Жоба(жұмыс)бойынша (тиісті бөлімдері көрсетілген )кеңестер

МАЗМҰНЫ

1 Жасөспірімдік кезең және әлеуметтік орта мәселелерінің ғылыми теориялық негіздері

1.1 Жасөспірімдердің дамуына жалпы сипаттама..........................................

1.2 Жасөспірімдердің даму факторларының жүйесі.....................................

1.3 Орта факторының рөлі...............................................................................

2 Жасөспірімдер дамуындағы әлеуметтік орта факторына педагогикалық басшылық жасау

2.1 Жасөспірімдердің дамуындағы ерекшеліктері........................................

2.2 Жасөспірімдердің дамуындағы педагогикалық орта факторына басшылық жасау...............................................................................................

Қорытынды........................................................................................................

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...................................................................

Қосымшалар.........................................................................................................

КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі Қазақстан Республикасының Президенті, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев әл-Фараби атында Қазақ ұлттық университетінің студенттеріне оқылған «Қазақстан дағдарыстан кейіндері дүниеде: болашаққа интеллектуалды секіріс» тақырыбы оқыған актілік дәрісі: «Ұлттың үміті – сендер. Саналы дасапалылық, білімді де белсенділік жастары бар елді қашандаеңсесі биіктеу, болашағы зор болады. Сондықтан елдің ертеңі бақыты сендердің өздеріңде» деп атап көрсеткен. Бірақ, бұл міндеті жүзеге асыру керек«...қазіргі бәсеке заманымызда жастардан қажыр-қайратында, ынта-жігерін, үздіксіз ізденісін» қалыптастыруды керекетеді. [1,9]

Осы себептен, қазіргі мектеп алдындағы қоғамдық бейімділік бар, өзін-өзін жүзеге асыра алатындай, қарым-қатынас жасауды білетін жастарды жаңаша әлеуметтік орта парадигмасының негізінде қалыптастыруды керек етеді. Сондықтан жастарды әлеуметтіклік орта факторының өзгешеліктеріне бейімделуі бүгінгі кезде ең көкейкесті мәселе болып отыр. Жасөспірімдердің әлеуметтік ортафакторы ерекшеліктерінің негізгі көзі – олар өздерін қазіргі қоғамның ең маңыздылау құндылығы ретінде біліп, өз еркімен шешімдер қабылдай алатын жекеше тұлға ретінде қалыптастырады.

Жасөспірімдердің дамуындағы әлеумет ортафакторының өзгешеліктерінанықтай отырып, дамытуда бағытында қоғамның бақылауында ерекше орында олады.

Тарихқа көз тастайтын болсақ, жасөспірімдерді әлеуметтендіруші мәселесі ғұлама ойшылдарымыздың еңбектеріне арқау болыпта келгені мәлім. Мәселен, шығыс ойшылдары (Әл-Фараб, Жүсіп.Баласағұн, ҚожаАқмет Иассауи, Абай, Ыбырайа.Алтынсарина, т.б.) өз еңбектерін әлеуметтік ортаның қатысы жайында өз ойларын тұжырымдағаны белгілі[2].

Шетел ғалымдарынан (Ф.Г. Гидтенс, Дж. Мит, Ч. Куль) зерттеулері көрсеткен жасөспірімдерге әлеуметтік орта әсері мәселесіне қатысты ой-пікірлерін қорытындылай келгенде, әлеуметтік ортасы – адамның қызметі және ақыл-ойына, тәлімдік-тәрбиесіне дұрыс бағыттар беретін жетекші істер -әрекет екендігі көрініс береді [3].

Ресей психологтарын осы мәселегеерекшелеу назар аудартқан (Л.С. Выготски, С.Л. Рубенштейн, Л.И. Божвич, т.б.) және педагогика ғалымдар (Ш.А. Аманашвили, Е.В. Бондаревской, Т.А. Ильин, И.С. Якиман, т.б.) өздерінің зерттеу жұмыстарында жеке тұлға және қоғамның дамуы, соның келешегі, әлеуметтік құзырлық бағытына байланыстырып екенін туралы жазған [4].

Зерттеу жұмысы қарсаңында ғылыми әдебиеттерге бағдар жасау негізінде әлеумет мәселесін ғалымдар әр түрлілігімен бағытта қарастыратындығын айқындау: психологиялық-педагогикалық тұрғымен (Қ.Б. Жарықбаева, Б.А. Әлмұханбетова, Ә.Н. Көшербаева, А.Н. Ильясовада, Ж.Ы. Намазбаевада, С. Қалиева, С.А. Ұзақбаев, К. Қожахметовада, Б.Қ. Әбдіғұлов, т.б.); оқушылар азамат-патриот, рухани-адамгершіліктік, құқықтық, саяси мәдениетінде қалыптастыру, кәсіби бағдарлылығы тәрбие және әлеуметтік бағытында (А.П. Сейтешева, Г.А. Усманов, Л.К. Керримов, Қ.К. Жанпеисова, В.В. Трифонова, Г.Т. Хайрулин, М.А. Құдайқұлова, А.А. Саипова, О.Ү. Мусабекова, Б.И. Муханова, Р.А. Данабаева, Қ.Қ. Шалғынбаева, Ұ.М. Әбдигаппарова, Л.Ә. Байерке, Е.З. Батталханов, С.Б. Омаров, т.б.) [5];

Олай болса, қазіргі қоғамның әлеумет-экономикалық дағдарыс кезеңінде жасөспірімдерді әлеуметтер ортафакторының ерекшеліктері бейімдеуге деген қоғам сұранысы және қоршағандар ортаның жағдайы арасындағы; жасөспірімдерге әлеуметтер ортаның қажеттігі және оның қозғаушы күштерінде зерттелмеуі арасында; бұлай әлеуметтік ортаны өмірлік тәжірибесінде кең көлемдерде пайдалану қажеттігі жәнеарнайы жасалған ғылымилық-әдістемелік нұсқаулардың жоқ болуыарасында қарама-қайшылықтардаанық байқалады.

Осылай, қайшылықтардың тиімді шешімдерін іздестіру біздің зерттеуіміздің проблемамызды айқындауға, сонымен қатар тақырыпты «Жасөспірімдер дамуындағы әлеуметтік орталар факторының ерекшеліктері» деген атауды таңдауымызға негіз болған.

Зерттеу мақсаты. Жасөспірімдер дамуындағы әлеуметтік орта факторын теориялық тұрғыдан негіздеу және әдістемелік ұсыныстар дайындау.

Зерттеу нысаны: орта мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.

Зерттеу пәні: Жасөспірімдер дамуындағы әлеуметтік орталар факторының ерекшеліктері.

Зерттеудің болжамы алайда, әлеуметтік орта қозғаушы күштерінің түрінде көбірек зерттеп айқындаған, онда жасөспірімдердің әлеуметтенуінде басқарудың педагогикалық-психологиялықта мүмкіншілігін арттыруға болмады.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: психология және педагогикалық кезеңнен жеке тұлға және оның дамуындағы іс-әрекеттіңде, біліктіліктің, әлеуметтік ортаныңда рөлі туралы қағида; тұлғаның «Мендер тұжырымдамасы» құраған.

Зерттеудің міндеттері:

- «әлеуметтік орталар», «жасөспірімдер» ұғымдарының мәнін ашу;

-жасөспірімдердің даму ерекшеліктерін ескере отырып, орталар факторының рөлін көрсету;

- жасөспірім даму ерекшеліктерінде педагогикалық негіздерін көрсету;

- қазіргі қоғамға сәйкес жасөспірімдердің әлеуметтік орта факторының ерекшелігін басшы жасауда көрсету.

Зерттеудің жұмысының практикалық мәнділігіжасөспірімдер дамуына әлеумет ортасының әсерінде зерттеу диагностикасын жасау;

Зерттеу нәтижелерінің нақтылылығы мен негізділігі ол бастапқы теория мен практика тұрғыда дәлелденуі, ғылыми аппараттың логикалылығымен бірлігімен, тәжірибелік-экспериментімен жұмысының мақсатына, міндеттері, мазмұнынасай кешенділік әдістерді пайдаланумен қамтуетілді.

Зерттеу әдістері зерттеу мәселесі бойыншада психологиялық, әлеумет педагогикалық әдебиеттерде талдау жасауына; жасөспірімдер қоршаған ортаның әсерін зерттеуде, бұқаралықтаақпарат құралдарын, жасөспірімдерге мұғалімдер, ата-аналар, достарын тигізетіндей әсерлерінеде талдауды, бақылауда, сауалнама жүргізуге, әңгіме, диагностикалық әдістерден (тестер, тапсырмалар, ұжымдықтар тренингтерде), әдістемеліктен жүйенің мақсатқадасәйкестігіне және педагогикалық-психологиялықтар тиімділігін тәжірибелік-эксперименттіктерде жұмысарқылы тексеруденде, алынған мәліметтерінесандықта жағынан сараптап, қорытындылау.

Диплом жұмысының құрылымы.Диплом кіріспеден, екі тараудан, қорытындылаудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Жасөспірім кезеңі мен әлеуметтік орта мәселелерінің ғылыми теориялық негіздері

1. 
   Жасөспірімдерге жалпы сипаттама
   

Осыған себептен, бүгінгі күні зерттеуіміз қарастырылып отырған мәселе теориялық-әдіснамалық негізінде дәлелдеу мақсатында ғылымилық еңбектерге талдау жасағанда, «әлеуметтік орта», «жасөспірімдердің дамуында әлеуметтік орта әсері» ұғымдары өзара байланысына, анықтамасына, құрастырылған жүйеге мазмұндық сипаттама беруде қажеттілігі туындайды.

Жасөспірідік жас – 11 жас пен 15 жастар аралығы балалары. Осы жастағылар коптеу жағдайда ата-ана қарамағында, солардыңда материалдық қамқорлығы болады. Тек 14-15 жас келгенде материалды жағдайды өзіншелеу шешуге кірісетін. Танымдық, әлеумет-психологиялық қажеттілік мектептен табқан. Жасөспірімдер қоршаған орта жағымсыз кері әсері аулақ жүргісі келеді, заң алдында жауапкершілік пайда болады ал ересектердің ықпалында болып қояды [7].

Жасөспірім адам 10-15 жас аралығындағы жастар. Жасөспірім кезеңінде адамдар жан қуатының сапа және құрылымдар (жыныс мүшелерінің өсуі, сана сезімінің дамуы, айналасындағы қарым-қатынасында жаңа мазмұнға ие болатынбастауы, іс-әрекетінің күрделенуі, моральдік этикалық түсініктермен,т.б.) қалыптасқан. Бұл кезде жасөспірім дербестікке әсіресе, берілгіштік салынып, қимыл-қозғалыстарға құштар келеді. «Өзім білемінге» салыну, ержету деп ойлау кей кездежаңсақ теріс қылықтарға ұшыратуы да ықтимал. Осы кезеңдер олардың психикалық ерекшеліктері санасып, тиісті жерін талап-тілектерін қолдаған, түрлі қоғамдық пайдалылау істерге (оқу, еңбек, спорттық) белсенді түрде қатыстыру отыру керек [ 8].

Жастардың мектеп қабырға кезеңдері, оның нағыз кісілікке талпынатын шақтары. Бала балиғат жасқа жеткеннен барып, бейне дүниеге қайта келгендей, яғни жаңарып қайыра келгендей күй кешеді. Бастапқыда ана құрсағын өсіп жан иесі болған жетсе, жасөспірім кезеңін, немесе 11 және 15 жас аралықтарын екінші рет жаңарып түлеп, кісіліктің түріне жетуге құлаш ұрған сана тұлға болуға талпынып тұрады. Бұл шағында балалар, бүкіл айналасындағы болмыстар ғана емес, ең бастысы өзін тануға, ішкі жанының сұраныстарын ұғынуғаталпынады [9].

Адам алғаш өмір есігін ашып туғандар, «өздігімнен еш нәрсе жасауға дәрменім жоқ, мен күні-түні, қараңдар, сақтаңдар» дегендей зар қағатуылса, ал екінші рет жаңарғанда түлегенде кісіліктің келбеті шарқ ұра іздегендей, «маған үйретпеңдер, артыма бағып бақыламаңдар, тек бәрін де өзім шешемінге, өз бейнетімді өзім көремінге» салынуға дейін барып, айналасында зар салуға дайындау тұрады. Кез-келген жасөспірім ішкі ойлары, осындай тайталастық пікірлерге толы келеді.

Осы кезеңдер олардың іш сезімдерін жан дүниелерін өзгеріске ұшырап қоймаған, сонымен қоса, олар дене бітімдері мен де алуан түрлі өзгерістер болады Кейбіреулерінің денелері жылдам ұзарып, тіпті өзіне-өзі көңілі толмай олпы-солпы сияқтанып тұрады. Мұндай үндессіздіктерге ризалық болмай, іштей уайымдапта қапалануымен де күн сүреді. Сондықтан да, оларда психикасы ұстара сияқты жүзіндей лыпылдап, кей кездері дұрыстап айтылған сөзде өзі шаншудай қадала, қарама-қайшылық мол пікірлерге қалайда барғандарын, тіпті өздері аңғармай қалатындықтары көп ұшырайды. Осы салдарынан, іштей қуаттарын босқа шығын жасап, мезгілсіз ұйықтап болатындары да жиі болады. Өзін ұстай алмай ашуланшақ балалардың қандық қысымдары да (140-150/90) көп көтеріліп кететін кездері мол. Мұндай құбылыстар отбасылары мен баланың көңілдерімен кірбің түсіргенімен, ыңғайлы жағдайларға ауысса болды, қандық қысымы қалыпты көлеміне келіп, із-түссіз жоғалыңқырап кетеді. Сірә, жастық шақтың құдіреттері де осындай болуы керек. Бірақ, балалар қуатты қалай болу солай тоздырған да, өз кесірі болатынын естен алмаған жөн. Жасөспірімдер осынау шағын айналасындағы үлкендерде жағы жақсы түйіп, дер кезінде қайшылық жібермей, қол ұштарында беруге тиісті. Ал, үлкендердің жанашыр болуы да, жасөспірімдер жанын жараламайтын нарсе де, тап осы шақтарда қажет-ақ.

Жасөспірімдер мінезі мен психикасында жаңаша түрлендіріп, ол жан дүниесін мен тән құрылыстарына ерекше өрнек құратын құдіреттің бірі, «шабдалдар үшінші бұтақ» дейтін философиялы трактат әлде жыныс жүйкелерінің әсерін барынша тереңдете түсінуіміз керек. Осындай құдіреті мол табиғат құбылысқа рухани мәнде мән беріп, жастарымыздыңда өздері түсініп, өзі ұғынып алғандай етіп, имандылығы және имандылығы анық үлгілереді шебер ұсынып іші мәдениетінің жетілуіне ықпалдар етуіміз қажет. Сөз болмайды бұл қазіргі шақта оңай шаруа болмаған.

Егер де мектептерде дейінгі балалардың пір – ата-аналар, бастауыш сынып оқушыларға пір– мұғалім болса, жасөспірімдер пір – құрбыларыда. Жасөспірімдерді құрбыларының көзіншеде айыптау, балағаттау немесе артық тық сөз айтып, абыройдан айырылу – қателік.

Ата-аналық, мұғалім осы ерекшеліктерде жақсы біліп, баланың жақсы жолдарға салуға тырысу керекті. Ондай болмаған кездерде жасөспірімдердің іс-әрекеттерге опық жегізеді.

Бүгінгде таңда лайлық толқындар боп, Еуропа елдеріне тарап жатқан әр бір түрліде сұрқиялық фильмдер және жексұрындық парнографиялықта басылымдармен де азғындыққа мінін әшкерелеу пәрмендігі жолдарын қарастыруға керек. Тіпті, осылардың өзіменжастардың өздері күрестерге жүргізетіндей бағдарлар ұйымдастыру керек. Жалпылама, бұл – бүкілдер халықтықта және мемлекет ісі.

Жасөспірімдік шаққа жеткендер жастардың көңіл-күйлеріде мен ой-толғаныстарыда, үлкен-кішісімен сыйластықтары қарым қатынастарына, әсірелеп құрбы-құрдастары байланыстарына, әлеуметтер ортаның жақсылықта әсер ететіндігін жақсылап білген жөн. Осылай шақта жасөспірімдердің айналасындағы барлықта құбылыстарды, ішкі жандары дүниелерінің көрген киноларының, оқыған кітартарының да ішкі болмыстарынада соқпай кете алмаған. Оны әлдебір нәзік сезімдермен түсіріп тебірентетіндейі, алақұйын күйге келтіріпте толғантады. Осындай әсерлерге психологиялық танымдары қалыптасқан бастайды. Жасөспірімдердің дұрыстап қалыптасып ержетуіне, қажетті жағдайдың бірегейі – оның салыстырмалылық тәрбие алар ортасына маңызы өте көп. Егер де, жасөспірімдер өзін тәрбиелеуі мен сырттайлап алатын тәлімдер үндесіп жатса, бұданда артық жақсылық , жарастық болуы мүмкін болмайды. Мұндай үндестіктер барлықтары игілік атаулының бастауында болмақ.

