бір  жүйеге  келтіріп  топтап,  ақшалай  түрде  есептеу  үшін  бух- 
галтерлік есепте колданылатын әдісті шоттар деп атанды.
Екі жақты жазу эдісі
Шаруашылық  үдерістері  барысында  орындалаіъін  эрбір 
операция  негізінде  кэсшорыннын қаржылары  мен  олардың  пайда 
болу көздершде екі жақтыжэне тең өзгерютер болыпотьфады. Олар 
екі  жақты  жазуды  керек  етеді,  яғни  бір  шоттың дебитінде,  екінші 
шоттың кредитінде  бірдей  сомада көрсетілуі қажет.  Үйымдардағы 
мүндай  күнделікті  болып  отыратын  операдияларды,  үдерістерді 
бір шоттың дебитше және екінші шоттың кредитіне жазып есептеп 
отыру үтиін қолданьшатын эдіс бу-хгалтерлік есепте екі жақты жазу
.  
-  
І
әдісі  деп аталады.
Калъкуляция. іау эдісі
Қақдай  үйым  болмасьш  белгілі  бір  қызметпен  айна- 
лысатындығы  белгілі  (өнім  өндіру,  қызмет  көрсету,  сатып  алып- 
сату тағы баскалары сияқты). Осы үдерютерді орьшдау  барысығіда 
кәсіпорын  жүмысшы  күшш,  еңбек  қүралын  және  материалдык 
қүндылықтарды  пайдаланатын  болғандықтан  барлық  кеткен 
жүмсалган  шығындардың  жиынтығын  анықтауына  тура  келеді. 
Бүл  шығындардың  жиыны  өндірілген  өнімнің,  көрсетілген 
қызметтін  өзіндік қүнын қүрайды.  Сондай-ақ  ол  үйымды  баскару 
үшш  қажетті  ақпараттық  мэлімет  болып  табылады.  Бухгалтерлік 
есепте оны,  яғни өндірілген  өнімнің,  көрсетілген қызметтің нақты 
өзіндік қүңын анықгау әдюія калькуляциялау деп атайды.
Багалам эдісі
Бухгалтерлік  есепте  материалдық  қүндылықтар  ақшалай 
өлшеммен есептелінеді. Кэсіпорындағы мүліктердің (активтердің) 
жэне  міндеттемелердің  қүнын  акшалай  өлшемге  айландырып 
есептеу эдісін бухгалтерлік есептің бағалау әдюі деп атайды.
2-тарау. Бухгалтеряік ссептщ тужырымдамстары
, .  ♦ 
25

Бухгачтерлік баланс
Кэсіпорынның  активтерімен  (шаруащылық  қорларымен) 
олардың  қорлалу  көздерінін  белгілі  бір  мерзімге  бір  жуйеге 
келтірілт,  ақшалай өлшем түрінде теңестіріліп екг жақты  кестеде 
бейнеленуін  бухгалтерлік баланс деп  атаймыз.  Оның  сол жағында 
кэсшорынның  акхивтері,  ал  оң  жағында  қорлану  көздері,  ягни 
міндеттемелері мен меншікті капиталы бейнеяенеді
Қорытыиды  есеп
Ұйымның  қандайда  бір  өткен  уақыт  аралығындағы,  есепті 
кезеқдегі  операцияларының,  шаруашылык  үдерістерінің  қоры- 
тындыланып,  белгілі  бір  есеп  беретін күнге  бір  жүйеге  келтірілуі 
қорытынды  есеп  деп  аталады,  Қорытынды  есептің  қүрамьша 
кэсіпорынның  бухгалтерлік  балансы,  меншікгі  капитальшың 
өзгерісі туралы есебі, қаржы нәтижесі туралы есебі, ақшаларының 
қозгалысы туралы есебі, түсініктемеяік хаты (жазбасы) және басқа 
да  бухгалтерлік  есеп  стакдарттарында  көрсетілген  ақпараттық 
мэліметтері кіреді.
26
  ♦ 
Бухгалт ерлік есеп  теориясы және  негіздері