Жасөспірімдер бірте өмірден көріп, кітаптарадан оқып үйренгендерінен, тіршілік өткінші екендігін, «жақсылықтан үнемі тозбай, жамандықтар үнемі болмай» тұрмайтындығында жіті аңғара бастап. Қысқасы Өмір керек жерде - Өлім де бар екенін түсінетін халге жеткен. Бұл түсінікке жету тым ересек тартыпта үлгергендікті байқатады. Ендігі ғана олар алдысына мен артын анықтай ойлауға кіріседі. Осылай жасөспірімдік шақ жалғасқан береді.

Жасөспірімдердің өз құрбылары арасында рөлдік орындар бар. Ол істеген істерін, мінез-құлықтарын, қарым-қатынасын, т.б. жағдайларына қарай бөлінген [10].

П.Я.Ярмоленконың көрсетуінше жасөспірімдерге өзін-өзі білідің қалыптасуының негізгідей шарттары олардың қоғамдықтар өмірдегі, мектептегі, жанұяда орнының өзгеруі, қоғамдықтар пайдалы және еңбек жұмысына жұмылдыра бастау мен осыған байланысты оларғада тәуелсіздікке жол ашуда. Жасөспірімдер өз кезеңіндерінде жеткіншектерге қарағанда өздері қоғам алдындағы міндеттер мен жауапкершіліктерін сезіне отырып, пайдалауға жарамды болуға тырысқан. Осының барлығы жасөспірімдер өмірлік бағытының қалыптасуында негізі болып табылады.

И.С.Конның пайымдауынша, жасөспірімдік кезең өзін танудың ең негізі кезеңі болып келеді. «Жасөспірімдік кезеңде адамдар алғаш рет өзінен туралы шындапта ойлана бастап және өзін-өзі тануда ұмтылады».

Көптеген авторлардың пікірінде, жасөспірімдік кезеңде тұлғалар өзін-өзі іс-әрекеттер және қарым-қатынастар субъектісі ретінде біледі. Жасөспірімдер өзін іс-әрекеттер субъектісі ретінде біле отырып, олар өздерінің өмірде орнын да біледі. Осыған себептен, И.С.Кон былай жазған «Жасөспірімдер өзінен мен кіммін? Деп сұрақты қоя отырыпта, ол тек өзінің жекелеген қасиеттері мен қоғамдағы орнында сипаттап беруді талап етпейді, олда сонымен қатар менде кім боламын аламын, менің мүмкіндіктерімде мен перспективаларым қалай, осы өмірде менде не істедім және не істеуімді керек? Деген сұрақтар жауап іздгені. Ал бұл сұрақтар адамның іс-әрекетінде қатыссыз объективті түр жауап беру мүмкіндік емес».

Жасөспірімдер шақтағы өзін танудағы қызметтер іс-әрекеттің жетекшісі түрін анықтауда, өзін-өзі анықтауда процесінің ішкі жағдайын болып табылды. Осыған орайда, жасөспірімдік шақтар оқу-кәсіби істер-әрекет барысындада жүзеге асатын қоғам құндылықтарын меңгеру байланысты болатынын іс-әрекеттің ерекшелеу түрі жетекші болды.

Кеңес психологиясында жасөспірімдер өзін тануы оларды қоғамдық қатынастарда жүйесіндегі өз орнында белсенді түрде анықтауын ретінде түсіндірді. Л.И.Божович, И.С.Кон осы құбылыстарды негізгі белгісі реті жасөспірімдер ересек адамдаррды ішкі позициясын ұстануда, өзін қоұамның мүшесіне ретінде сезінуге, өзін өмірдегі орнында анықтауға, яғни өзінде және өз мүмкіндіктеріндетануға қажеттіліктерін көрсеткен.

Жасөспірімдік шақтар баланың ересектермен ішін ара қарым-қатынасының өзарада күрделене түсіну байланысты, өзін-өзіде тану жаңа қасиеттер ие болды және сапалылық өзгерістерге ұшырайды. Жасөспірімді кезеңде бұл өзгерістер С.Л.Рубинштейн былай деп түсіндіргекн еді: Жасөспірімдік кезеңде қарай өзін-өзі тануда дамуы бірнеше сатылар , «аңғырт хабарсыздықтан тереңіректе өзін-өзі тануда қарай өзгеріс бастайды». Өзін танудың сапалық өзгерістеріне жасөспірімдік кезеңдер соншалықты үлкендер және мәнді, сондықтанда кеңес психологтарын жасөспірімдік шақтыңда ерекшеліктерін суреттеп отырып, осылай кезеңнің басты өзгерісіне ретінде өзін танудың дамуын есептеген.

И.С.Кон жасөспірімдердің өздерін басқалармен салыстыруда барысында ғана танып алады деп есептеген. Оның пікірінше жасөспірімдер өзін тануға деген қызығушылықтары артуы, олардың ітерс-әрекеттенуінің күрделену мен оларға «ықпалдық ететін басқалар», дегенде өзінің жүріс-тұрысы н және өзін-өзі бағалауында еліктеп адамдар мен топтар санын өсуіне байланысты.

Ж.И.Намазбаева өзін танудың бірнеше жолдарында талдай келе, соныңда ішінде басқаларды тануда арқылы өзін-өзі тануды ерекшелеп бөліп көрсетеді. «Қарым-қатынас үрдісіндегі адамдар бірін-бірі таныпта, біріне-бірі баға берген. Өзгенің осындай бағалауына әр адамның өзін бағалауынан көріністер танытатын болады». солай, өзгелердің берген бағаларында ескере отырып, адам өзін бағалайды, таниды.

Жасөспірім шақтағы өзін-өзі тануда қалыптасуы мәселесі осылар кезеңде мұндай көпфакторлылық, көпжоспарлы процестің жаңаша деңгеймен жаңа сипат ие болуына байланыстырып ерекше маңызды. Оларжасөспірімдердің қабілеттері және индивидуалдық ерекшеліктеріне тән емес, сонымен қатар олар бүкіл тіршіліктер әрекетін жүйелі түрде мақсатта бағыттап, ұйымдастыруға да байланыстырып анықталады. Жасөспірімдердің өзі жауапкершілігінің артуын, олардың өзін-өзі тануының сипатты белгілері бірі. «Өзін-өзі ересектер ұқсатқысы келетін жеткіншек қарағанда, жасөспірімдер өзін-өзі шынайы ересектерше ретінде түсінуге талпынады» және «Мен қандай ересек?» деген сұрақтарға жауап іздейді.

Жасөспірімдік шақта өзін тану жаңа сиипатта ие болады, яғни «Мендер» бейнесінің қалыптасуын кезінде зейін өзін жеке тұлғасын бағалауғада аударылады: «Менде қандаймын» және өзін танудың дамуы жасөспірімдер өзіне, өзін мінез-құлқына өзін істері мен істер-әрекеттеріне жауапкершілігінің артуы анықталатындықтан, осы процес ықпал ететін тәрбиеліктер шаралар ерекше мән ие бола бастап.

Жасөспірімдік шақтар «өзін-өзі табуда» ұмтылу алдынғы қатар шығады. Бұл «өзін табуға», «үнемі принципте сүйеніп отыру», басқада түскен қиындықты жеңуде кезінде кейде ересектер пікірі мен кеңестері де қарамай «тәуелсіздеу» болу сияқты түсіндіреді.

Осыған орай Е.А.Щумилин былайша деп жазды: «Мақсат анықтап алып, олда жетуде кездескен бөгеттер мен қиындықтарды жеңуі керек, сонда ғана сенде «өзіңді табасың» - жасөспірімдер жалпы осылайша өздерінің өмірлік ұстанымдарына анықтайды». Жасөспірімдерде айналасында болып жатқан да оқиғалардан тыс қалу келмейді. Оларға «басқалар қалып қалмау», «өмірдің мәнін сезінуде» және т.б. маңыздырақ. [11]

Сондықтан зерттеу жұмысымыз жасөсірімдік кезеңді алуымыз да маңыздылығы осындай.

Жасөспірім кезеңі – балалықтар шақтан ересектікке өткірлеп өтетін, үнемі қиындық, критикалық қақтығыстық деген сипатталатын адам онтогенез күрделі периодқа. [12]

Балалық шақтан есеюіне кезеңіне өту кезінде дағдарыс жасөспірімнің қоршағанда ортаға деген қатынасына білдіріп, қажеттілік мен тілектерінің өзгерілу, ішкі дүниесінің қайталау құрылуына әкеледі. Жасөспірім ағзасына қысқа уақыт ішіндегі үлкен өзгерістерге ұшырады.[13]

Жасөспірім айналасындағылардың өзін деген құрметі менде санасуын талап етіп, ортадан өз орнын алуда тырысады. Өзін кейде біреу айтқанымен жүріп-тұратында не үлкендерді көрсетуімен өмір сүретіндей бар болғаны біреулерді көшірмесі ғанамын дегендей қабылдайды. Сондықтан да ерекшелену өз мінезін көрсету тырысады.

Жасөспірім құрбыларымен қарым-қатынасына– тәуелсіздіктің бастауы. Жасөспірім балалық кезең өткеннен кейін, ата-ана қарым-қатынас құрбылары қатынасқа, ой бөлісуге көшеді. Ата-аналар, мұғалімдердің, ересектер пікірінен құрбыларының ойымен артық санайды. Тек жасөспірімдермен ғана бірін-бірі түсініп, себебі ортақ әңгімеде, ортақ идеал, ортақта кейіпкер, ортақ пікірлер, ортақ ойында, ортақ сезім, ортақта демалыс, ортақта мұң, ортақ қуанышта – бәрі ортақ. Сол ортақты бөліседі, осылай жасөспірімдер өзін-өзі танып.[20]

Жасөспірімдер өз құрбыларын арасында рөлдік орындар бар. Ол істегенде істеріне, мінез-құлықтарын, қарым-қатынасына, т.б. жағдайларынада қарай бөлінеді. Мысалыға, «Ақылды-данышпандар». Ақылдылық-данышпандарға интеллектілік басым, тапқыр оқушыларда жатады. Ол оқуда озаты болмауы мүмкінде. Кейде өте жақсылап оқитын оқушылар, құрбыларыныңда арасынан жөнді орында таба алмай «мақтаншақтық», «шошақай», «жаттампаздар», т.б. жағымсыз атқа ие болады. [21]

Жасөспірімдердің балалықта шақтан ересек өмір өту кезеңінде заңдылықтарды орыс ғалымдары А. Петровский төмендегідей қағидаларда арқылы көрсеткен:

- жасөспірім өзіндік ерекшелігі бейімдеу кезеңінде жеткізгенде нәтижелерімен мен және оны жүзеде асыруда айқындала;

жасөспірім өзінің қабілеттері, мүмкіншіліктерін өз қатарын ортасында көрсету тырысады [14].

Осы көрсетілген заңдылықтарда жасөспірімдерді ересек өмір дайындауға, «әлеуметтену» енуге зор мүмкіндіктерде береді.

Жасөспірімдік шақтар – жыныстық толысу басталып, ересектік басталуы аяқталатын дамуы стадиясы.

Бұл шақта жастарда Отан, қоғам алдындағы тұрған әлеуметтік-саясилық және мемлекет міндеттерді шешуде күреске белсене қатысқан. 11-15 жасқа жеткенде балалар өмір жолын көз жібереді, өздері келешек мамандығын саналап түрде таңдап алу тырысады. Олар мамандыққа ықыласын бірте–бірте қалыптасуын түрлі іс-әрекеттер жауапкершілігін арттырды.

Бұл кезеңде жасөспірім үшін әкімшілік шараларына өте қәуіпті, өйткеніде олар тәуелді балалықта ересектіктің дербес , жауапты іс-әрекетіне көшіп. Ата-ана алайда тәрбиеші жастар алдындағы беделін сақтау үшін, олар мінез-құлық автономиясында қол сұқпай, өз беттерінше орындауғада мүмкіншілік беру керекті.

Жасөспірімдік шақ ымырасыздау келеді... Олар жолдастық сезім, достықта қарым-қатынастар, өзін сыйлау функциялары ашық, өзара сенімдер, қайырымдылық, өздерін сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекеттерінде бірігіп орындауда, жолдасының кемшілігін айтып, жою жәрдемдесу жақсы дамыды. Мұндай жолдастық қатынастарда балаларды ұйымшылдыққа, басқаларменде бірге болуға тәрбиелеп. Ал мектеп қабырғасында болғанда жолдастық қарым-қатынас кейбір жастардыңда санасында өмір бойы сақталды.[24]

Жасөспірімдік шақта барлық ағза өсуі мен дамуына қарқынды жүреді. Физиология жағынан юойы өседі,сүйе өсу, бұлшықет жүйелерін дамуы жүреді. Ішкі мүшелерінің дамуына бірқалыпты емес, қан айналымына жүйелерінің дамуы жүректер өсуінен қалып қоюына, оның жүрек жұмысында ауытқушылық алып келуі мүмкінде.өкпе аппараты тез дамып. Жүйке жүйесінің дамуына жалғасады. Сананың рөлі артып. Жасөспірімдердің қабылдауы мақсаы түрде жүруі мүмкіншілік. Жасөспірімдер зейініне ірріктеме тән. Яғни олардың қызықтыратын материал оларды зейінін тұрақты аударуына мүмкін, бірақ әсерліде материалға тез көшіпте отырады.

Жасөспірімдік кезеңдер ойлау іс-әрекетіне жүйелене, реттеліп басталуы мүмкін абстрактілі ойлау қабілеті арта түсіп.

Сөйлеу тілінде өзгерістерде пайда болады. Жасөспірімдік анықтама беруге, логикалық дәлелдеме, талдау дасауға тырысып. Бейнелі және мәнерлі сөйлеу ұмтылды.

Жасөспірімнің құлық және әлеумет қалыптасуы қарқындылап жүре бастайды, бірақта оның дүниетанымын, құлықтық идеалдарынада, пікірлер мен моралдық принциптеріне жүйесінде жолдастарының пікір тікелй әсер еткенді.

Л. Ф. Обухова психологиялық зерттеуінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігіне психологиялық жаңа құрылымдар түп тамыры, жеткіншектер жаста пайда болу қойған туындысы болыпта табылады. Өзіндік жекеше тұлғасына дегенде қызығушылықтың күшейуіне, сыншылдықтың көрінуі – бұларды барлығы ертерек жеткіншек жаста сақталды, бірақ, олар мән өзгерістерге ұшырағанда, саналы түрде бейнелеп. Ең негізгі мәндеріне өзгеріс тұлғаны өзіндік дамуын болады.[29]

Нақты шарттарда жеткіншектік іс-әрекеті үлкендермен ұйымдасады. Олар жасөспірім міндеттері мен құқықтарына шеңберін қалыптастырып, қатынастарын пайда болғызады, яғни психологтар жасөспірімдер дамуында оның тұлғалы қалыптасуын анықтайтындар әлеуметтік ситуациясына деп атайтын қатынастардың тудырады [14 ].

Жасөспірімдер өмірінде өзгермелік кезеңдері болды. Соның бірі, бастысына ең ауыр болып келетін – жасөспірімдік кезеңіне. Бұл уақытта адам 10-15 жас аралығындағы жасөспірім бала емес, бірақта әлі үлкен адам да болмай. Бұл жас - жасөспірімдердің есею, төмендегі факторлардың қоршағанда ортаға қарай бейімделіпте, қылмыстық жолға түсуінеде әсері көп болған [15].

Жасөспірімдер ерекшелігі – оларды физиологиялықта, дене құрылысыныңда, күшінің жыныстық белгілерінің қатты дамып өзгеруіндеде. Сондықтан осылай жас аралығында балаларда өздерін ересектер қатарынада қосады.

Жасөспірімдердің өздерінде «ересектер» қатарынада қосуды талап етуде қажеттілігі. Жасөспірімдерде өздерін «ересекпіндеп» деп есептеуі – өмір қағидасына. Жасөспірімнің барлық жағынаннда ересектікке талпынуын толық құқығы барда. Себебі ол психологиялық, физиологиялықта, жыныстық, ақыл-ойда, ата-анамен қатынастар жағынан жетілгенде, үлкен өзгеріске ұшырапкезең. Сол себепті да олар өздерінде ересектер санатында ұстапта, ересектерден де сонымен талап етеді.

Жасөспірімдерді ересектігі сыртқы көріністе. Оның жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне, қарым-қатынасы ересектер қайталайды.кей кездері кейбір жасөспірімдерде ересектердің жағымсыз қылықтарынада да еліктейді: темекіне шегу, ішімдікте әуестену, балағаттау сөздерді қолдануда, дөрекілік[30].

Жасөспірімдер ересектер қатарын кіру үшін өздерінеде идеал іздейді, солардыда қайталайды. Ол ата-анамен, жақсы көретін пірлер тұтатын адамдарда, кино, әдебиет кейіпкерлеріне немесе өздерінің құрбыларымен болуы мүмкін. Осылай жерде жасөспірім жағымдылық не жағымсыз кейіпкерді таңдауына, мүмкіндігінше жағымды кейіпкерлер еліктеуге итермелеуге керек.

Жасөспірімдердің ересектердің жолында түсуі – психология педагогика тұрғыда өте күрделілігіне қарама-қайшылықта өтетін жағдайда.

Біріншіден, жасөспірімдер өзін ересек сезінгеніменде, оны ересектер қабылдамай, ересек деп есептемей Ол – ересектер үшінде бала, жасөспірімдер. Оның ересек болу келгенімен, ересектерде болдырмайды.[31]

Екіншіден, ата-аналар, мұғалімдер жасөспірімдер ересектердің міндетіне артады да,баланы құқығымен шектейді. Бір тапсырманыда орындамаса, «Неге орындамадыңдар, қашанғы бала боласыңдар?» дейді. Ал жасөспірім бір нәрсе ересектік талпыныс жасағанда, «Сен әлі баласың» дегенді.

Үшіншіден, ата-аналар мен мұғалімдер жасөспірімдергеде еркіндік бере тұрады, сол еркіндікті шектеп ересектер жасөспірімдер еркіндігінен сескеніп. «Жаман жолға түсіп кетпесе» деп қорқады.[16]

П.Я.Ярмоленко пайымдауынша, жасөспірім өзін-өзі тануды қалыптасуының негізгі шарт олардың қоғамдықта өмірдегі, мектепте, жанұядағы орнының өзгеруіне, қоғамдық пайдалы мен еңбек әрекетіне жұмылдырыпта бастау және осығанда байланысты оларға тәуелсіздікте жол ашу. Жасөспірімдер өзін кезеңінде жеткіншектерде қарағанда өздерінің қоғамда алдындағы міндетер мен жауапкершілік сезіне отырып, пайда жарамды болуға тырысып. Осының барлығына жасөспірімдерде өмірлік бағытыныңда қалыптасуының негізі болыпта табылады.

И.С.Кон пікірінше, жасөспірім кезең өзін танудың ең негізі кезеңі болыпта табылады. «Жасөспірім кезеңде адам алғашқы рет өзі туралы шындапта ойлана бастайды мен өзін-өзі тануда ұмтылады».

Көптеген авторлардың пікірі, жасөспірімдік кезеңдер тұлға өзін-өзі істер-әрекет және қарым-қатынаста субъектісі ретінде танып. Жасөспірімдер өзін іс-әрекетте субъектісі ретінде танып отырып, олар өздерін өмірдегі орын да таниды. Осыған орайда, И.С.Кон былай деп жазған: «Жасөспірімдер өзі тура мен кіммін? деген сұрақты қоя отырыпта, ол тек өзін жеке қасиеттері және қоғамдағы орнында сипаттап беру ғана талап етпей, ол сонымен қатарда мен кім боламын аламын, менің мүмкіндіктер мен перспективалары қандай, осы өмір мен не істе және не істеу керек? Деген сұрақтарда жауап іздеп. Ал бұл сұрақтар адамның іс-әрекетінеде қатыссыз объектив түрде жауап беруде мүмкін емес».[32]

Жасөспірімдік шақта өзін-өзі тануда қызмет іс-әрекеттің жетекшілік түрін анықтауда, өзін-өзі анықтауда процесінің ішкі жағдайына болып табылады. Осыған орайда, жасөспірімдік шақтар оқу-кәсіби іс-әрекеттер барысында жүзеге аса қоғамның құндылықтарына меңгерумен байланыстырып болатын іс-әрекеттін ерекше түрі жетекшілік болады.

Кеңес психологиясын жасөспірімдердің өзін-өзіне тануы оларды қоғамдық қатынастарда жүйесіндегі өз орнында белсенді түр анықтауы ретіндегі түсіндіріледі. Л.И.Божович, И.С.Кон осылар құбылыстардың негізгі белгісіне ретінде жасөспірімдер ересек адамдар ішкі позициясын ұстануғада, өзін қоұамның мүшесіне ретінде сезіну, өзінің өмірдегі орнына анықтауға, яғни өзінің және өз мүмкіндіктер тануға қажеттіліктеріне көрсетеді.

Жасөспірімдік шақтар баланың ересектер өзара қарым-қатынасына өзара күрделену түсуіне байланыстырып, өзін-өзі тануда жаңа қасиеттерге ие болды және сапалық өзгерістерге ұшырады. Жасөспірімдік кезеңде бұл өзгерістер С.Л.Рубинштейн былай түсіндіріп: Жасөспірімдік кезеңде қарай өзін танудың дамуы бірнешеде сатылардан өтіп, «аңғырт хабарсыздықтанда тереңірек өзін тануға қарайда өзгере бастайды». Өзін танудың сапалық өзгерістер жасөспірімдік кезеңдер соншалықты үлкенде және мәндіде, сондықтан кеңес психологтарына жасөспірімдік шақтың ерекшеліктерін суреттеп отырып, осы кезеңнің бастылық өзгерісі ретінде өзіне танудың дамуына есептеп

И.С.Кон жасөспірім өздерін басқалар салыстыру барысындада ғана танып алады деп есеп. Оның пікіріншеде жасөспірімдердің өзін тануға деген қызығушылықтары артуы, оларды іс-әрекеттенуін күрделенуі мен олар «ықпал ететіндей басқалар», яғни өзін жүріс-тұрысына мен өзін бағалауында еліктейтіндей адамдар мен топтарда санының өсуіне байланыстырақ.[33]

Ж.И.Намазбаева өзін танудың бірнешелдер жолдарын талдай келіп, соның ішін басқаларды тануда арқылы өзін-өзіне тануды ерекшелеп бөліп көрсетеді. «Қарым-қатынас үрдісіндегі адамдар бірін танып, біріне баға береді. Өзге осындай бағалауына әр адамның өзін бағалауынан көрініс танытып болады». Демек, өзгелер берген бағаларына ескере отырыпта, адам өзін бағалап таниды.

1.2 Жасөспірімдердің даму факторының жүйесі

Әлеуметтік ортада – әлеуметтік дамуына деңгейін сәйкес келетініне және қоршаған ортада әсер ету факторларын төтеп бере алатын тұлғаның өзіне қасиеттеріне жиынтығы.

Әлеуметтендіру дегенімізде – қатынас құра білетіндей, өмірлік мақсатына жеткіген білетін, өмірліктер және адамгершілік құндылықтарды ұстанатын, өзінің қажеттіліктеріне мен қызығушылықтарын қоғамдар талаптарына сәйкестеп шектей білетіндей тұлғаның өзіндік қалыптасуына [17].

Әлеуметтік ортада - әлдебір мәнді ортақта қарым-қатынастағы адамдарды өмір сүру жағдайларын бірлігімен сипатта тұрақты да үлкен қауым. Олар әлеуметтік мәдениет ортақ болады. әлеумет ең жоғары түріне тұтас әлеуметтің жүйесіне ретіндегі қоғамдық. әлеумет ұғымының қазір заманға мағынасына «қоғам», «қауым» сөздері ғылыми ұғымдарымен мәнде[18].

Әлеуметтену – индивидтің қатынасына және әрекетіне барысында жүзеге асады процесс және ол әлеуметтік тәжірибесін игеруінің нәтижесінде. Әлеуметтену қайбіріне қоғамда әртүрлік бағыттағы факторлар сипатына ие болатын түрлілік өмірлік жағдаяттарда жеке тұлғаға стихиялылық ықпалы кезінде , сондай-ақ тәрбиесінеде жұмыстарын жүргізу кезінде, яғни жеке тұлғаны мақсат бағытты қалыптастырудан жағдайында да жүз асуын мүмкін. Тәрбиеде әлеуметтену жетекшісіне әрі айқындаушысы негізі болып табылды. Әлеуметтену түсінігіне 40 - 50-жыл А.Бандура, Дж.Кольман және т.б. еңбектері арқылы әлеуметтік психологияға енген. Әр түрлілік мектептер әлеуметтенуде түсінік әр түрлік интерпретацияға ұшырап. Мысал, ол необихевиоризм әлеуметтік ілім ретінде түсіндірілетін болып, символикалық интеракционизм мектепте - әлеумет өзара әрекеттестік нәтижесіне саналып; ал гуманист психолгияда-Мендер-тұжырымдамсы өзіндіктер актуализациясы етіп қабылдады. Әлеуметтену құбылысына көпаспекті мен аталған бағытардың әрбірі зерттеліп феномен мен тараптарын бір баса назар аударып. әлеуметтену әлеуметтік мінезіне реттеудің диспозиялықтар тұжырымдамасына шеңберінде қарастырып, мұнда қоғам қатынасқа қосылу дәрежесіне байланыстырып әлеумет мінез-құлықтары реттеуде жүйесіне жинақтау диспозиялы иерархияда қалыптасты. Психологтартарда көп уақытта бойына әлеуметтенуді – институциоландырылған білімді беруде жүйелерінде тәрбиесіне ретінде басқа көңілде бөліп келеді. Әйтпесе де қазір кезде зерттеу пәні ретінде жекелей алған, бейресми бірлестіктердер, стихиялы түрде пайда болған топтарда, т.б. яғни ресмилік құрылымдар тыс өтіп жатқанда процестер қамтылу.[19]

Жасөспірімдер дамуында әлеуметтенуі маңызы ерекше көп. Әлеуметтенуші ұғым кезінде адам қоғаммен өзара әрекеттесу сипатайды.

Ал әлеуметтену ұғымын толық мағынасына екірет бағытта көзқарастар негіз түсіндірілді

Біріншіден бағытта американ әлеуметтанушы(Т.Парсонс, Р.Мертон) әлеуметтенудің мағынасына биологияда «ағзаның ортада жағдайына бейімделу» идеясын сәйкестеп әлеуметтік факторларда байланыс анықталатын бейімеудеу деп қарастырады.

Екінші бағытта гуманист психологтары (А.Олпорт, А.Мослоу, К.Роджерс және басқалары) әлеуметтену «Мендер-тұжырымдама өзіндік пайда болуы, тұлға өзінің әлеуеті мен шығармашылықта біліттіліктерін дамуы және өзін бекітуі теріс әсер ететіндей ортаның теріс әсерлеріне жою арқылы жүретіндей үрдіс» деп қарастырған.

Қазіргі кезде орыс-педагог ғалымдары(И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.Д. Парыгин) көбінесе бірінші бағыттарда пікірге басымдау назар аударады.

Педагогикалық практикада да әлеуметтік ортаның не өзін тәрбиелеуді рөліне басым байқалды. Қоғам әлеуметтік жүйесіне жаңғыртып отыруда, әлеумет құрылымын сақтап, отырудан үшін белгілі бірде әлеуметтік стеротиптер, стандарт, рөл мінезі үлгілерін қалыптастыра отыруғада тырысады. Тұлғаға қоғамға қарсыласпау үшін әлеуметтік орта, ондағы әлеуметтік байланыстаржүйесіне ене отырып, әлеуметтік тәжірибе меңгерді. Демек, әлеуметтер типке ену ұмтылуына әлеуметтену әлеумет тәжірибені, құндылықтарда, нормаларды, бағдар-нұсқаларды меңгеруде жолымен жүретін адамның бейімделуі не(адаптациялануы) мен ықпалдасуына (интеграциялануы) деп қарастыруда мүмкіндік береді.

Бірақ табиғи белсенділік тұрғысында тұлғада дербестікке, тәуелсіздікте, өзінің жеке позициясына, қайталанбас ерекшеліктеріне қалыптастыру тенденциясын сақтауда ұмтылу және дамытуға байқалады. Бұл тнеденцияда нәтижесінде тұлғаның өзіне ғана емес, қоғам да дамуы байқалады.

Тұлғаның өзбетінше бөлектенуі тенденциясын әлеуметенудің жүру барысын меңгерілген әлеумет байланыстар жүйесі мен тәжірибенің жандандыру ғана еместі, сонымен бірге жаңаша тұлғалық, дербестіктер тәжірибенің де пайда болуында алып келетінөзіне дамыту және өзіне жүзеге асыру үрдісінде деп қарауды негіздеді.

Тұлғаның өзін дамытуы-руханилық, денелік және әлеуметтенушілік үйлесімге қол жеткізудің жүзеге асыруына, яғни өзінің руханилық және денелік мүмкіндіктеріне саналы сезінумен байланыстырып ішкі еркіндіктің байқалуы.

Әлеумет типке ену және автономдылыққа (бөлектенуге) ұмтылушы тенденциялары бір жағынанда әлеуметтік ортаның, қоғам өмірдің өзін жаңартуын, екінші жағынанда-тұлғаның әлеуетін, нышандарымен, қабілеттіліктерін дамыттыра отырып, руханилығы және субъектілік жаңғыртудың қамтамасыз ете отырыпта , тұрақтылығын сақтаған.

Сонымен әлеуметтену мағынасына адаптация, интеграция, өзін дамыту, өзіне мүмкіндігін толық іске асыру үрдістері негізінде анықталғандай. Оның дың диалектикалықта бірліктері адамның барлық өмірінде қоршаған орта өзара әсерлесе отырыпта, тұлғаның тиімді дамуына қамтамасыз екені.

Адам бүкіл өмірін жаңа әлеуметтік тәжірибе меңгереді, соныменде бірге қоршаған орта әсер ете отырыпта, қандай да бір әлеумет қатынастарды жаңғыртып .

Әлеуметтендіру-бүкіл өмірнесүру барысында жүретін үздікпент үдіріс. Ол кезеңдерге бөліну жүреді. Кезеңдерге бөлуден әлеуметтену еңбек ісіне-әрекетінде тиімді жүзлер асырылады деп есептегенді.

Еңбек іс-әрекетінде қатынасы бойынша әлеуметенудің кезеңдерін бөлуге болған:

- еңбекке дейінгі; бұллар кезеңнің өзі екі бөлінеді: ерте әлеуметтенудің кезеңі-туылғаннан мектепкетер дейінгі кезең; жастық шақтықта әлеуметтену-мектеп, колледжден, жоғары оқу орындарында оқуы кезеңі;

- еңбектік кезең-шекарасына бөліп көрсету қиындау, себебі адамның еңбектер іс-әрекетіне барлық араласуына уақытын қамтиды;

- еңбектен кейінгі кезеңдер-адамның еңбек іс-әрекетіне тоқтатуымен байланыстырады.

Әлеуметтену кезеңдерін тұлғаны әлеуметтік даму кезеңдері салыстыруға болады, бірақта ол оның психикалық дамынау кезеңдерімен сәйкес келмегенді. Себебі, психолог А.В. Петровский түсіндіруі бойынша, тұлғада дамуын танымдық, эмоционалды және еріктік компонентеріне негізіндегі даму деңгейлерін қосындысы ретінде қарастыру болмайды, бұл – адамныңда әлеуметтік жүйелік сапасына қалыптасу үдерісі. Адамдарда арасындағы қатынастар жүйесініңде субъектісі ретінде - әрбіреу жас кезеңінде белгіліу бір жанама іс-әрекет өзара қатынастар тіптілеу жетекші болып табылатын және ол бала үшінде сол кезеңде маңыздырақ топ, референттік топар әсерімен қалыптасқан.

Осы қағидаға байланыстыра А.В. Петровский әлеуметтенудің еңбекте дейінгі кезеңдеріне қатыстыра тұлғаның әлеуметтік дамуына үш микрофазаға бөлді:

балалық шақ - әлеумет өмір нормаларын меңгеру анықталатын индивид бейімделуі (адаптация);

жасөспірім шақ-индивидтің тейісінше дербестенуі негізінде «тұлғаға болу» қажеттілігі максималдық түрде байқалатын, жекешеленіу (дербестену), (индивидуализация).

Жастық шақ-топ және өзінің дамуына ерекшеліктеріне сәйкес тұлғада белгәлері мен қасиеттеріне меңгерумен анықталатын интеграциялау[20].

Әлеуметтену үрдісінде тұлғаға әр түрлі әеуметтік рөлдердің орындайды. Сол рөларқылыда ол өзін көрсетеді. Орындалатындай рөлдер динамикасы бойыншада тұлғаның әлеумет әлемі жайлы мағлұматтар алуға болады. Әлеуметтенуде деңгейі жеткіліктілігі жайлылана адамның әр түрлі әлеуметтік топтармен қиындық, өзін қинамай қатынас жасауда қабілеттілігі бойынша тұжырымдама жасауға болады.

А.В.Мудриканықтауы бойынша, әлеуметтену әрбір кезеңдеріне сәйкесінше міндеттердің үш тобына жүзеге асырылып отыруына қажет: табиғи-мәдениет, әлеуметтік-мәдениет, және әлеуметтік-психология. Табиғи-мәдени міндет әрбір жас кезеңдеріне сәйкеснше денелік және жыныстық дамнау деңгейлеріне қол жеткізумен байланыстырып. Бұл деңгейлердің әр түрлігіне мәдени аймақта белгілі бір норматив айырмашылықтары болуы мүмкіндеу.

Әлеуметтік-мәдени міндет нақты тарихи әлеумет ортада әр жас кезеңінде сай ерекшеліктен анықталады.

Әлеуметтік-психологиялық міндет тұлғаның өзіндік сатысына өзін-өзі жандандыруы, өзін-өзі дәлелдеумен байланыстырып және оларда әрбір жастар кезеңдеріне сай өзін ерекшеліктері байқалуы керек.

Сонымен әлеуметтену көптегенде жағдайлардың өзара әсерлесуіне нәтижесінде жүзеге асырып. Осы жағдайлардың жиынтық әсеріне адамнан белгілі бір мінездер-құлық пен белсенділік талап етеді. Әлеуметтену үрдісіне жүру үшін қажетті жағдайлар әлеуметтендіру факторлары дегендей атайды.

Әлеуметтік топтардың тұлға дамуына әсері әр қилы. Мектеп жасына дейінде отбасылық, жасөспірім мен жастық шақта-құрбыларын, ал кемелдік шақта еңбек және кәсіби ұжымдардың әсеріне басым болуы мүмкін.

Адам бүкіл өмірінде тұрақтылық әлеуметтену факторларына бар. Олар: ұлттар, менталитеттер, этнос.

Әлеуметтену факторлпрына ішінде тұлғағасы басқа тұлғаның әсернеі ерекше, сондықтан қазіргідей кезде әлеуметтендірудің басты факторына ретінде дамушы ортаны орны ерекше. Дамытушылық ортаға қойылатын негізгіне талаптар -ізгілік қатынастарда, сенім, қауіпсіздік, тұлғалықта даму мүмкіндігі бар жағдайларда жасау қажет. Бұл ортада шығармашылықтар еркіндік, эстетикалық және құлық даму, біріккен іс-әрекетер пен қарым-қатынастан, өмірлік сүру іс-әрекетінен қанағаттану мүмкіндік беретін өзін толықтай көрсету жағдайларына да жасалуы қажет. Әлеуметтендіруіне факторлары биологиялықта фонды ескеретін болса тұлғаның қалыптастыру факторлары бола алады.

Тәрбие үрдісінде қолдану болатын тұлғаны әлеуметтендіруде механизмдері мыналар болып табылады:

Басып тастап отырудың мәнінеде санадан белгілі бірденден ойлардың, сезімдердің, тілекпен мен ұмтылулардың ығыстырылып шығарылуымен анықталды. Басыпта тастап отыруына іш және сыртқы болыпты бөлінеді, алу ішкінің өзінеде ерікті және еріксіздеу болыпта бөлінуі мүмкінде. Еріксіз басыпта тастау ұмытуда формасын байқалады, ал еріктілік басыпта тастау тұлғаның өзін ерікпен-жәгері арқылыда жүзеге асқан. Ал сырттай басыпта тастауда-тәрбиенің кең тарағанда әдісі. Оны көп қолдану керек әсеріне де тигізуіне мүмкіншілік.

Тұйықтану мәні бойынша адамдар жағымсыз әсерлерді естінде шығарып тастапта отырумен анықтау, бұл механизмге кикілжің шешу барысындада көбіректе қолданылды.

Өзін шектеу әлеуметтендіруде үрдісінде маңызды рөлді атқарды. өзін-өзі шектеу кейбір жағдайларда тұлғаның сол ортадан бейімделуіне оң әсер еткендік. Бірақ ұзақ уақытта пайдаланылсада тұлғаныңда өзін-өзіне бағалауыныңда төмендеуіне алыпта келуі мүмкінде.

Проекциялауда механизмі мәні бойыншада өз кемшілігінде басқаларданда көрумен анықталды. Бұл өзін-өзі құрметтеуі жоғалмауынана мүмкіндіктер бере.

Идентификация өзін мінез-құлықтарда үлгісі ретінде санайтын жолдастарына ұқсастыруда тырысуы анықталады. Бұл оларда еліктей отырып, олардан құндылықтарды меңгеруден ұмтылдыралы. Идентификацияның мен интроекция тығыз байланыстырына. Басқалардың қасиеттері мен бағдарларын санаға өңдеусіз енгізіп.

Эмпатия басқада адамның эмоционалдықта жай-күйінде өз басынан кеше білуіне.

Интеллектуалдандыру механизмінде ситуациядан шығу жағдайларында басқалай адамға қажеттілік сияқты абстрактылылық түрде ойластыру дан механизміде.

Рационалдандыру-өз іс-әрекетінде түсіндіретіндей логикалық тұжырымдардан пікірлер жасауда.

Әрекеттердің жою ойыны, сезімдеріне, әрекеттерін әлсіретуде үшінде қолданылды. Кешірім сұрау арқылы бәрін қайтадан бастау боладыға деп түсіну шығады.

Жасөспірімдерде дамуында акселерациялық құбылыстарда байқалады.

Акселерация – балалықта және жасөспірім шақтағыға үдемелі денеліктерін және белгілі бір мөлшерден психикалықтар даму құбылысына.

Биологтар акселерацияның ағзаның физиологиялықта пісіп-жетілуіне менде, психологтар – психикалықта функцияларды дамуымен, ал педагогтерден адамның интеллектуалдық дамуын және әлеуметтенуімен байланыстырады. Педагогтар үшін акселерация денелік даму үдемелілік қарқынменде жүруі ғана еместі, негізінен ағзаның физиологиялықтар жағынан пісіп-жетілуін үдерістері мен тұлға әлеуметтенуін арасындағы келіспеушіліктердің байқалуынада.

Акселерация құбылысына ХХ ғасыр 70-жылдарында байқалған. Физиологиялық пісіп-жетілуін ақыл-ой, әлеуметтік руханилықта дамуына қарағандыда тезіректе жүруіне байланысты денеге тезірек өсіпте, психикалықтар функциялар жетілуіне кешеуілдеп.

Акселерация байқалуда себептеріне; өмір сүру қарқынына артуына, материалдық жағдайлардың жақсаруын, тамақтану, дәрігерліктер қызмет сапасы жақсаруына, сәбилік кезеңде ауру-сырқау сақтандыру мүмкіндіктерін артуына.

Сонымен бірге терістер мәндік себептер де баршылықта: өмір сүру ортасы радиоактивтілі ластануы, ауа құрамында оттегі азаюына.

Қазіргі акселерация , жасөспірімдер арасында реграциясынада құбылысы да байқала. Бұл тұқымқуалаушылық әсеріне, концерегендік заттар менде экологиялықта ортаның ластануынанда болған әсері жасөспірімнің денеліктер дамуының кешеуілдеуіне. Ол психикалық дамудың да тежелуіне алып келді.

Денелік дамуының заңдылықтарын:

1. Жасөспірімдік кезеңін денелікте дамуы тезіректе және қарқындырақ жүріп, ал оның жасы ұлғаю байланыстыда төмендеп.

2. Жасөспірімнің денелік дамуын бірқалыпты жүр. Бірдей кездерде жылдамырақ жүрсе, енді бір кездерде баяулауын мүмкін.

3. Тұтас алғанда адамдар денесіне бір қалыпты және пропорционалды дамымайды, әрбір мүшесіне өз даму қарқыны бара.

Рухани дамудың жалпы заңдылықтарын:

1. Адамның жасы және интеллектуалдықта, әлеуметтікте, рухани дамуын арасында кері пропорционал байланыс бар: жасы кішсі болған сайында руханилық даму қарқыны жоғарыдада, олжас өсуіне байланыстырыпта баяулап.

2. Рухани дамуы бір қалыпты жүрмейді. Жекелегенде кезеңдерден кейбір қасиеттер дамуы үшін өте ыңғайлана жағдай болсада, кей ол да байқалмауына мүмкіндік.

3. Интеллектуалды, әлеуметтік іс-әрекеттер жекелеген түрлерінде мен олармен байланыстырыпта рухани қасиеттерінің қалыптасуынада мен артуына өте бірде ыңғайлы, тиімді мерзімдерін бар. Мұндай мерзімдерден синзетивті кезеңдерде дегендей аталады.

4. Даму барысында адамдар психикасы мен рухани қасиетеріне тұрақты, қалыпты күйге ене және сонымен бірге пластика күйі де сақтала. Бұл жерде адам дамуын күрделі деалектикасы байқала: бір жағынан психиалықта даму біртіндеп психикалықтар күйдің тұлға белгісіне айналуында қамтамасыз етеді, екінші жағынан қажеттіліктер жағдайларды жасау менде сәйкесінше әрекеттерде көмегімен олардың жақсартуға да, жетілдіруге де болады. [22]

Әлеумет құрылымы дегеніміз-кең мағыналарда: қоғамның әрбір қилылығына, алуанда сипаттағы құрылымдықтанда бөлімшелеріне және олардың арасындағы байланыстарада қамтитың ортақ түзілімін. Оған қоғамның әлеуметтік-демографиялы та, әлеуметтіктен-таптық та, әлеуметтер-территория дан, әлеуметтік-этника, әлеумет-дін, т.б. құрылымдарына жатадыда; ал тарлауда мағынадай қоғамның әлеумет- топтық жіктелуін-таптарға, әлеумет топтармен мен жіктерге бөлінуінде ғана білдіп.[37]

Әлеуметтену-индивидтік нақты қоғамдар, әлеуметтік топ тәндер құндылықтар, нормалардың мінез-құлықтарына үлгілеріне игеріп тұлғадан айналуыв процесіне. Әлеуметтік бастапқыда (балалық шақ, бозбала кез, жастық шақтар) және екінші (егделеу жаста) болыпта бөлінді[23].

Социология ғылымына «ұрыны баласына – қашан ұрығада, ал текті ата-ана тек бейкүнә тек тәртіптілікте бала туа» деген сыңарда тәмсілмен келісе алмайда. Өйткені адам дар анасынанда бірден мәдениеттілік болып тумай, тәрбиеленушіге, білімдер алуына жәнеде қоғамда ғұмырда кешуін процестерін ғана қалыптасада. Әлеуметтік-мәдениет қасиеттер мен құндылықтарда мұралауды өзгешелеуде, биологиялық еместен әдіспенде, яки ұрпақ ұрпағы тарау тетігіне арқылы әлеумет жолы жүзеге аса; әрбір индивидтер, әр жаңаша ұрпақтар өздері туыпта өмір сүріп жатқан әлеумет жүйенің мәдени мұрасын игерудің өзінен тән ерекшеліктері жолынан айнымай жүріпте өткенде. Осынау маңыздылық процесті ғылыми «индивидтің әлеуметтенуінеде» деп атайды.

Әлеуметтік байланыстар – қоғамдағы жеке адамдар не әлеуметтік топтар бір-бірімен қарым-қатынастарында білдіретін ұғым. Бұл түсініктің социологияға француз социологтары Э.Дюркгеймен енгізген. Ол әлеуметтік байланыстар ұғымын топқада, ұйымға және тұтас қоғамғада қатысты қарастыру болады делінген білді. Әлеуметтік топтарды не қоғамның ішінде әлеуметтік байланыстарды үш белгісі болып: а) топқа не қоғамда мүше әрбір адам солай қауымдастыққа тән орта ережелерді орындай және құрметтей; ә) аталғанда қауымдастық мүшелерін өздерінің ортақ мүдделерін байланысты бір-бірінеде тәуелді; б) жеке адам өзіне қауымдастықпен біргеміндеп деп санайды. Әлеуметтік байланысты ұғымы әлеуметтік қарым-қатынастарда ұғымын да қамтиды мен әлеуметтік детерменизм принципіне негізінде анықтап. Адамдар, топтар, қауымдарда арасында үнемі қайталаныпта отыратын әлеумет байланыстар әлеуметті қарым-қатынастар деп аталады. Оларда саясилық, экономикалық, құқықтықтар т.б. қарым-қатынастар болып бөліне. Бұл қарым-қатынастарды бәрі де өзара тығыздау байланыста, біріне себепші болады. Әсіресе саяси қарым-қатынастар қоғамдағы рөлі зор. Ол әлеуметтік қарым-қатынастарды басқа түрлеріне елеулі ықпал ете. Әлеуметтік қарым-қатынастарды сипаты қоғамның әлеуметті даму деңгейіне байланыстыра. Өркениетті дамыған қоғамдар әлеуметтік қарым-қатынастарды сипаты да жоғары деңгейге болады. Қоғамдағы әлеуметтер байланыстардың ішін ара заңдылықтары мен бір-бірін себеп-салдарлығына әлеуметтік детерминизмге принципі негізінде анықтап. Бұл принцип қолданылуына мақсатына қарайда механикалық әлеуметтік детерминизмдер, статикалық әлеуметтік детерминизмге, жүйелі әлеуметтік детерминизмдер болып үш түрге бөлінеді.

Әлеуметтік мәдениеттен-күнделікті тұрмыстар ырқымен дамыпта, ұрпақтан-ұрпақта тарайтын әрі бүкіл қоғам немесе әлеумет топтың аясындағы тәжірибенің екшеп, реттеу қызмет ететіндей, белгілі бір байланыста адамдарды үшін ортақ болып саналатындай әлеуметтік мәні барда құндылықтардың, мінездеріне-құлық нормалары мен қағидаларын, түсініктерінің, нанымдарда мен дәстүрлердің жүйесіне. Әлеуметтану ғылымындада әлеуметтік мәдениеттен негізгі үш қырынанда:

1) құндылықтарды (әлеуметтік мұрағтардың), нормалардың, рәсімдерге мен мағыналардың жұртшылық тән жүйесі ретін;

2) тұлғаның әлеуметтенуін негізгі, яғни өмірді сүру процесінде адамдар баласына игеретін объект ретін;

3) адамдардың ұрпақтан-ұрпақта қалдыратын мирасына ретінде зерттеледі. Бұрынғыда ұрпақтар қалдырғанда, кейінгі ұрпақтарда қабылдап алып, игеру материалдық және руханилық мәдениет бөлігіне ғана мәдени мұрада саналады. Бүкіл қоғам емес, оның біріне бөлігінің мәдениетіне туралы айтқан кезден, социология ғылымындада «субмәдениет» ұғымына жиі пайдалана. Бұл әлдебір әдеуметтер топтың немесе қауымнын мәдениеті болуына мүмкін. Әрбір жекелегенде қағам аясында баршағада ортақ немесе жұртшылықта жетекші мәдениетпен қатарда бірнеше субмәдениеттер өмір сүреде алады. [39]

Әлеуметтік мәдениет аса маңыздылық бөлігіне әлеуметтік құндылықтарда мен әлеуметтік нормаларда болып саналады. Әлеуметтік құндылықтарды дегеніміз – жұртшылықтан мойындаған мінез-құлықтан стандарттар, яғни діттелгендей және де осы мақсаттар жету жолдары менде құралдары жөнінде қоғам не әлеуметтік топ қолданғанда иланымдарды. Әлеуметтік құндылықтарды – адамдардада мен олардыңда топтарына арасындағы әлеуметтіктенде қарымдық-қатынастардың жемісіне. Осы қарым-қатынастар барысында индивидтің әлеуметтік топтың, не тұтастық қоғам мұқтаждығына, мүдделерінеде тілегінде қанағаттандыруда әлдебір әлеуметтіктенде құбылысты немесе процестіңде қабілеттілігінде байқалып бағалана. Әлеуметтіктене реттеудің бастысына элементін ретінде, әлеумет құндылықтардан оның жалпылама, стратегиялықтан бағытын айқындап. Мәселен демократиялық қоғамда аса маңыздылық әлеуметтік құндылықтарды қатарына, әдет бейбітшіліктенде, адамдардың бостандығына, теңдігі мен туысқандығынан ар-ожданы мен абыройына, әлеуметтік әділеттіліктен, ынтымақтастықта, азаматтық борышына, материалдық игілік, руханилықта байлық және т.б. жатқызып. Әлеуметтік реттеу жүйесін жалпылама элемент ретіндеде қатысатында әлеуметтік құндылықтарда өзгеше, бірақ өзін ізбасарлар элементтін - әлеуметтік нормалардың туындатыпта, негіздеме қарай. Егер әлеуметтіктен құндылықтар адамдарды мінез-құлқына жалпыламада стратегиялық реттелуін айқындап ал әлеуметтік нормалардан адамдардың нақты тұрмыс-тіршілігіндеде қолдануға қажетті мінез-құлықтың шектерінде анықтап. Яғни, әлеуметтік нормаларда деген мінез-құлықтың, үміт ережесіне және белгілі бірде мәдени-құндылықтар сәйкес адамдарды мінездерін, қоғамдық өмірде реттеуші әрі қоғамның тұрақтылығына мендетұтастығында нығайтушы стандартты. Әлеуметтік нормаларда әрі түрлі негіздемелерде бойынша бөлінеді. Қоғамдық өмірін құндылықтар-жасындық тұрғыданда реттеу үшін олардың құқықтық және моралдықтар бөлудің маңызы зорда. Құқықтық нормалар заң пішімін, кейде мемлекеттен немесе әкімшілік, нормативтік актілерде түрінде көрініп, тиісіше органдар жүзеге асыратындар нақты заңи нормалардың, санкцияларды қолдану жайын анықтаушысына диспозицияларды мазмұндайды. Ал моральдықтар нормаларды сақтау ісіне қоғамдық пікірдің, индевидті имандылық парызын күшімен қамтамасыз етіліп. Ал әлеуметтік нормаларда тек заңи және адамгершіліктік нормаларға ғана еместі, сондай-ақ әдет-ғұрыпта жосындары мен дәстүрге арқасын сүйейді.

Әлеуметтік мүдделерде– жеке адамның немесе әлеуметер топтың саясына, рухани және экономикалықтан қажеттіліктерінің жиынтығына. әлеуметтік мүдде ортақтық дәрежесінен қарай – бүкіләлемдіктен, жалпы мемлекет, ұлттық, топтық; салалы белгісіне қарайда – экономикалық, саясилық, рухани; орнықтылығына қарайда – тұрақты, қайталанбай, уақытша т.б. болыпта бөлінеді. Өркениеттің қоғамда жеке адам не әлеуметтік топты әлеуметтік мүддесін демократиялықта жолмен ашық білдіруінен толық мүмкіндік жасала. Осы мүмкіндіктер әлеуметтік мүдделерде арасындағы алшақтықтан жойып, оның әлеуметтік жанжалда ұласпауына, керісінде үйлесімді сипат алуында жеткізеді. Жеке адам немесе әлеуметтік топ қоғамдағыда ортақ әлеуметнормаларды бұзбай, қалыптасқанда әлеуметтік құндылықтарды сақтап отырып, өз әлеуметтік мүддесін өзгелердің әлеуметтік мүддесімен үйлестіруге ұмтылуға тиіс[24].

Әлеуметтік топтар – қоғамдағы немесе әлеуметтік жүйедегі мүдделері мен құндылықтары ортақ, мақсаттас адамдардың біршама тұрақты қауымдары мен бірлестіктері. әлеуметтік топ оны құраушыларлың ортақ этникалық белгілері бойынша (ұлттар, халықтар, диаспоралар), материалдық жағдайларына қарай (ауқаттылар, орташа ауқаттылар, кедейлер), кәсіби мен рухани жетілу деңгейіне қарай (зиялылар, кәсіпкерлер, жұмысшылар т.б.), тұрғылықты жері мен аймағына байланысты (қала, кент, ауыл тұрғындары), жыныс немесе жас мөлшнріндегі айырмашылықтар негізінде (ерлер, әйелдер, жастар, егделер) бөлінеді. [40]

Қоғамның әлеуметтік құрылымын талдау барысында социология ғылмында әлеуметтік стратификация (жіктелу) теориясы негізінде алынып жүр. Онда әлеуметтік топтарды қоғамдағы рөліне, біртектілік, ұқсастық, тұтастық белгілеріне сәйкес топ ішіндегі аламдардың өзара қарым-қатынасына сай объективті және субъективті, үлкен және шағын, ықпалды және ықпалсыз, формалды және формалды емес әлеуметтік топ деп жіктейді. Социологтар әлеуметтік топтарды оны құраушылардың материалдық жағдайына, саны мен әлеуметтік белсенділігіне, біліміне, мамандығына, табысы мен тұрмыс жағдайларына байланысты жіктеп, жеке және кешенді зерттеп жүр. Оларға отбасы, мектеп оқушылары, студенттер, еңбек ұжымдары, спорт командалары, мұғалімдер, әскерилер, шығармашылық бірлестіктер, саяси партиялар, кәсіподақтар, патриоттық, экологиялық қозғалыстар, діни ұйымдар, зейнеткерлер, босқындар, жұмыссыздар және көптеген т.б. әлеуметтік топ жатады. Аталған құрылымдар әлеуметтік байланыстарына сәйкес мақсатты түрде ұйымдастырылған әлеуметтік институттар ретінде де қарастырылады. Әрбір әлеуметтік топ өз ішінде әртүрлі сипатымен дараланатын бірнеше әлеуметтік жәктерге бөлінеді. Мысалы, қоғамның жоғарғы сатыларындағы - элита, ақсүйектер, мемлекет қызметкерлері, білікті менеджерлер т.б. ; жұмысшылар-жоғары білікті, білікті, кәсіби деңгейі төмен, мамандығы жоқ; шаруалар-дәулеттілер, фермерлер, орташалар, кедейлер болып жіктеледі. Белгілі бір тарихи дәуірлерде адамдардың әлеуметтік рөлі оның шыққан тегіне байланысты да анықталады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамында хан тұқымдары - төрелер ерекше үлкен беделге ие дербес әлеуметтік топ болды. Өркениетті қоғамда адамдардың бір әлеуметтік топтан екіншісіне ауысу мүмкіндігі бірталай артады. Орташа дәулет иелері әлеуметтік топты қалыптастырып, республика халқының басым көпшілігін құрауы қоғамның орнықты дамуының кепілі болып табылады.

Әлеуметтік өзгермелі, әлеуметтік мобильді-1) индивидтер мен топтардың әлеуметті кеңістіктегін орын алмастыруына; 2) индивид мен топтарды әлеуметтік құрылымдарда өз орындарына, яғни атқаратын рөлінде өзгертуі. Әлеуметтік өзгермелілікте қоғамдық даму заңдылықтарында да, тұлғанытікелей өз қызметінде де байланысты екі түрлі сипаттала көрініс береді. Біріншісі-әлеумет көзқарастар жүйесінде вертикальды қозғалыстар (орын ауыстыруна), екіншісі-тұлғаның горизонталь яғни әлеуметтік бір деңгейдегі жылжуы (орын өзгертуі). әлеуметтіктер өзгермелілік тегінеде бағыт-бағдарын байланысты топты, жіктік негізгі мен екінші дәреже, үйреншікті, кенеттен, бұқаралық мен жеке-дара болып бөліп.

Жасөспірімдерді әлеуметтендірден нақты әлеуметтіктер байланыстар әлеміне енде мен әр түрлі типте әлеуметтік қауымдастықтар мәдени құндылықтар мен нормаларда арқылы кіріктіру үрдісін болып табылады әрірек соның негізінде жас ұрпақты әлеуметтік маңызды қасиеттерін қалыптасады.

Ғылыми басылымдар «әлеуметтендіру-адамның дамуна кезеңі, оны қоршаған әлеммен, тұлғалар болып қалыптасуына тіке ықпал ететін орта тығыз байланысты» түсініктеме ұсынылған.

Бірінші рет «әлеуметтену» термині XIXғ Америка әлеуметтанушысы Франкллин Г. Гиддентің «Әлеуметтену теориясы» еңбегі жазылды. Бұл кітапта «әлеуметтену - тұлғаны жаратылысы, мінез-құлқын немесе әлеумет табиғатының дамуы» деген түсініктер берілген. ХХ ғ орта кездерінде «әлеуметтену» әр түрлі ғылымилық салалар тарапынан көптеп зерттеле бастады. Педагогикада ғылымы әлеуметтану ғылымымен біріге отырып жасөспірімдердің әлеуметтенуін зерттейді. Қоршаған әлеуметтік ортаның жағымды, жағымсыз жақтарын, тәрбиелік әсерлерін анықтайды. Осы мәселерді толық ашу үшін ғылыми жағын зерттеу қажет. ХIХ ғасырдағы француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм «әлеуметтену -баланың әр кезеңдегі әлеуметтік ортадан алатын әсері, ата-ана мен мұғалімнің баланы қалыптастыруы» деп түсіндіреді [25].

Ендеше әлеуметтену мәселесі әр түрлі ғылым саласындағы тұжырымдарды саралауды қажет ететіні даусыз.

Сараптау барысы кезінде, ғылыми әдебиеттерден жеке адам әлеумет тұлға ретінде қарастырылған, яғни ол өз елі өркендеп дамуына іскерлік, саналылық қарайтын, білім, мәдениет бойына жинаған, әлеуметтік азамат. Әлеуметтік тұлға қалыптасуына оның қоғамдағы тұлғалы сана-сезімі болмысына байланысты. Бұл үрдісте білім мен өзін-өзі тәрбиелеуде, алдына мақсат қоя білуде және оны жүзеге асыруда, өз қадірін сезінуде, қоғамда өз орны бар екендігіне сенімді жағдайда жүзеге асады.[42]

Демек, жасөспірімдер әлеуметтенуіне оның өз тіліне, күнделікті тұрмыс жағдайында мінез-құлқына, шығармашылық деген ынтасы мен өз халқын мәдениетін қабылдауда қабілетіне тиісті. Жасөспірімдердің қалыптасуын қоршаған ортасына қараумен, өмір сүруде кездесетін жақсылық және жамандықтан тұрады. Сондықтан, сыртқы ортада – жасөспірімдер әлеуметтік тұлға болып қалыптасуында ықпал ететін негізгі факторлар.

1878 жылы американ әлеуметтанушысы Ф.Г. Гиддентс «Әлеуметтендіру теориясы» атты кітабын бірінші болып, «әлеуметтену» термин пайдалана бастады. «Әлеуметену» сөзінің синонимін «адамзаттандыру», ал әлеуметтендіруге тепе-теңдік «мәдениеттендіруде», яғни бала сырт орта әсері арқылы әлеуметтік тәжірибесін меншіктеу. Әлеумет қатынастарда арқылы оқушы әлеуметтенуде жолынан өтіп, өмірлі тәжірибесі арқылыда қоғамдағы бәсекеге қабілеттік әрекет иесіне айналған. Ал бұл тәжірибеде оның жеке дамуына айналыпта өңделеді, толықтыра және қандай да уақыт өткеннен кейін белгілі бір жеке тұлға жетістіктері есебін қоғамдық мәдениет қайтып оралды. Алайда адам балалық шағын әлеумет нормаларын пйдаланған болса, есейген шағында оның сана-сезімін жоғарылап, тұлға болуда деген қажеттілігі дамыған болар еді. Ал жасөспірім шақта өзі қажеттіліктері мен қоғамды даму талаптарына жауап берген тұлғаға тән қасиеттерін қалыптаса бастапғанды. Сондықтан, зерттеу мақсатынада бұл тәжірибені жасөспірімдер дамуына қойылатын талаптардың айқындауда, әлеуметтік орта қалыптасу кезінде ескеруі қажет екендігін анықтадық.

Сонымен, жасөспірімдер әлеуметік ортаға бейімдеуде, өз еңбегінің нәтижесін көруде, оны бағалауға бағыттауда өте күрделі үрдістен екендігіне көзіміз жеткен. Сол себебті, жасөспірімдердің әлеуметтік ортасын оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына үрдісінде пайда болған. Егер әлеуметтік ортада жасөспірімдік кезінде бағалық бағдар болып орныққан, онда болашақта оны тұлға болып қалыптасуын кері әсерін тигізіп. Жоғарыдағы пікірлердің қорытындылай келе, біз жасөспірімдерді әлеуметтік ортада дамығанда тұлға ретінде бейімдеуге - қазіргі қоршаған ортаны ең басты талаптарына бірі екендігін көру. Әлеуметтік ортаның ықпалына тұлғаны қалыптастыру жасөспірімдердің дамуын қоршаған ортаның әсерінде тиімді ұйымдастыру арқылы жүзеге аспақ.[43]

Педагогик ғылымын әлеуметену деген ғылымды аясында міндетердің алуан түрлі әлеуметтендірушілік әсерлерді анықтау мен негіздеу және олардың мақсатты түрдегі әлеуметендіру негізгі ортасы мектепте болуы тиіс, өйткенде отбасы және басқа да әлеуметік институт жастарды осы заманғы өркениет қиындықтарына даярлауға қабілетсіз.

Э.Дюргейм мектеп педагоикасын арналған өзіндік фрмуласына: «Әлеуметтендіре отырыпта даярлау» деген ой түйіндеген екен. «Индивидтік қоғамға қандай мөлшерден қатысты боса, сондай мөлшерден ойлану кезінде де, табиғи түрден өзін өсіріп, жетілдіреді» деген.[44]

Американның белгілі социолог, әрі психолог Джорж Гербет Мид (1864-1932) әлеуметтендірудің рөлді тұжырымдамасын дұрыс деген. Ол өзінің әлеуметтік бихевиоризмдер деп аталған теориясын адамды белсенді әлеуметтітіршілік иесі ретінде қарастырған. Бұл белсенділік тұлға ерекше іш психологиялық жүйесін туындатқан.

Әлеуметтендіру барысында жасөспірімдер әлеуметтік рөлдер атқарушысы болу үшін олардың бойына «өлшеп көріпте», жай ғана игеріпте қоймай, нақты әлеумет жағдаятты интерпретациялаған, себебі, ол өзгені рөлін ала отырыпта өзіне деген жаңа қарым-қатынастар пен көзқарасқа ие болды. Осылайша әлеуметтенушінің жасөспірім өзіне қоғам берген рөлдерін қабылдапта, оларды өзін меңгереді. Дж.Миддтің шын мәнін әлеуметтендіруде теориясында субъект қатынастары саласынада көптеп көңіл бөліпте, тұлғаның субъект-объектіліктен әлеуметтік қатынастарын мен байланыстараданазар аудармау.

XX ғасыр 70-жылдары соңдары мен 80-жылдары басында батыстықта социология мен психология әлеуметтендіру мәселесін зерттеуде жаңадан жандана түсіпте, әлеуметтенудің сыншылды тұжырымдамасына бірінші кезекте шығарды.[25.71б]

Әлеуметтендіру сыншылдық тұжырымдамасын басты теоретиктерін бірі - Карл Роджерсте (1902-1987). Ол ғылымға «гуманистікте психология» теоретигін, психотерапиядағы өзгеше бағытты негізін салушы ретінде де енді. Ол өз еңбектерінде «әлеуметтендіруде-тіпті де жасөспірім жасанды түрде тұлғада «құрастыру» дегендіктен емес. Оны іс жүзін адамның өзі істей алады, әрі өзі ғана істеуі керек» деп қорытады. К. Рожерс әлеуметтендіруде барысында тұлғаның бойында өзін бағалауға икемділіктің бұрын қалыптасқанда құндылықтар жүйесін тәжірибесі нәтижесінде қайта қарайда білу қасиеттерінде қалыптастыру маңызды депте есептейді. «Адам ұзақ уақытта бойы өзін өмірден экономикалы күштер, санасыз күштерде немесе қоршағандар орта шаблондар бойынша жасаған қуыршақтай сезініп. Бірақ ол біртіндеп жаңа тәуелсіз декларациясын жасапта келеді. Ол қолайлық кіріптарлықтан бас тарту. Ол өзін-өзі таңдапта, ең күрделі әрі көбінесе қасіретті әлемде қуыршақ татар, құлтемірден де, машина да емес, өзімен болуға, тамаша, дербестік «Мен» болуға ұмтылу» деп тұдырымдайды К. Рожерс [26].

Мұндай ұғымда индивид оқиғалар өзін өзгерте алмайдыда, бірақ сол оқиғалардың өзінің қабылдауында және түсінуін өзгерту алады. Қабылдауда - әлеуметтендірудің сыншылдық тұжырымдамасында жақтаушылар үшінде орталық ұғым. К. Рожерстің түсіндіруінше, ересектер (ата-аналардың, мұғалімдерді, педагогтар) міндеті - мәселенің ұғыну және оның шешімінде жасөспірімдерге көрсетіп бермеуде, итермелемеу, тек «өзін тындауға», «өзіне-өзі оралуда» мүмкіндік беру.

Әлеуметенудің сыншыл тұжырымдамасын қолданушы бірі Абрахам Масслоу (1908-1968) былай деп мәлімдегендей: адам табиғатынан-ақ толықтау жетілген, ол өз өмірін белсендік түрде құруға, денсаулығына сақтауға, әсемдіктен әлемімен тілдесуге, өзінің дербестігіне мен даралығын қорғауда қабілетті. Оның дәлелдеуінше әлеуметтіліктен адамның табиғатында бар нәрсеге, адамдарда туа біткен адамилық қажеттіліктердің ерекшелеу қатары болады: қарапайымнан (тамақ ішу, ұрпақ жалғастыруда) бастап, қауіпсіздіктен пен қорғаныс, махабат, құрметке, ең соңын ақиқатқа, ізгілік, сұлулыққа, әділеттілік және өз маңызын арттыруда қажеттілікке дейін. Осыған сүйеніпте А.Масслоу адамның әлеумет мінез-құлқы толықтай өзін жасайды, өзі өмірлі тәжірибе сәулетшісі өзі, оны қоршаған әлеуметте жасамайды деп түсіндіреді.

А.Масслоу әр түрлі еңбектерін тұлғаның қалыптасуына, оның туа біткендей әлеуетін өсіру және жетілдіру туралы ойында дамыта түсті. Оныпікірінше, жақсы өмірді мәні тағдырды барлық сынын қабылдап алып, өзің адамдық табиғатың іске асыру, қайсыбір әлеуметтік шаблондарда, дәстүрлерде бой ұрмайда, өзін-өзі тиімді дамыту қажетті әрі тиімді жолдарында іздеуден жатыр. Адам өз ісін қоғамдық талаптармен үнемі өзгертіп отыруға, айналасындағы адамдарға бейімделуде мұқтаж емес. Оның әрекеттері ертеден бастан өзінікі «Менінің» құндылығы туындатады. «адам өмірінің әр сәтінде өз ішіне үңіліпте, өзіндік «Менін» тыңдауды бастамайынша, дұрыс таңдау істей алмайды... жауап қарап өзіңе мән беру - жауапкершілікті өзің иелену деген сөз» дегендей А.Масслоу адамның барлық табиғилық мүмкіндіктерін өзі дамытуынан қоғамды және әлеуметті өмірдің өзін жетілдіруде басты жолдарын көреді.

Әлеуметтікте үйрену тұжырымдамасына әлеуметтендіру механизмдері етіп идентификациялау, еліктендіру, сену, талаптарға бағынуда, конформдылық үрдістерінде қарастырады.бұл үрдістерде санасыз немесе сан сезінудің түрлі дәрежесін орын алып, жасөспірімдік баланың әлеумет енуіне жағдай жасаған. «Әлеуметтік үйрену» терминінде ғылыми айналым XX ғасырдың 30-жылдарында американ психологтер Н.Миллерде мен Дж.Долард енгізген. «Үйрену» деген өзі әлеуметтік даму үрді өздігінен жүріп жатқанында көрсетеді.

Әлеуметтік үйренуде тұжырымдамасының психологияда басты үндеуші- белгілі америка психологы Альбеерт Бандурада (1925ж. туылған).

Оның көзқарасыда бойынша, адамның мінез-құлқына әлдебір іш, психикалы күштер немесе сырт ортаның ықпалын ғана басқармаған. Сонымен қатар адам мінез-құлқын когнитивтік құрылымдар бар, ал оны анықтай механизмді А.Бандуура өзара детерминизм деп атады. Барлық факторлар өзара байланыста: тұлғаның мұң-мұқтажы мен қалауын, сенімі мен өзін қабылдауы айналадағыда адамдар мен оқиғаларды ықпалы, жазалауда және мадақтадау, сәтсіздік пен табыс әсерлері анықталады да, мінез-құлық себеп болады.

Әлеуметтік, когнитивт және тұлғалық фактор өзара байланыстың детерминаттары ретінде жұмыс істеп те, адам өз өмірін, өз тәрбиесінің, онда басынан кешкен және міндетті түрде түсінгендер өнімі болып тапқан. Мінез-құлықтың когнитив бөлігін А.Бандуура өте маңызды деп санады. Адамның әлеуметтік өмірде барлық қажетті үйренуіне жағдай жасай алу өзі.[45]

А.Бандуура әлеуметтену үрдісі бақылау арқылы үлгі немесе үйрену үрдісін деп қарайды: айналадағылар бақылау негізінде жасөспірім мініз-құлық үрдісін қалыптасады. Бейнелік пен тілдік жүйелер арқылыда олар «код», есте сақталады және мінез-құлық көрініс табуыда мүмкін. Жасөспірім өзінің әлеуметтік ортасындағы ересек мен құрбыларынан үйренуде, олардың мінез-құлқын көшірмелеуде арқылы ол үшін жазалау да, мақтау күтпестен әлеуметтену деп есептейді А.Бандуура. Оның үстіне, жасөспірім кезеңде әлеуметтік өмірі туралы жинақтайтын ақпаратты молдығы сондай, жасөспірімдер оны өз мінез-құлқында толығы көрсете алмауы да мүмкін. Мұның бәрі әлдекім мінез-құлық үлгісін қайталау салдары қаншалықты жағымды болатынынада тұлғаның өз бетінше бағаға байланысты. Осы жерде, А.Бандуураның пікірінше, когнитивті үрдістер маңыздырақ рөл ойнайды: модель «үйрету», мида белгілі бір байланыстарда пайда болады, бірақта адамның бұл байланыстар жүгінуі жағдайды талдау арқылы анықталады.

Қорыта айтқанда, әлеуметтену – жасөспірімдер дамуын әлеуметтік кезеңдерін қамти және оның әрбір кезеңін белгілі бір анықталғандай мәселелерді шешу мақсатын жауап беретін, өмірлік созылатын үздіксіз үрдістер. Осы тұрғыдан қарастырған аталмыш үрдіс жасөспірім дамуын әлеуметтік кезеңдерін қамти және оның әрбір кезеңін белгілі бір анықталу мәселелерді шешу мақсатынан жауап береді.[46]

1.3 Орта факторының рөлі

Педагогика және психология ғылымын тұлға және оның дамуында шешуші мәселесіне жатады. Бұл мәселеде бұрыннан қалыптасқан үш бағыт бар. Олар: биологиялы, әлеумет және биологиялық-әлеуметтік бағыттар.

Биологиялы бағыт өкілдеріне (З.Фрейдд) тұлғаны табиғи тірілік ағза деп қарастырада отырып, адамның барлық мінез туа біткен қажеттіліктер, ұмтылуларына және инстинктеріне әрекетімен түсіндірді Бұл бағыт мәнін сәйкес, адам өзін табиғи қажеттіліктерін баса отырыпта, қоғамдық талаптарда бағынуға мәжбүрболады. өзімен күрестің жасыру үшін бетперделер киеді немесе табиғатта қажеттіліктердің қанағаттанбауында басқа бір іс-әрекеттер түрімен алмастырды.[47]

Әлеуметтік бағыт өкілдеріне адам биологиялық ретінде пайда болғаны, өмір сүру барысын әлеуметтік топтар әсері біртіндеп әлеумет мәнге ие болады дегендей түсіндіреді. Тұлғаның дамуына деңгейі төмен болғанда сайын, биолгиялық белгілерін басым болады.

Биоәлеуметтік бағыттық өкілдеріне психикалық үдерістердің (түйсік,қабылдауда, ойлауда және т.б.)-биологиялықта мәнді деп, ал тұлғаны бағыттылығы, қызығушылығына, қабілеттілігін әлеумет құбылыс деп қарастырған. Тұлғаны бұлай бөлу оны мінез-құлқын , дамуын түсіндіре алмады.

Қазір қолданылып жүргендер көзқарас бойыншада, тұлға біртұтастық жіне оның биологиялықта жағы әлеуметтік жағынан ажырамай.

Өз бетінше түрлендіру іс-әрекет жасауға мүмкіндіктер беретін сананы және өзіндік ананы иесі болуын анықтайтындай даму деңгейіне жеткен адамдық тұлға деп атайды. Адам туа тұлға болмайды, даму барысында тұлға болады. «Тұлға-адамның әлеуметтік сипатамасына. Адам тұлға болыпта әлеуметтік жүйеден жүргізілген мақсаттына және ойластырылғанда тәрбие негізінде қалыптасады. Тұлғада бір жағынан қоғамды тәжірибені меңгеруге дәрежесімен және екіншісіне жағынан материалды руханилық құндылықтарды қалыптастыруға қосқан үлесі анықтайды»[27].

Тұлғаның дамуы денелік, интеллектуалды және рухани сипаттамаларында сандық өзгерістер сапалық түрде өтуінде сипаттайтын био-әлеуметтік үдерістер. Демек тұлғаның дамуы қозғаушы күші –оқыту мен тәрбиелеу барысында пайда ьолып, жойылып отыратын қарама-қайшылықтар болып табылады.

Мұндай қарама-қайшылықтарға жататындар: іс-әрекет барысында пайда болатын жаңа қажеттіліктер мен оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылықтар; қоғамның ересектер тобының тарапынан қойылатын талаптар мен тұлғаның нақты даму деңгейі арасындағы қарама-қайшылықтар.

Қарама-қайшылықтар жоғарырақ деңгейдегі іс-әрекетті қалыптастыру арқылы шешіледі. Нәтижесінде жоғарырақ даму сатысына өту мүмкіндігі пайда болады. Қажеттілік қанағаттанған кезде қарама-қайшылық жойылады. Қанағаттанған қажеттілік жоғарырақ реттегі жаңа қажеттілікті тудырады. Бір қарама-қайшылық екіншісіне өту арқылы -даму жалғасады.[48]

Тұлғаның дамуына сыртқы және ішкі факторлар әсер етнді. Сыртқы факторлар: тұқымқуалаушылық, әлеуметтік орта,тәрбие.

Тәрбие тұлғаның дамуын мақсатты түрде ұйымдастырады, жетекшілік етуге ықпал етеді.

Тұлғаны дамытушы ішкі факторлар: тұлға белсенділігі, сезімі, еркі, қызығушылықтары, іс-әрекеті. Бұл факторлар сыртқы факторлар әсерінен қалыптаса отырып, өздері даму көздері болып қалыптасады.

Адам әлеуметтендірудің негізгі объектісі, қоғамның мүшесі ретінде адамгершілікті, ізгілікті нормаларын, құндылықтарды меңгеру мен өзінің зияткерлік әлеуетін, білімін, мұратын, мүддесін, сұраныс-талаптарын қанағаттандыру арқылы рухани, материалдық азықтанып өмір сүреді. Әлеуметтендіру үрдісі адамдарға әр түрлі жағдайда түрліше әсер етеді. Оларды факторлар деп атайды.

Адамға ықпал ететін факторлардың кейбір белгілі бір дәрежеде толығырақ зерттелсе, ал кейбіреуі енді ғана ғылыми-педагогикалық, психологиялық, әлеуметтану мен әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда зерттеле бастады,жекелеген мақалалар болмаса, кейбірін әлеуметтік-педагогикалық тұрғыда зерттеу әлі қолға алынған жоқ.

Факторлар өте көп болғандықтан оларды шамамен төмендегідей төрт топқа жинақтауға болады:

Бірінші топқа - мегафакторлар (гректің өте зор, өте кең деген сөзі) әлем, дүние деген ұғымдар жатады. Олар бүкіл жер бетінде өмір сүріп жатқан халықтың барлығына басқа факторлармен қатар немесе солармен астарласа ықпал етері анық.

Әлеуметтік үрдістерге соның ішінде жеке адамдарға да әсері күшті екінші фактор -макрофактор деп аталады. (грекше -зор деген сөз). Оған өлке, қоғам, мемлекет кіреді.

Қоғам -саяси-әлеуметтік ұғым, бір кеңістікте бірге қатар өмір сүріп, еңбектеніп, өзара қарым-қатынасқа енген адамдардың әлеуметтік тобы.

Жасөспірім қандай ортада болсын, ол оның қалыптасуына, өсіп-өнуі мен дамуына, тұлға ретінде өмір сүруіне ықпал етеді. Егер де жасөспірім жақсы ұйымдастырылған, бірін-бірі сыйлайтын, тәртіп сақталған, жағымды қарым-қатынас орнаған ортада өсетін болса, онда оның бойында жақсы қасиеттер қалыптасады. Егер керісінше болса, ондағы жағымсыз қарым-қатынас жасөспірімнің тәртібіне, көзқарасына теріс ықпал етеді. Жасөспірімдерге бірге жүретін құрбылары мен дос, жолдастарының ықпалы кейбір кездерде ата-анадан да күшті болатыны белгілі.

Бұл кезеңдегі басты мәселелердің бірі-жасөспірімдердің дамуының қозғаушы күші. Қозғаушы күш мектеп және отбасы ұйымының қоятын талаптарымен, жасөспірімдердің психикалық даму дәрежесінің арасындағы қайшылықты айтады. Бұл қайшылық өскелең жастардың адамгершілік қасиеттерін ақыл-ой және творчестволық күштерін үйлесімді дамыту жолымен шешіледі. Әрбір жасөспірімнің өзіндік санасын дамыту арқылы моральдық-психикалық қасиеттерін бағалап толық түсінуіне бірыңғай талаптар игі әсер етеді. Жасөспірім өзінің жеке өміріне, қабілетіне назар аударады, қойылатын талаптарға мінез-құлқының сәйкес немесе сәйкес еместігін сезеді. Әр түрлі іс-әрекеттерінің барысында жасөспірімдердің кейбір ерекшеліктері: өзін-өзі тәрбиелеу, келешек мамандықты таңдау, жолдастық сезім, достық қарым-қатынас,алғашқы махабаттық сезім т.б[49]

Тұлға әлеуметтену үрдісінде әлеуметтің өзара байланысты деңгейлерінің барлығының ықпалын бастан кешеді және өзінің өмірлік ортасын көп деңгейлі етіп құрады деп санады У.Бронфенбреннер.

Мектептегі үлгерім заң бұзуға, қылмыс жасауға итермелейтін фактордың бірі болып табылады. Олар: мектептегі баланың тәртібінің нашарлығы, оқуға деген ынтаның болмауы, сынаптастарының кері әсері және ата-анасымен қарым-қатынасының нашарлығы, түсініспеушіліктің болуы, мектептегі жетістіктерінің төмендігі, нашар бағалар, сыныптағы тәртібінің жамандығы,мектеп программасын алып жүре алмауы, мұғалімдермен және ата-анасымен ортақ тіл табыса алмауы - бұның барлығы осындай оқушылардың қылмысқа, заң бұзушылығына итермелейтін факторлар. Бұлар оқушылардың психикасына кері әсер етеді. Осы кезде бұл жасөспірімдерді “тыныштық бұзушылар” болып табылады. Мұғалімдер мен әкімшіліктің кері әсері, жасөспірімнің жаман тәрбиесін әрі қарай шиеленістере түсіп, жеткіншектің сабақ босатуының жиіленуіне, алкоголь мен есірткінің қабылдауына итермелейді.

Жасөспірімнің тұлға ретінде дамуына, қоғамда жүруіне-жанұядағы психологиялық жағдай және атмосфераның әсері үлкен. Ажырасқан отбасылардағы жанұя мүшелерінің бір-бірімен аддекватты емес қарым-қатынаста болуы жасөспірімді қылмыс жолына итермелейді.

Қылмыстардың көбі сыртқы себеп бойынша жасалады. Бірақ, кей жағдайлар да органикалық және биологиялық факторлары тікелей және жанама әсер етуі кездеседі. Мысалы, қылмыс жасаған жасөспірімдер арасында бас миының маңдай жазығының дамымай артта қалуы жиі кездесетінін көрсеткен. Бұның өзі нейрофизиологиялық бұзылыстарына, өз іс-әрекетіне жауап бермеуіне әкеледі. Бірақ, бұл танымдық процестің бұзылуы дегенді білдірмейді, тек бұндай жасөспірім өзіндегі білімді пайдаланып қана іс-әрекет жасай алмайтындығын білдіреді.

Алдын алу үшін жасалатын шаралар:

Жасөспірімді қоғам жағынан қадағалау қажет. Отбасы жасөспірімдік қылмыстың алдын алуға мүмкіндік беретінін естен шығармау қажет. Себебі, көбінде жанұя қоғамдық қадағалауды жүзеге асырады. Қадағалаудың екі түрі бар.

Біріншісі, тікелей қадағалау-бұл сыртқы болып табылады, оған шектеулер және жазалаулар жатады. Ата - аналары баланың уақытында сабақтан келуін, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсетін кіші топтарды қадағалап, тексеруі жатады. Сонымен қоса уақытында баланы жазалап, көмектеседі.

Екінші түрі, көмекші қадағалау-бұл сыйластық және махаббат. Жасөспірім ата- анасына және басқа да адамдарға осы сезімдерді сезінеді. Олардың тәрбиесі мен іс-әрекетін махаббат басқарады. Ата-анасына және басқа адамдарға махаббат, сыйластықпен қараған бала көп жағдайда қылмысқа бармайды. Себебі, жасөспірімдерге үміт артып,сенетін адамдарды ренжітіп, көңілін қалдырғысы келмейді.

Жасөспірімдер сабақтан тыс өте көп уақыттары бар. Сондықтан қазіргі кездегі “дворлық клубтарды” әрі қарай дамыту керек. Бос уақытын босқа жібермей спортпен шұғылданып, пайдалы іс- әрекеттермен айналысу керек.

Адамдардың жас ерекшеліктерін әлеуметтендіруге тигізетін әсерін ғалым Маргарет Мид зерттеген. Қоғамның өзгеруіне қарай және жас ұрпақ пен ересек буындардың бір-біріне тигізетін ықпалына байланысты М.Мид оны үш түрлі типке болатынын анықтаған: біріншіден, ересек және жасы ұлғайған адамдар жастар үшін үлгі-өнеге болумен бірге, ұрпақтан-ұрпаққа өтіп отыратын әдет-ғұрып, салт-сананың сақталып, әлеуметтендіру үрдісіне айналуына өз ықпалын тигізеді; екіншіден, құрбылары мен жолдастары, сыныптастары мен ауылдағы достары, т.б. араласқан ортаның ықпалы күшті; үшіншіден, балалар мен жастардың әлеуметтендіру үрдісіне ықпалы. Өйткені олар қоғамда болып жатқан өзгерістерді жылдам қабылдап, жаңа жағдайларға тез көніп, жаңалықты шұғыл бағалай алады. Бұл қазіргі өтпелі кезеңде анық байқалады [33].

Қазіргі кезде отбасының жасөспірім дамуына, тәрбиесіне, оның әлеуметтенуіне тигізетін әсері мол. Олар мыналар:

-жасөспірімнің эмоциялық бейімделуі және дене бітімінің дамуына;

-психикалық жүйке қызметінің дұрысқалыптасуы, мысалы, түйсіну, сезіну, қабыл алу, көңіл бөлу, ой-санасы, ақыл-парасатының дамуына;

-зергерлік дамуына, ақыл-ойының қызметін пайдалануға дағдыландыру;

-әлеуметтік нормаларды меңгеруіне;

-құндылық бағдарның қалыптасуына;

Демек, отбасының балаға тигізетін ықпалы-отбасы құрамы, білім деңгейі, әлеуметтік мәртебесі, материалдық шарттары, өмір сүру салты, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасымен анықталады.

Отбасы тәрбиесі жасөспірімдерді әлеуметтендіру үрдісінде ең маңызды орынға ие. Өйткені барлығы отбасынан басталады. Әр отбасының тәрбиелеу мақсаты, мазмұны, түрлері менәдістері отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасынан, өздерін ұйымдастыра білуінен, сый құрмет, әдет-ғұрып басқару салтынан байқалады.

Жасөспірімдер арасындағы субмәдениет көбінесе модаға еліктеуден, мысалы, киім-кишек, сыртқы сипаты мен көрінісі, тындайтын музыкасы, пәрдез, билеу мәнері мен сөйлеу мәнері тағы басқа көркемдік талғамынан, эстетикалық қызығушылығынан басталады. Жасөспірімдердің субмәдениеті ылғи да көзге тез шалынып, көрініп тұрады. [50]

Жасөспірімдердің ұжымда өз орнын табу үшін көңіл тоқтатуы. Жасөспірім балалар ұжымында, өз қатарларының арасында өз орнын табу үшін күреседі. Бұл осы жастағы баланың ең негізгі проблемаларының бірі

Әлеуметтік педаог жасөспірімдер тобының мынадай үш негізгі сиаттамасын білуі керек:

1. Әлеуметтік тәрбие әр түрлі топтардан тұратын ұжымдарда, мектепте, үйірме, мектептен тыс меемелерде, клубтарда, спорт секцияларында жүзеге асады. Тәрбие жұмыстары осы топтардың ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылады.

2. Әрбір ұжымда достық және жолдастық кіші топтар болады. Олардың қандай себептерге байланысты құрылғанын, құрамы қандай, өзара қарым- қатынасы қандай сипатта екенін әлеуметтік едагог өз жұмысында ұтымды пайдалану керек.

3. Әлеуметтік тәрбиенің нәтижелілігі-ұжым мүшелерінің өзара қандай қарым-қатынаста, кімдермен араласады, не нәрсені мұрат етіп, қандай істермен шұғылданады, олардың басқа да іс-әрекетін білуге байланысты.

Егер педагогке әлеуметке қайшы топпен жұмыс істеуге тура келіп қалса, олармен жұмысты жоспарлы, мақсатты және әр түрлі тәсілдермен жүргізуді көздегені абзал.

Әлеуметтендіруге бұқаралық ақпарат құралдарының тигізетін әсерін бірнеше мағыналы қырынан көруге болады.

Біріншіден, реактивтік жағы-жасөспірімдердің бос уақытын өткізу құралы ретінде кино көріп, газет оқып, театрға барып, күнделікті тұрмыс түйткілдерінен, ауыр шаршаудан, қайғы-қасіретінен арылып, адамның нерв жүйесінің демалуына ықпал жасайды.

Екіншіден, релаксациялық қызматі-жастар мен жеткіншектер және жасөспірімдер жолдастарымен жолығуға зауқы соқпаса, үйде жалғыз қалса, ата-анасымен сөйлескісі келмесе магнитафон қосып, музыка тыңдап, компьютермен жұмыс жасап уақытын өткізеді. Кейде үйде болатын тынышсыздық пен мазасыздық, ұрыс-керісті көргісі келмесе, өз алдынша есігін жауып алып бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланады.

Үшіншіден, бұқаралық ақпарат құралдары жасөспірімнің өзіне қажетті мәліметтер алуына, жасөспірімдердің дамуына тигізетін септігі мол. Осы құралдар арқылы көптеген мәліметтерді естіп, көріп, түсініп, білімі тереңдеп, ауқымы кеңейіп, әр түрлі мәліметтер жинауға үйренеді. Бірақ электрондық оқулықтардың кең таралуынан жасөспірімдер кітап оқу арқылы білім жинаудан тысқары қалуда, сөйтіп олар өздігімен білім жинақтау қорын меңгере алмауда. Бұның салдары олардың кәсібін меңгеруіне теріс әсерін тигізуде. Алайда, көпшілік қауымға арналған мәліметтерді естіп, төрткүл дүниенің әр тарабынан мәлімет алып отырады. Сондықтан бқаралық ақпарат қызметкерлері танымдық сипаттағы мәлімет беретін, білім жинауға, тәрбиелік ықпал ететін бағдарламаларды жасап, талқылап, теледидардан беріп отыруы керек. Әдетте адам өзіне керекті, пайдалы не болмаса көңіл көтеретін арналарды көреді. Сондықтан адамдардың сұранысына, талабына сай хабарлардың әлеуметтік маңызы зор.

Ақпарат құралдарын дұрыс пайдалану мақсатында кейінгі кезде медиа білім беру (латын сөзі «құрал» деген мағына береді) деген ұғым пайда болды. Оны сипаттай келе зерттеуші, ғалым А.В.Шариков «медиа білім беру» мағлұмат құралдарының заңдылық өлшемдерін зерттеуде деп есептеген. Оның негізгі мақсаты-қазіргі кездегі шарттарға бейімделуге жастарды даярлау, қажетті білім алу бағдарламаларын таңдай білу, техника құралдарын дұрыс пайдалану ауызекі сөз арқылы жеткізу мүмкіндігі болмаған мәліметті түсіндіруге, қимылдамай өте көп отырудың денсаулыққа зиян екендігін ұғындыру болып табылады.

Жасөспірім тұлғасының дамуы мен қалыптасуы қашанда қоршаған ортамен қарым-қатынаста болудың жемісі. Қазіргі кезде адамдар өскелең ұрпақты тәрбиелеу мәселесіне көп көңіл бөле бастаса, бір жағынан техникплық прогресс заманында бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалы да ұлғая түсіп отыр, сондықтан балаларды тәрбиелеуде әр түрлі бағыттағы ақпаратық ықпалдан бақылау қажеттілігі туындайды. Бұл мәселенің күрделілігі соншалық, дамуы жағынан артта қалған мемлекеттер үшін көкейтесті болғанымен, Батыс Европа және Солтүстік Америка елдерінде педагогиканың басты міндеттеріне жатады. Бұл проблеме біздің елдің педагогтарын, білім-тәрбие саласында жүрген мамандарын ойландырса керек. Қазіргі кезде технологияның жоғарғы жетістікке қол жеткізіп отырған заманында жасөспірімдердің көпшілігі теледидар көру видеоны пайдалану мүмкіндігімен қатар көптеген балалар компьютерлік ойындарды ойнауға бейім тұрады. Ақпарат құралдары бағдарламаларының көбі бала дамуына кері әсер етуі мүмкін екенін ескертіп жатайтындығымыз тағы бар.

Егемендік алған еліміз үшін оны сол деңгейде ұстап тұра алу мақсатында Отанға деген сүйіспеншілік, яғни патриоттық тәрбие алдынғы қатарға шығып отыр. Жас ұрпақты отаншылдыққа тәрбиелеу мемлекеттік маңызды мәселе екенін тағы бір еске сала отырып Қазақстан және Ресей білім академияларының академигі Б.Момынбаев «Отаншылдық білім мен тәрбиенің тұғыры болуға тиіс» деген мақаласында: «...Осы тұрғыдан келгенде, қоғамдық сананы қалыптастыруда, әсіресе жас ұрпақ тәрбиесінде БАҚ-тың жеткші орынға шығып отырғандығы өмір шындығы. Солай бола тұра, бүгінгі таңда Қазақстандық БАҚ жүйесіндегі еркіндіктің бассыздыққа ұласып бара жатқаны айрықша алаңдатады»; дейді. Бұл мақалада Қазақстан жерінде Қазақстандық БАҚ-тан гөрі шетелдік БАҚ-тың пайыздық көрсеткіші жоғары деген мәлімет берілген. Одан әрі автор Отаншылдық жайындағы ойын жан-жақты сараптай келе: «Біздің ойымызша, БАҚ-тың ең киелі міндеті ақпараттық-ағартушылық ұстаным болуға тиіс. Бұл ретте, БАҚ-тың рөлі бүгінгі таңда бірінші орында тұрғанын социологтар бірауыздан мойындайды. Демек, Қазақстан БАҚ-ғы ұрпақты аздыратын, ұлтты тоздыратын кейбір бейбастықты ауыздықтау проблемасы әбден шегіне жеткенін терең сезінуіміз керек» деген ұтымды ой айтады.[34]

Шын мәнінде қазіргі ұрпақ тәрбиесін БАҚ қолға алғанына біраз уақыт блды. Сндықтан оның тәрбиелік ықпалына көбірек көңіл бөліп, керісінше зиянды деп табылатын бағдарламаларға тосқауыл қоюдың уақыты келді. Ондай мысалдарды дамыған елдердің тәжірибесінен келтірер болсақ, АҚШ, Ұлыбритания, Франция сияқты мемлекеттерде балаларға қатысты бағдарламаларды сараптаудан өткізу, олардың дамуына кері әсерін тигізетін хабарларға кедергілер қою қатал түрде жолға қойылған. Сонымен қатар жасөспірімдер тәрбиесімен тұлғаның дамуына сәйкестігі міндеттерінің мақсатында ақпараттық өнімді жасаушылармен тығыз байланыс жүргізуді ұйымдастыру жағы да қарастырылған. Ондай қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін бұл аясат тікелей мемлекетік дәрежеде жүргізіледі. Ол үшін заң органдары әртүрлі нормативтік актілер дайындайды екен. Аталған бұл мемлекеттердегі бұл шаралар БАҚ-дың қызметіне қол сұғу деп есептелмейді. өйткені балалар тұтынатын БАҚ өнімдері ол елдердің әрбір азаматын ойландырса керек.

Педагогика және психология түсіндірме сөздігінде: «Адамгершілік тәрбиесі тұлғаның адамгершілік сана-сезімін, іс-әрекетін қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие түрі. Адамгершілік тәрбиесі білім, білік, дағдыларды игертумен бірге, тұлғаның ар-ұжданын, танымдық қызығушылығын кешенді түрде дамытады» деген түсінік береді [35].

Бұл тұрғыдан келгенде біздің БАҚ бағдарламалары осы талаптардан шыға алып отыр ма? Деген сұрақ туындайды. Бұл сұрақтың жауабын жоғарыда аталған мақаладан да алуға болады. Көршілес телеарналар хабардан атыс-шабыс, әлемде болып жатқан қырғын-соғыс, су тасқыны, қар көшкіні тағы да басқа осы сияқты адамға үрей тудыратын мәселелерден бастайды, бұл біздің жергілікті телеарналардың арасында да кездеседі. Көрсетілетін фильмдерде, көңіл көтеруге арналған бағдарламаларда руханилыққа баулудың ізі де қалмаған. Жасөспірімдер оңай жолмен демелуға, ойланбауға бейімделіп алды, бұған телеарнадағы бағдарламалар тікелей себепкер. Бұдан тұлғаның танымдық қызығушылығы арта қоятыны күмән тудырады. Ал БАҚ-тың бала жанына әсер етушілік күшін ешкім де жоққа шыңармайды. Бірақ бәл қазіргі кезде мәселенің әлі де дұрыс жолға қойылмағанына көрермендердің өзі куә. Олай болса жасөспірім бойында дүние туралы дұрыс көзқарасты, сенімді, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін ескеру шарт. Бұл жерде әігіле теледидардың ғана емес, газет-журнал мақалалары, радио бағдарламаларының да рөлі туралы болып отыр.ал бала тәрбиесіне жауапты адамдар ата-ана, мұғалімдер арасында жүргізілген сауалнамаларға қарағанда бала тәрбиесінде БАҚ-тың материалдарын пайдалану жолдарын білетіндері шамалы.

«Метеп жеткіншек ұрпақтың ойын қалыптастыратын шеберхана, егер болашақты қолдан шығарып алғың келмесе, оны берік ұстау керек», - дейді француз философы Анри Барбюс [36]. Сол айтқандай мектептер үшін қазіргі уақыт талаптарының бірі оқушыларға дәйекті білім, жүйелі тәрбие берумен қатар, оның ойлау қабілетін, түйсігін және әлеуметтік ортасына қарай бейімдеу болып табылады. Әсіресе, оқушының жанын рухани жағынан азықтандыратын, қызығушылығын арттыратын үлкен құрал – баспасөз. Баспасөз оқушылардың бойына ерте жастан адамгершілік қасиеттерін дарытуға әсер ете алатын мүмкіндігі мол құрал. өйткені, баспасөз бұқарамен үнемі тығыз байланыста. Қай газет-журналды алсақ та, оқушыға жан-жақты тәрбие беруде пайдалана алатындай мақалалар табуға болады. Тек сол жариялымдарды дұрыс таңдап, орнымен қолдана білу керек немесе педагог А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда: «Қай газетті алсаң да оның ішінен баламен әңгімелесуге жарайтын мақала табуға болады, тек оны оқығанда сол мақала бала тәрбиесі үшін қаншалықты маңызды екенін білу керек.

БАҚ жасөспірімдерді тәрбиелеуде және әлеуметтендіруде негізгі факторлардың бірі болып табылатынықтан, білім және тәрбие мазмұнына оқытудың және тәрбиелеудің жаңа әдістерін енгізу қажет. Соның нәтижесінже жасөспірімдер алған ақпараттарына сыни тұрғыдан қарайды және олардың бойына өзіне қажеттісін алу қасиеті қалыптасады. Бірақ осы айтылғандарды жүзеге асыру үшін мұғалімдердің дайындығы, яғни оларды БАҚ-дың өнімдерін бала тәрбиесінде пайдалана білуге үйрету қажеттігі туындайды

Тәсіл - әдісті құрамды бөлігі ретін соған қызмет етіп. Іс-шараларды жүзеге асыруға әдістерді қолдану әртүрлік тәсілдерді пайдалануда арқылы шешешеді. Зерттеуші Э.Ш. Натанзоне әдістерді екі сипаттан талдайды: жалғастыра және кедергі болатындай деп бөледі.

Жалғастыру әдістері-сыйлау, көңіл бөлуде; ал кедергі болатын әдістік-бұйрық беруде, жазалау.

Сендіру әдісіне-дамуында кемшіліктеріне бар, мүгедек, балардың қоғамда әділдік, қалыстықта көріністерінің бар екенінеде сендіру, жалпыға бірдей адамгершіліктік ережелерді түсіндіруде, жүріс-тұрыс мәдениетіне сақтауға үйрету болып санау

Сендірудің құрамды бөлігіне талап қою. Сендіруде әдісі - әңгімелесу, айту беру, лекциялар, диспуттарда өткізу, талқылау, ұйымдастырушы және жақсы үлгі өнеге көрсетуге, сұхбат арқылы жүзеге асақан.

Жаттығу нақтылы айтқанда балаларды мінез-құлық, жүрісіне тұрыс ережелерін меңгеруіне, оларды қайта-қайта қайталауда арқылы немесе көп реттік қайталау арқылы (сан сапаға айналу), әдетке, айналып, ол өзіне кезегінде тұлғаның қасиетін ретінде көрініс береді.

Әлеумет технология-дегеніміз әлеумет қызмет ұйымдастыруына технологиясы және әлеумет педагог пен психолог іс-әрекет технологиясы сабақтастыра қарастырудың талап етеді. Өйтіп әлеуметтік психолог және әлеуметтік педагогтың жұмысына нысаны бір әрі көптеп тұстарын бірлесіп шешу болады.

Диагностикалық-коррекция, диагностикалық-дамыту жұмыс әдістері үлкендеу дау тудыратыны анық, себеп психологтың жұмысы қажет және сенімді психодиагностика құралдармен жақсы жабдықталған ғана әсерлі бола алу. Жасөспірімдермен жұмыс жасаудаң диагностиканы пайдалануда әдістері, оны қолдану тәсілдеріне және алынған нәтижелерді интерпретациясы жаңа бағалауды талап етіп.

Диагностика (гректің екі сөзі құралған, біріншісі «диа» - қазақшалап «айқын», «анық» деген мағына білдіреді, екіншісі гректің «гнозиса» - білім деген мағынада қолдана). Диагностика зерттелетін объектісі немесе үрдіс туралы алдын-алау ақпарат алудың жалпыға тәсілі. Жеке тұлға психологиялық даму саласын диагностиканың мәні медицинада ауру сипаты туралы дұрыс қойылғанда диагноздың мәнімен бір егер оның белгілері шығу себептері уақытын және дұрыс анықталған болсада, емдеу нәтижесі дұрыс болатындығына сенім мол.

Күнделікті педагогикалық тәжірибеден мектеп психологтары жәнеде мұғалімдер жеке тұлғаны жекелеген сапаларына зерттейді, бірақ осы зерттелу нәтижесіне қарап, даму салаларына жалпы баға беру болмайды.

Жасөспірімдер дамуын жекелеген салаларына диагностиканың қарапайым әдістемелеріне меңгеру -кәсіби педагогикалық даярлықты негізгі құрамдас бөлігінде.

Зерттеу нәтижелері үшінде ең бастысы оқушыларды ақыл-ой, іс-әрекетіне диагностикасы, мінез-құлықтық қалыптасуы, эмоциялықта әлеуметтік мінез-құлық дамуына және басқа да негізгі сапаларына болып табылған.

Ал енді психологиялық тесттер әдісіне келетін болсақ, тесттер-ағылшын сөзі, қазақша «байқау» немесе «сынақ» дегендей мағынаны береді Бұл терминді психологиялық зерттеулерге тәжірибесіне өткен ғасырдың аяғына америка ғалымы Дж. Кэттеле енгізді, А. Бине, Т.Симонменде бірге балалардың ақыл-ойның дамуы немесе дарындылығын анықтауда үшін өзінің жүйесін жасау.

Тест-бұл күрделі техника бейімделуді қажет етпей стандартқа және мәлімет математикалық өңдеуге дайындық тұратын қысқа, стандарттың сынақ. Қазір тест әдісіне психологияда басқа әдістерге қатар қолданылады. Оның көмегімен белгілі қабілеттіліктің, ептілікті, дағдылады анықтауғада, жеке тұлғаның кейбір сапаларын ерекше дәл сипаттауда, белгілі бір салаға жұмыста және мамандыққа жарамдылықта деңгейін анықтауға қолданады

Тестерді қолданудың нәтижелеріне және жүргізілу процедурасына тұлғаны бір жақты бағалауда әкеліп соғады, себебіне мұнда бұл тестің көмегіменде анықталынбайтын, бірақ берілгендер баланың психикалық дамуын шешуші факторын анықтауда үшін қажетті көптеп қасиеттері есепке алынбаған (Л.С. Выгогтский, Н.Ф. Талызиина, Й. Шванцеар).

Тест, сауалнама әдіснамаларын жетіспеушіліктеріне қарап олардың жетістіктер де бар: жақсына тест өзіне бай клиникалықта тәжірибе жинақтап және психологтың қолынан нақты құралды ұстай. Кез-келген мәліметтің тұлғаның жалпы құрылымынанан байланысты қарау керек болған, алынған ақпарат сипаты да, оның интерпретациясына да тұлғаны, оның онтогенезден қалыптасуының заңдылықтарына және психологиялық шарттарына анықтайтын тұлға теориясының психодиагностикасын негізінде жатыр.

Әрбір стандартталған әдістемелердің қолданудың тағы біріне жетіспеушілігі: тестілеуде нәтижесінің негізінде нақтылық және сенімділігінің оңай болыпта көрінетіндігі. Тәжірибесіз практикалық-психолог алынған мәліметтердің кілтпен салыстыруына өздігінен диагноз бере деп ойлайды. Бұл дұрыс болмаған.

Л.Френшктің ойы бойынша: «стандартты тест индивидуалдық тұлға әмбебап тұлғаға айналуынан әсер ететініне сенімдік болмау керек. Соны қатар, ол тұлғаны динамикалық үрдістер енуіне де әсер етпей алмайды».

Тест, сауалнама әдістеріне арқылы тәжірбие жүргізуге Л.С.Выготтский бала мүмкіндіктерінің күйіне оның психикалық дамуының барысы туралы дұрыс түсінік жасамайды, себебі баланың дәл осы уақытта не жасай алатыны ғана емес, оның болашақтағы мүмкіндіктері де маңызды, яғни оның «жақын даму аймағы» қандай деген. Міне сондықтан да көптеген зерттеушілер жекелей диагностикалық әдістемелерді экспериментті қалыптастырушы, үйретуші формасында құрудың қажеттілігі туралы айтады (П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В. Занков, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин).

Психокоррекция дегеніміз адамның мінез-құлқымен психологиялық қасиеттерін өзгерту мақсатымен арнайы әсер етіп, оның шытырман жағдайындағы өзін-өзі ұстау стилінің ыңғайсыздығын көрсетіп, бұл жағдайдан шығу жолын бірге іздеп табу. Психокоррекцияның мақсаты – баладағы психикалық даму заңдылықтарын түсіне отырып, үлкендермен серіктесе жүргізілетін белсенді әрекет түрі. Психокоррекциялық мақсат үш бағытқа негіделеді:

1.Әлеуметтік даму жағын ықшамдау.

2. Балада жетекші іс-әрекет түрлерін дамыту.

3. Жас және психологиялық жаңа білімді қалыптастыру.

Психокорекцияның негізгі міндеттері: жеке бас дамуның қажеттігі когнитивті(ақыл-ой), эмоционолды және мінез-құлықтық өзгерістер бірге қарастырылады. Субъектінің мәдени және жас ерекшелігі ескеріле отырып, ішкі ресурстарда белсенділеу болып табылады. Псикоррекциялық жұмыстарды жүргізу жағымды тәжірибе жинақтау мақсатында құрылу және жүзеге асырылуы қажет.

Қандай да бір психологиялық құбылыстың немесе құрылымның себептерін анықтау үшін психолог берілген бақылаулар мен тестерді және басқа объективті әдістемелерді қолдану нәтижесінде алынған қорытындылар бойынша өз әсерлерін үйлестіре алуы керек. Практик-психолог зерттеу жүргізе отырып бақылампаз болуы керек, әрқашан ғылыми– диагностикалық белгілер мен вегетативті реакцияларда, көзқарасында, дауысында, мимикасында, жеке ерекшелігінде байқалатын күйлер арасындағы байланысты таба алуы керек.

Жасөспірімдердің дамуына әлеуметтік ортаның әсеріне тәжірбиелік зерттеу жұмысымызды Ш.Уәлиханов атындағы №1 профильді мектептегі 6-8 сыныптарға жүргіздік. Зерттеуге жасөспірімдер, яғни 11-15 жас аралығындағы оқушылар қатысты. Зерттеу жұмысымызда бірқатар қиыншылықтарға кездестім. Жасөспірімдік кезеңді көптеген әдебиеттерде әртүрлі берілуіне байланысты нақты жас аралығын алу қиындық тудырды. Жүргізген зерттеу жұмысымызға оқушылар жақсы қатысып, жүргізілген сауалнама, тест, проективті әдістемеге жауап беруден бас тартпай толығымен оң көзқарастарын танытты. Зерттеу барысында әдістемелерін мақсатын оқушыларға түсіндіргеннен кейін барлығы белсенділікпен атсалысып отырды.

Зерттеу жұмысымыз мына әдістемелік талдаулар бойынша жүзеге асырылды:

- әдістеме сұрақтары мен тапсырмаларын әлеуметтік ортаға бейімделуге сай даярлау;

- сұрақтар мен тапсырмалардың мазмұны мен мақсатына мән беру, сараптамадан өткізу;

- сараптама барысында туындаған ескертулерді түзету;

- әдістеме нәтижелерін өңдеу барысында туындаған кемшіліктерді түзету

Әдістеменің зерттелінушулер тобына жүргізу (9 А-сынып 30 оқушы, 9 Ә-сынып 28 оқушы)

Жасөспірімдердің әлеуметтік ортаға бейімделуі, тұлғалық қалыптасуы мен өзін-өзі бағалауын анықтауға қолданылған ғылыми зерттеу әдістемлері:

1. Филиппстің «Мектептегі қорқыныш» тесті.

2. «Тұлғалық факторды анықтау» ағылшын психологы Клер Райнердің әдістемесі

3. «Дос-жаранға сыйлымысыз?» атты тесті Н.И.Гуткина

1. Филиппстің «мектептік қорқыныш» тестінің көмегімен жасөспірімдердің қорқыныш деңгейін бағалау.

Зерттеудің мақсаты -6 -сынып және 8 -сынып сынып мектеп оқушыларының әлеуметтік ортамен байланысы және әлеуметтік ортадағы ұқсатықтан туындайтын қорқыныштың сипаттамасын және деңгейін анықтау.

Тест 58 сұрақтан тұрады және ол оқушыларға оқылуы мүмкін, ол сондай-ақ жазбаша түрде ұсынылуы да мүмкін. әр сұраққа «иә» немесе «жоқ» деп жауап беруі керек.

Кесте 1

Нәтижелерді өңдеу кезінде жауабы тесттің кілтімен сәйкес келмейтін сұрақтарды бөледі. Мысалы: 58 сұраққа оқушы «иә» деп жауап берді, ал ол кезде кілттегі сияқты бұл сұраққа «-» сәйкес келеді, яғни жауап «жоқ», кілтпен сәйкес келмейтін жауаптар өңдеу кезінде саналады:

а) Бүкіл тест бойынша сәйкессіздің жалпы саны. Егер ол 50%-дан көп болса, қорқынышының жо,арлылығы туралы айтуға болады, ал егер тест сұрағының жалпы санының 75%-нан көп болса, қорқыныштың өте жоғарлылығын айтуға болады.

б) Қорқыныштың әр сегіз факторының сәйкес саны. Қорқыныш деңгейі бірнеше жағдайдағы сияқты анықталады. Көбінесе сол немесе басқа қорқыныш факторларының бәрімен және оның саны мен оқушының жалпы, ішкі эмоционалдық жағдайы талдана

Нәтижелер:

Әрбір фактор бойынша сәйкес келмеген белгілерің саны (пайыздағы сәйкессіздіктің абсолюттік спны <50%>50%;>75%);

Жеке диограмма түрінде бұл көрсеткіштердің көрсетілуі;

Бүкіл сынып үшін әр факторынан келетін сандар (абсолютті мағынасы <50%;>50%;>57%);

Бұл белгілерді диограмма түрінде шамамен білу;

Белгілі фактор бойынша сәйкессіздігі бар оқушылардың саны. (<50%; 75%);

Қайта үш өлшеу (санау) кезінде салыстырмалы екі нәтижелерді шамамен білу;

Сауалнама нәтижесі бойынша әрбір оқушы туралы толық мәліметі.

Әр фактордың мазмұнының сипаттамасы

1. Мектептегі жалпы қорқыныштық: мектеп өміріндегі әр түрлі мысалмен қосылуына байланысты баланың жалпы эмоционалдық жағдайы.

2. Әлеуметтік күйзелісті уайымдау: баланың эмоционалдық жағдайы, баланың әлеуметік байланысы (ең алдымен құрдастарымен) фонында дамиды.

3. Жетістікке жетудегі фрустрация қажеттілігі: Баланың жоғары нітижелерге жетуіне жіне өзінің қажеттіліктерін дамытуға мүмкіндік бермейтін қолайсыз психикалық орта.

4. Өз пікірін айту қорөынышы өзінің мүмкіншіліктерін көрсету өзін басқа қылып көрсету, өзін-өзі ашу қажеттілігі мен байланыстыратын жағдайды негативті эмоционалдық уайымдау.

5. Білімді тексеру жағдайы: білімді тексеру жағдайында уайымдау мен негативті қатынас.

6. Айналаңдағылар күтпеген нәтижелерге сәйкес келмеу қорқынышы: өзінің ойларының нәтижелерінің бағалауындағы басқаларды шолу маңыздылығы, баға туралы мазасыздану.

7. Күйзеліске деген төмен физиологиялық қатыстылық: оқушының күйзелістік сипаттағы жағдайларға бейімделуі төмендетіліп, мазасыз ортаға бейімделу қаупі.

8. Мұғалімге қарсы қорқыныштар мен қайшылықбар оқушылардың оқужетістігін төмендететін, мектептегі үлкендермен қатынасының жалпы неготивті эмоционалдық ортасы.

1 – нұсқау

Балалар сендерге қазір сауалнама беріледі. Шын ниетпен және дұрыс жауап беруге тырысыңыздар, бұл жерде тура және тура емес, жақсы немесе жаман жауаптар жоқ. Сұрақтарға көп ойланбаңдар. Жауапқа арналған парақтарыңыздың жоғарғы жағына өзініздің аты-жөніңізді және сыныптарыңызды жазыңыздар. Сұраққа жауап бергенде оның нөмірін және жауабын жазыңыз. Сондай-ақ сұрақпен келіссеңіз «+» қойыңыз, немесе келіспесеңіз «-».



Сурет 1 «Тұлғалық фақторды анықтау» ағылшын психологы Клер Райнердіің әдістемесі
1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші, 5-ші шаршыда өзіңнің қалаған суретінді салда. Ал 6-шы шаршыға пілді сал.

Қорытынды:

1) Адамның қызығушылыңын анықтайтын факторда:

- егер кіші шаршының ішін сурет салса, қызығушылығына өзіне бағыттау.

- егер үлкен шаршыға салса, қызығушылығына адамдарға бағыттау.

2) Адамдармен қарым-қатынасында анықтайтын фактор:

- егер шаршының ішіндегіде екі сызық қосылса, онда ашық қарым-қатынастар бола алады.

- егер екі сызық қосылмада сырт қалса, тұйық қатынастар.

3) Бейімделушлігін анықтайтын фактор:

- егер суреттің жиегі доға түріндеде салынса, онда тез бейімделеді.

- егер суреттің жиегі бұрыштада немесе түзу сызық түрінде салынсада, онда бейімделе алмау.

4) Мақсат көздеушілігінде анықтайтын факторлар:

- егер нүкте сурет қатысты болса, онда мақсаттар көздей алмайды.

5) Адамның энергиясына анықтайтын фактор:

- шаршыңв екі сызық қосылсада, энергиясы жоғары.

- егер екі сызық қосылмаса, энергиясын төмен.

6) Лидерлік қабілетін анықтайтындай фактор:

- егер сурет кіші шаршыны ішіне салынса, онда лидерліккте ұмтылмайды.

- егер сурет үлкен шаршығда салынса, онда лидерлік ұмтылады.

- егер шаршы сурет бір элементі болу, онда ол адамда диктаторлық қабілет болғаны.

3. «Дос-жаранға сыйлымысыздар?» атты тесті Н.И.Гуткинада

Тест 15 сұрақтан тұраған, әр қайсысына үш түрлік жауап нұсқаларына берілген, жауаптар тұлғаның бағыттылығынада негізделген.

Нүсқау: сұрақ парағына 15 сұрақтан тұрады әрқайсысында А,Ә,Б,В,Г деген жауаптың бес нұсқасы бар.

Ескерту:

1.Жауаптардың ішіненде өзіңіздің көзқарасыңызды білдіретіні таңдаңыз.

2.Кейбір жауаптардың мазмұнына бір-біріне ұқсас көрінуі мүмкіін.

Алайда өзіңіздің көңіліңіздер шығатынын таңдаңыз, (А,Б,В) әріпті

бірін белгілеңіздер.Тек бір нұсқаныныі белгілеңіз

Өзіндік бағалауды бес сатысына:

6-70 ұпай – төмен;

74-140 ұпай – орташа;

140-215 ұпай - жақсы;

280-380 ұпай – өте жақсы.

Нәтижесінде, әр балына байланысты сұрақтар арнайы кілтінің көмегіменде ұпайлар саны есептеу.

Зерттеуге қатысқан 9-сыныптар оқушылары бар саны: 2
Кесте 2

Ұпай сандарын есептеy:

5-тен 70-ке дейін ұпай жинасаңыз.

Шын жанашырыңыз көп емес. Сіздің дос-жаран деп білетіндеріңіздің бәрі дерлік өзіңізге бағынышты немесе қамқорлығынызды көлеңкеңізбен қорғай жүруіңізді керек ететіндер ғана. Солардың құрметтегеніне яғни өзіңізге күні түсіп тұрғандардың құрметтегеніне мәзсіз. Бірақ, оларға біреуден гөрі, олардан алуыңыз, басқаға пайдаңыздан гөрі, пайдасын көруініз басым. Дос-жараныңыздың өтініш-үмітіне мән бере қоймайсыз, мазалай берсе олармен қарым-қатынасты үзуге де әзірсіз. «Сыйға-сый сыраға балды, ұмытпасаңыз ғана жаныңызға жанашырлардың үйірілетінін естен шыңармаңыз.

...75-тен 140-қа дейін ұпай жинасаңыз

Дос-жараныңыз тіпті де жаман адамдар емес. Алайда олардың кез-келгенінің мүддесі өз мүддеіәзге қайшы келгенде, өз пайдаңызды көздеп шыңа келесіз. Олардың ой-пікірін бөліскіңіз келмейді, ешқашан ештеңені, өзіңізді өзгелердің орнына қойып бағамдап көрмейсіз. Біреуге тек пайдасы үшін ғана жақындайтындықтан сізге шын дос, шынайы жанашыр жоқ. өзін не үшін керек қылатыныңызжы сезінбейтін өзгелер де ақымақ емес қой.

145-тен 215-ке дейін ұпай жинасаңыз

Өте адал адамсыз. Дос-жаранды түсінуге, оларға сергек қарап, қуаныш-қайғысына ортақтасуға өзіңізге жан жетпейді. Бұл қасиеттерінізді өздерінн ештеңе аямайтыныңызды, қашанда таяныш-сүйеніш болуға әзір екенінізді сізге көңілі жақын жанның бәрі біледі. Алайда досқа көрсететін дарқан пейіліңіз өз отбасыңызға келгенде салқындап, қалады. Жалпы, сіздің дос-жарандарыңызбен сыйластығыңыз әшейін «әртістік қабілет» болып жүрмесін. Жүрегіңіздің тереңіне бір бойлап көріңізші...

220-дан 280-ге дейін ұпай жинасаңыз

Дос-жаран ретінде ешкімге таптыра бермейтін, екінің бірінің маңдайына тап келе бермейтін жансыз. Дегенмен, аралас-құралас достарыңыз бұл қасиетіңізді оншалық қадірлей бермейді. Жора –жолдастарымның тілегін орындап, қажетін өтеймін деп жан-тәніңізді салып, бірақ ақыр аяңында ешкім сен сөйттің-ау деп бір ауыз разылық білдірмей өкініп-опынып қалатын кезіңіз де көп. Достарыңның көңілін қалдыру сіз үшін қиынның қиыны. әсілі өзіңіз туралы өзініздің бағаңыз тым төмен. Үнемі біреулерге ұнағыңыз, біреулердің көңілінен шыққыныз келіп тұрады. Тіпті өз проблемасын өзі шешуге шамасы әбден жететіндерге де жанұшырып көмекке ұмтыласыз.

2.2 Жасөспірімдердің дамуындағы педагогикалық орта факторына басшылық жасау

Қолданыу бірнеше зерттеуде әдістері:

1. Филиппстің «Мектептегі қорқыныштар» тесті

2. «Тұлғалғаға ықпал ететін факторды анықтау» ағылшының психологы Клер Райнердің әдістемесіне

3. «Дос-жаранға сыйлымысыз?» атты тесті Н.И.Гуткина

Филиппстің «Мектептегі қорқыныштар» тестісінің 9 – сынып оқушыларына жүргізілген зерттеу нәтижелері қорытынды нәтижелері:

3-кесте

«Мектептегі қорқыныш» тесті